Pochodzenie św. Pawła

2. Obywatelstwo greckiego miasta Tarsu

O Pawłowym obywatelstwie greckiego miasta dowiadujemy się w momencie, kiedy ten zwraca się do trybuna w języku greckim, prosząc go o pozwolenie na przemówienie do tłumu. Trybun za­skoczony tym - sądził bowiem, że Paweł był Egipcjaninem wzniecającym zamieszki - pyta go: „Mówisz po grecku?". Na co Paweł odpowiada mu: „Ja jestem Żydem z Tarsu, obywatelem (polites) znacznego miasta w Cylicji" (21, 39). Biegłą znajomość greki tłumaczy swym pochodzeniem z Tarsu w Cylicji. Nie była to próżna duma, ponieważ Tars był wówczas znacznym ośrod­kiem, przy tym wolnym miastem i stolicą Cylicji^[18].
Strabon^[19] wychwala Tars jako miasto o wysokiej pozycji intelek­tualnej, kiedy mówi o jego mieszkańcach, że do tego stopnia odda­li się studiom w ogólności, że prześcignęli Ateny i Aleksandrię; dalej mówi, że w Tarsie były wszelkiego rodzaju szkoły. Strabon wychwala Tars nie tyle za wyjątkową pozycję jego szkół w ówcze­snym świecie, ile za niezwykłe oddanie się studiom jego miesz­kańców. Dostrzega w związku z tym pewną anomalię^[20]. Wśród oddających się studiom nie ma cudzoziemców, jak w innych mia­stach - ci nie chcą tam przyjeżdżać; natomiast mieszkańcy Tarsu, po zakończeniu edukacji na miejscu, wyjeżdżają do innych ośrod­ków w celu jej uzupełnienia i tam pozostają na stałe. Stąd nazy­wa Tars „macierzą" (metropolis), gdyż tak wielu wyjeżdża z nie­go i nigdy tam nie wraca. Ta anomalia każe nieco sceptycznie patrzeć na rangę tamtejszych szkół. Faktem jest natomiast nie­zwykłe zaangażowanie mieszkańców w zdobywanie wykształcenia. Taki klimat miasta potwierdza informację o studiach młodego Szawła (o ich uzupełnieniu) w Jerozolimie (Dz 22, 3) i pozosta­niu tam do czasu nawrócenia.

2.1. Status społeczny Żydów w greckich miastach Imperium Rzymskiego
Paweł nie stwierdza w Dz, że urodził się w Tarsie, ale coś więcej: że jest jego obywatelem. Powołanie się na obywatelstwo greckie­go miasta w połowie I w. n.e. było oznaką wysokiej pozycji spo­łecznej, z którą szła w parze zamożność. Filostratos^[21] pisze o Tarsie w pierwszej połowie III w. n.e., że „nigdzie ludzie nie oddają się do tego stopnia luksusom, co tutaj". W tak znacznym i zamoż­nym mieście ktoś, kto pretendował do obywatelstwa, musiał być przynajmniej średnio zamożny.
Ta trudność była do pokonania dla niejednej żydowskiej rodzi­ny. Trudność nie do pokonania stanowiło pogodzenie obywatel­stwa greckiego miasta z wiernym zachowywaniem Tory w przy­padku kogoś, kto, jak Paweł, podzielał poglądy faryzeuszy. Faryze­usze słynęli ze ścisłego przestrzegania żydowskiego Prawa w sprawach np. czystości rytualnej czy spożywania pokarmów, co w konsekwencji prowadziło do znacznego izolowania się od spo­łeczności, w której żyli. Podobnie wyglądała sytuacja w przypadku pozostałych Żydów, którzy z racji swej religii otrzymywali znaczne przywileje prowadzące do pewnego wyobcowania z życia publicz­nego, a to de facto utrudniało im pełny udział w życiu społecznym.
Żydzi cieszyli się w diasporze pewnymi prawami obywatel­skimi, nie znaczy to wcale, że było to obywatelstwo w całym te­go słowa znaczeniu. Stanowili jedną z wielu grup etnicznych, których status możemy określić jako średni. Określano go grec­kim terminem politeuma^[22]. Było to semiautonomiczne ciało, któ­re cieszyło się pewnymi prawami, ale nie miało wszystkich przy­wilejów przysługujących obywatelom danego miasta (dēmos). Wspólnota żydowska miała czasami szczególne prawa. Oprócz możliwości praktykowania własnej religii i zachowywania zwy­czajów, Żydzi byli zwolnieni z uczestnictwa w jakiejkolwiek pu­blicznej, religijnej ceremonii, również z kultu imperatora (z racji wyznawanego monoteizmu), co było przywilejem niespotykanym w innych grupach etnicznych^[23].
Żydzi diaspory usiłowali poszerzyć własne uprawnienia, tj. pragnęli coraz większych, a nawet pełnych praw przy jednocze­snym zachowaniu dotychczasowych przywilejów. W Aleksandrii w Egipcie doprowadziło to do zamieszek w 38 r. n.e. Władze miasta postawiły jako warunek czczenie bogów Aleksandryjczyków. W końcu Klaudiusz wystosował w 41 r. list^[24] do władz miasta, w którym potwierdza dotychczasowe prawa Żydów w Aleksandrii, ale jednocześnie odmawia im kategorycznie prawa do pełnego obywatelstwa: Żydzi nie powinni żądać więcej, niż mają. Prawna pozycja Żydów musiała wyglądać podobnie we wszystkich in­nych ośrodkach imperium. Jest rzeczą trudną do przyjęcia, aby w przypadku innych miast władze Rzymu stosowały odmienną politykę niż względem Aleksandrii, jednego z trzech najwięk­szych miast ówczesnego świata^[25], gdzie Żydzi stanowili najpręż­niej szą kolonię^[26].
Problem politycznych i cywilnych praw Żydów w miastach greckich jest skomplikowany. Jedno wydaje się pewne na bazie źródeł: wspólnoty żydowskie nie miały w miastach greckich wszystkich praw obywatelskich. Przykładowo w Smyrnie udzie­lano obywatelstwa wszystkim mieszkańcom żyjącym w Magne­zji, pod warunkiem że byli wolnymi Grekami^[27]. Żydzi, którzy osiedlali się w miastach Syrii, Azji Mniejszej czy samej Grecji by­li uważani za obcych. Wyróżniały ich tylko pewne przywileje, jak swobodne praktykowanie własnej religii. W niektórych mia­stach cieszyli się szczególnymi przywilejami, jak np. w Sardach^[28] Uznanie jednak ich społecznej pozycji i religijnej wolności, nie oznacza jeszcze pełnych praw obywatelskich.

-----------------------------------------------------

[18] S t r a b o n, Geog. XIV, 5, 12-15.
[19] Dz. cyt. XIV, 5, 13.
[20] Tamże.
[21] Apoll. I,7.
[22] Na ten temat, zob. V. Tcherikover, Hellenistic Civilization and the Jews, Philadelphia 1961, s. 296-332.
[23] S. J. D. C o h e n, From the Maccabees to the Mishnah, Philadelphia 1987, s. 46.
[24] Do Aleksandryjczyków lin. 83-90.
[25] F l a w i u s z, W. Żyd. III, 29.
[26] W Aleksandrii było ich ok. 200 tys., czyli 40% wolnych obywateli (A. von H a r n a c k, Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten, Leipzig 1924, vol. l, s. 11, p. 3).
[27] Zob. L e n t z, Luke's portrait, s. 37.
[28] Zob. W. A. M e e k s, The First Urban Christians. The Social World of the Apostle Paul, New Haven 1983, s. 34-35.