---

Fragment książki "Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego", który zamieszczamy za zgodą Wydawnictwa TUM

---

Septuaginta stała się Biblią judaizmu diaspory^[1], a po narodzinach chrześcijaństwa - Biblią Kościoła wywodzącego się z gruntu pogańskiego. Poniżej zatrzymano się nad historią powstania tego przekładu, omówiono księgi, które znalazły się w LXX, choć nie ma ich w kanonie Biblii Hebraj­skiej oraz przedstawiono znaczenie LXX dla judaizmu diaspory oraz judaizmu rabinicznego.

1. HISTORIA POWSTANIA LXX

Dzieje greckiego przekładu Biblii Hebrajskiej rozszerzonej o kilka ksiąg i fragmentów wiąże się z powstałym w II w. przed Chr. tzw. Listem Arysteasza. Arysteasz był dworzaninem Ptolemeusza II Filadelfia. Jego list, skierowany do Filokratesa, miesz­kającego w Jerozolimie, opowiada historię przekładu. Narracja składa się z czterech części: przygotowanie do tłumaczenia, opis Palestyny, wyjaśnienie niezwykłych zdarzeń związanych z prze­kładem oraz relacja o powrocie żydowskich uczonych do Jero­zolimy. Autor żywo zainteresowany mądrością i religią żydowską, z życzliwością pisze także o kulturze greckiej. List powstał w koine i istnieje wiele dowodów na to, że jego autor doskonale obeznany był z kulturą i filozofią grecką. Odnosi się do takich postaci, jak Demetriusz z Falerum, Hekateusz z Abdery, Teopompus czy Teodektes; używa terminologii filozoficznej i stosu­je alegoryczną metodę w egzegezie. Pismo de facto nie należy do gatunku epistolograficznego, lecz jest raczej spisaną mową.

Najwcześniej przetłumaczony został Pięcioksiąg; według Listu Arysteasza miało to miejsce za panowania Filadelfia, a więc w latach 285-247 przed Chr. Tradycja głosi, że tłumaczenia do­konało siedemdziesięciu dwóch uczonych żydowskich w Aleksandrii. Stąd też nazwa dzieła: Septuaginta - „siedemdziesiąt". Początkowo nazwę tę odnoszono jedynie do greckiego przekładu Tory, z czasem jednak rozszerzono go na pozostałe księgi Biblii Hebrajskiej oraz te, które nie znalazły się w BH, jednak wliczone zostały w kanon hellenistyczny. Septuaginta jest dziełem żydow­skim i w pierwszych latach po jej powstaniu cieszyła się wśród Żydów niezwykłą popularnością^[2]. Tłumaczenie Pentateuchu uzyskało oficjalną aprobatę wspólnoty żydowskiej w Aleksandrii. Żydowscy pisarze, tacy jak Flawiusz czy Filon, korzystali z tego przekładu nader obficie; ten ostatni bazował jedynie na nim, nie znał bowiem hebrajskiego. Dzieło to odegrało nieocenioną rolę w zachowaniu i ekspansji judaizmu, zwłaszcza po roku 70. po Chr. Jednak nawet przed upadkiem Jerozolimy trudno przecenić rolę LXX w żydowskich wspólnotach diaspory. Ci, którzy mieszkali z dala od Ziemi Obiecanej, tracili z czasem znajomość języka ojców - świętego języka hebrajskiego. Nie mówili również w wielu przypadkach po aramejsku. Posiadanie więc greckiego wydania Biblii przybliżało wiarę ojców i pozwalało na pozosta­wanie wiernym Prawu nadanemu przez Boga.

2. KSIĘGI LXX, KTÓRYCH BRAK W BIBLII HEBRAJSKIEJ

Septuaginta obejmuje grecki przekład 39 ksiąg kanonu hebrajskiego^[3], tzw. ksiąg protokanonicznych, grecki przekład ksiąg, które nie weszły do kanonu hebrajskiego (1 Mch,Tb, Jdt, Ba, Syr) oraz księgi napisane języku greckim (Mdr, 2 Mch, dodatki w Dn 3,24-90; 13-14 i Est 10,4-16,24 według Vlg). Ostatecznie więc w skład Septuaginty weszły następujące księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa, Jozuego, Sędziów, Rut, 1-4 Królewskie (czyli 1-2 Sm i 1-2 Krl), 1-2 Kronik, l Ezdrasza, 2 Ezdrasza (czyli Ezd i Ne), Estery (z dodatkami), Judyty, To­biasza, 1-4 Machabejskie, Psalmy (w tym Ps 151), Ody (w skład których wchodzi także Modlitwa Manassesa), Przysłów, Koheleta, Pieśń nad pieśniami, Hioba, Mądrości, Syracha, Psalmy Salomona, Ozeasza, Amosa, Micheasza, Joela, Abdiasza, Jonasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza, Izajasza, Jeremiasza z dodaniem Barucha, Lamentacji i Listu Ezechiela (czyli Ba 6), Ezechiela, Daniela z dodaniem m.in. opowia­dania o Zuzannie oraz o Belu i Smoku (czyli Dn 13-14)^[4].

Jak z powyższego zestawienia wynika, w skład LXX we­szły zarówno takie księgi, które nie znalazły się w kanonie he­brajskim oraz takie, które nie znalazły się w kanonie katolickim.

------------------------------

[1] Nawet w miejscach, w których LXX zgadza się z dosłownym tłumacze­niem BH, dokonuje się w niej interpretacja tekstu biblijnego. Tłumaczenie staje się tu przeniesieniem w nowy krąg kulturowy; C. DOHMEN, G. STEMBERGER, Hermeneutyka Biblii żydowskiej i Starego Testamentu, Myśl Teologiczna, tłum. M. Szczepaniak, Kraków 2008,73-74.
[2] „Wbrew wielowiekowemu odcinaniu się przez rabinów, a nawet licznym późniejszym potępieniom tego dzieła z ich strony, zostało ono opracowane w hellenistycznym świecie żydowskim i na użytek Żydów. Nie był to jedynie, jak się często powtarza, grecki przekład Biblii Hebrajskiej ani nawet Biblia Żydów zhellenizowanych, lecz w pełnym tego słowa znaczeniu Biblia Grecka. Zarówno tę część, która obejmuje tłumaczenia na język grecki ksiąg napisanych po hebrajsku (tzw. księgi protokanoniczne), jak i część zawierającą księgi napisane bądź zachowane w języku greckim (tzw. księgi deuterokanoniczne), należy trak­tować jako unikatowe świadectwo zrozumienia i objaśniania Biblii Hebrajskiej"; W. CHROSTOWSKI, Żydowskie tradycje interpretacyjne pomocą w zrozumieniu Biblii, dz. cyt., 46.
[3] Według dawniejszego sposobu liczenia było ich 24.
[4] Listę przytoczono za: M. WOJCIECHOWSKI, Apokryfy z Biblii greckiej, RSB 8, Warszawa 2001,10.

Do pierwszej grupy zaliczyć należy: 3 Ezdrasza (czyli 1 Ezdr w LXX), dodatki do Estery, Judyty, Tobiasza, 1-4 Machabejskie, Ps 151, Ody z Modlitwą Manassesa, Mądrości, Syracha, Psalmy Salomona, Barucha, List Jeremiasza oraz dodatki do Dn. Do gru­py drugiej należą: 3-4 Machabejska, 3 Ezdrasza (czyli 1 Ezdr z LXX), Ps 151 i Modlitwa Manassesa.

 

3 Księga Ezdrasza

Księga ta w LXX nosi tytuł 1 Ezdr i opowiada zasadniczo o życiu Ezdrasza, który przewodził Żydom powracającym z nie­woli babilońskiej. Dzieło to zachowało się w języku greckim, choć jego pierwotna wersja powstała po hebrajsku i częściowo po aramejsku. Starożytny przekład łaciński zachował się w Wulgacie, a nieco młodszy w recenzji Lucjana. Zachowały się także starożytne przekłady syryjskie, etiopskie, ormiańskie, gruzińskie i arabskie. Treść księgi oscyluje, jak wspomniano, wokół powrotu z niewoli. Za czasów Jozjasza lud uroczyście świętował Paschę w Jerozolimie, jednak bezbożni następcy króla ściągnęli karę na cały naród; karą okazało się właśnie wygnanie babilońskie. Gdy Babilonia upada, a władzę nad jej terytorium przejmuje perski król Cytrus, zezwala Żydom na powrót do ich ziemi oraz na odbudowę świątyni. Przerwa w odbudowie następuje za Artakserksesa. Budowniczym przewodzi Zorobabel, który zwyciężył w konkursie na najtrafniejszą odpowiedź na pytanie: „Co jest najsilniejsze?". Zwycięska odpowiedź brzmiała: prawda. Gdy przy odbudowie świątyni pojawił się Ezdrasz, odesłał z Jerozoli­my wszystkich, którzy skalali krew żydowską przez związki z ko­bietami pogańskimi.

3 Księga Ezdrasza posiada liczne paralele z dziełem kroni­karskim. Uczeni nie są zgodni co do tego, które z pism powstały wcześniej. Wydawać się może, że 3 Ezdr i dzieło kronikarskie sta­nowią różne opracowania tych samych materiałów^[5]. Mogło ono powstać w IV-II w. przed Chr. W kanonicznych księgach Biblii zabrakło opowiadania o trzech strażnikach Dariusza, zawartego w 3 Ezdr 3,1-5,6^[6]. Strażnicy biorą udział we wspomnianym już konkursie, w którym trzeba poprawnie odpowiedzieć na pytanie, co jest najmocniejsze. Zwycięzca zostaje nazwany Zorobabelem. Jemu właśnie król Dariusz zezwala na odbudowę świątyni w Je­rozolimie.

Dodatki do Estery

Księga Estery opisuje epizod z życia dworskiego, który wy­darzył się za króla Artakserksesa (w wersji hebrajskiej Ahaszwerosza lub Aswerusa). Imię głównej bohaterki wywodzi się od babilońskiego imienia bogini Isztar. Księga pełni w judaizmie funkcję de facto legendy na święto Purim, upamiętniając oca­lenie Żydów od prześladowań. Przypuszczać należy, że dzieło powstało w III w. przed Chr., natomiast spetryfikowano w nim legendę czy też opowiadanie etiologiczne o około sto lat wcześ­niejsze. Nie można traktować księgi jako źródła historycznego. Czołowe postacie (Estera, Mardocheusz, Haman, Waszti) nie są wspomniane poza Biblią. Oryginalny tekst powstał w języku semickim, jednak tekst grecki rozszerzony został o dodatki, które znalazły się w LXX. Jest ich pięć^[7]:

1. Sen Mardocheusza (12,1-6);
2. Modlitwa Estery (14,1-19);
3. Estera przed królem (15,1-16);
4. Dekret królewski odwołujący prześladowania (16,1-24);
5. Notatka o przekładzie (11,1)[8].

Bohaterką księgi jest kobieta, a przecież rola kobiet w ju­daizmie była ograniczona, ich status społeczny dużo niższy niż status mężczyzn. Okazuje się jednak, że to właśnie dzięki in­terwencji kobiety naród wybrany zostaje wybawiony od prze­śladowań. W księdze brak mowy o przepisach Tory, tak bardzo przecież istotnych dla żydowskiego stylu życia. Księga hebrajska nie wspomina także o Bogu; mowa jest o nim jedynie w greckich dodatkach. Właśnie dodatki rozwijają tekst hebrajski w sposób, który uzupełnia braki typowo judaistycznych motywów. Estera i Mardocheusz ubolewają, że nie mogą zachowywać żydowskich przepisów, modlą się do Boga o pomoc, podkreślają wszechwie­dzę Boga. Końcowa notatka o przekładzie przypisuje tłumacze­nie niejakiemu Lizymachowi, hellenistycznemu Żydowi^[9].

------------------------------

[5] W 3 Ezdr znajdują się teksty paralelne do 2 Krn 35,1-36,23; Ezd 1,1-11; 2,1-4,5; 5,1-10,44; Ne 7, 72-8,13a.
[6] C.C. TORREY, The Story of Three Youths, AJSLL 23 (1906-1907) 177-201; F. ZIMMERMANN, The Story of Three Guardsmen, JQR 54 (1963-1964) 179-200.
[7] Hieronim w Vlg wyłączył cztery z tych dodatków z zasadniczego korpusu księgi i umieścił je na jej końcu.
[8] W BT numeracja jest następująca: 1,1m - 1r; 4, 17k-17z; 15, 1 - 1f. 2-2b; 8,12a - 12x; 10,31.
[9] W.L. HUMPHREYS, Księga Estery, dodatki, w: Encyklopedia biblijna, red. PJ. Achtemeier, tłum. M. Wojciechowski, Warszawa 1999,574-575.
 

Księga Judyty

Księga opowiada o Judycie, pięknej kobiecie, która zamor­dowała asyryjskiego wodza Holofernesa, oblegającego wraz z wojskiem jej rodzinne miasto Betulię. Powstała przypuszczalnie po hebrajsku w okresie Machabeuszów. Pierwsza część przed­stawia inwazję Holofernesa na kraje zachodnie; wszystkie proszą o warunki pokoju, z wyjątkiem Żydów^[10]. Rozpoczyna się więc inwazja na Judę. W części drugiej autor ukazuje historię Judy­ty, wdowy, która ma plan ocalenia swego narodu. Po modlitwie przebiera się w piękne szaty i sprawia, że Holofernes zamierza ją uwieść. Kobieta jednak obcina mu głowę, a następnie wynosi w torbie z żywnością. Księga zawiera także przepiękny hymn dziękczynny wdowy, zwyciężczyni wodza asyryjskiego. Wydaje się, że autor świadomie miesza imiona z okresu babilońskiego, perskiego i asyryjskiego, aby zaznaczyć w ten sposób, że księ­ga jest fikcją literacką. Pierwowzorem dzieła jest przypuszczal­nie opowiadanie o Doborze i jej pieśń (Sdz 4-5). Zaznaczono w nim wyraźnie element feministyczny. Bóg wybiera Judytę do przeprowadzenia swoich planów, a ta okazuje się doskonałym narzędziem w Jego ręku. Być może Judyta, której imię znaczy tyle co 'Żydówka', jest w zamyśle autora personifikacją Judei.

Dydaktyczny charakter dzieła sugeruje powiązania z trady­cją sapiencjalną. Sama Judyta określona jest jako „mądra" (8,29; 11, 8). Dają się zauważyć pewne podobieństwa do mądrościo-wych opowiadań w Księdze Daniela i Księdze Tobiasza. Wydaje się wręcz, że księga jest reminiscencją Dn 3: obcy władca rzuca wyzwanie Bogu Izraela i Jego mocy (6,3; por. Dn 3,15), główny bohater podejmuje to wyzwanie (8, 15-17; por. Dn 3, 17), by w końcu obcy władca poniósł klęskę i by ukazała się potęga Boga narodu wybranego (14, 18; por. Dn 3, 28). W pewnym sensie księga jest także reminiscencją Księgi Tobiasza: w obydwu wy­padkach bohaterami są wierni swemu Bogu członkowie narodu wybranego, (8,1; Tb 1,1) i obie księgi kończy hymn, a także wzmianka o śmierci bohatera^[11]. Chociaż dzieło o Judycie nie we­szło w skład kanonu Biblii Hebrajskiej, opowiadanie pozostało żywe w haggadycznej tradycji judaizmu.

Księga Tobiasza

Księga powstała najprawdopodobniej w II w. przed Chr. w języku aramejskim, choć wśród zwojów qumrańskich znale­ziono także wersję hebrajską.Treść dzieła bazuje na opowiadaniu powstałym około VII w. przed Chr. w Niniwie, w środowisku wygnańców z Królestwa Północnego. Z tego powodu dzieło traktuje o udrękach życia Żydów w diasporze. Istnieją liczne argumenty za tym, że dzieło powstało w diasporze: prześlado­wanie Tobiasza przez obcokrajowców (l, 16-20), obecność sąsiadów, którzy sprzeciwiają się Tobiaszowi (2, 8), długa zachęta do endogamii. W takim kontekście autor nieustannie podkreśla uniwersalne panowanie Boga Izraela nad całym światem, Jego obecność także wśród Żydów rozproszonych poza Izraelem^[12].

Księga opowiada o Tobiaszu, wygnańcu z pokolenia Neftalego, oraz o jego żonie Annie, synu Tobiaszu i krewnej Sarze. Szczególnie intensywnie rozwinięta została w nim angelologia. Dużo miejsca poświęcił autor archaniołowi Rafałowi, który oka­zał się uzdrowicielem (na co zresztą wskazuje jego imię). To­biasz ojciec utracił wzrok i popadł w ubóstwo, a mimo to zajmuje się szlachetnym zajęciem grzebania zmarłych, których o śmierć przyprawił król asyryjski. Sara tymczasem jest dręczona przez demona, który zabija jej siedmiu mężów. Tobiasz i Sara proszą Boga o śmierć. Bóg jednak inaczej odpowiada na ich modlitwy. Zsyła Rafała, który pod postacią młodzieńca towarzyszy Tobia­szowi synowi w drodze do Medii, gdzie zamierza on odzyskać majątek pożyczony kiedyś krewnym przez ojca. Tobiasz zatrzy­muje się u Sary, którą poślubia i z pomocą Rafała odpędza de­mona. Po powrocie do Niniwy udaje mu się przywrócić wzrok ojcu. Księgę przeplatają liczne pouczenia o charakterze mądrościowym.

1-2 Księga Machabejska

Autor 1 Mch postanowił przedstawić historię powstania Machabeuszów od wstąpienia na tron Antiocha IV Epifanesa (175 r. przed Chr.) do śmierci Szymona, przywódcy powsta­nia. Księgę napisano po hebrajsku w pierwszej połowie I stu­lecia przed Chr. i stanowi główne źródło historii narodu wy­branego w tym okresie. Autor w niezwykle pozytywnym świetle przedstawia ród Machabeuszy, przez co zamierza umocnić ich pozycję jako władców Palestyny. Sam tytuł księgi bierze się od hebrajskiego rzeczownika oznaczającego 'młot': Juda Machabeusz niczym młot uderzać miał swych przeciwników. Powstanie wybuchło jako sprzeciw wobec hellenizacji, która objęła także Jerozolimę, przekształcając ją w greckie polis. Tanioch zamierzył wykorzenić judaizm przez prowadzone mocną ręką reformy hel­lenistyczne. Na czele ruchu powstańczego stanęli „pobożni", pre­kursorzy esseńczyków i faryzeuszów, jednak autor zdecydowanie silniej podkreśla rolę rodu machabejskiego. Matatiasz z Modin i kolejni jego synowie, walcząc z Syryjczykami usiłującymi na­rzucić Żydom greckie obyczaje, doprowadzają w końcu do rededykacji świątyni w 164 r. przed Chr.

------------------------------

[10] G.W.E. NICKELSBURG, Stories of Biblical and Early Postbiblical Times, w: Compendium rerum iudaicarum ad NovumTestamentum, II, Jewish Writings of Second Tempie Period. Apocrypha, Pseudoepigrapha, Qumran Sectarian Writings, Philo, Josephus, red. M.E. Stone, Assen-Philadelphia 1984,52-53.
[11] G.W.E. NICKELSBURG, Stories of Biblical and Early Postbiblical Times, dz. cyt., 48-49.
[12] G.W.E. NICKELSBURG, Stories of Biblical and Early Postbiblical Times, dz. cyt., 44-45.

Z innej perspektywy historię wojen machabejskich opowia­da 2 Mch. Za profanację świątyni obciąża się w niej żydowskich hellenistów. Koncentrując się na opisie czynów Judy Machabe-usza, podkreśla jego zwycięstwo nad syryjskim wodzem Nika-norem. Juda zostaje ukazany jako przywódca „pobożnych", co znacznie odbiega od opisu tej postaci w 1 Mch. Historia opisana w 2 Mch obejmuje lata 180-161 przed Chr. Napisana po grecku księga jest streszczeniem dzieła niejakiego Jazona z Syreny, któ­rego dzieło liczyło pięć tomów. 2 Mch stanowi wyraz rozwoju idei życia wiecznego. Pojawia się w niej myśl o zmartwychwsta­niu i modlitwie za zmarłych.

3 Księga Machabejska

Tytuł księgi może okazać się mylący, gdyż nie ma w niej mowy o Machabeuszach, a akcja opowiadania toczy się pięć­dziesiąt lat wcześniej, zanim jeszcze wybuchło powstanie. Tekst zachowany w LXX nie uległ zepsuciu. Hebraizmy w tekście gre­ckim przypisać należy raczej stylizacji biblijnej, nie oryginało­wi semickiemu. Księga powstała przypuszczalnie w Aleksandrii w czasach od II w. przed do I po Chr. W każdym razie nic nie wskazuje na to, by księga powstać miała po zburzeniu świątyni w 70 r. Treść oscyluje wokół wizyty Ptolemeusza IV Rlopato-ra, króla Egiptu, w Jerozolimie. Przybywa tam po zwycięstwie nad Antiochem III Wielkim, królem syryjskim. Ponieważ Żydzi nie zgodzili się na wizytę Ptolemeusza w świątyni, ten wszczyna w Egipcie prześladowania. Ponieważ jednak ręka Boża broni prześladowanych, król zmienia swój zamiar, wyprawia im ucztę i ustanawia święto^[13].

4 Księga Machabejska

Podobnie jak w przypadku 3 Mch, księga nie opowiada hi­storii Machabeuszów. Jej tytuł można wyjaśnić co najwyżej tym, że wspomina o męczennikach, którzy ginęli za czasów prześla­dowań machabejskich^[14]. Księga powstała po grecku, co więcej, greka ta wolna jest od semityzmów, a cytaty postępują za LXX. Starożytne przekłady powstały po syryjsku, koptyjsku, staro-słowiańsku. Autor księgi to nieznany z imienia Żyd, wykształ­cony w retoryce i greckiej filozofii. Dzieło powstało być może w Antiochii, gdzie żywy był kult żydowskich męczenników^[15]; czas powstania należy wyznaczyć oczywiście po powstaniu Ma­chabeuszów, a przed rokiem 70 po Chr. Najbardziej prawdopo­dobna data to połowa I w. po Chr. Autor porusza filozoficzne zagadnienie panowania rozumu nad namiętnościami. Wyjaśnia­jąc swą tezę, sięga po przykłady biblijne (Józef Egipski, Mojżesz, Dawid, Żydzi za czasów Antiocha IV Epifanesa, starzec Eleazar, siedmiu braci i ich matka). Całe dzieło nacechowane jest filozo­ficzną myślą stoicką. Po wstępie, w którym autor zapowiada te­mat, następuje najpierw wywód filozoficzny, a następnie podane są definicje rozumu, cnoty, namiętności, wad; wszystkie one są ilustrowane przykładami biblijnymi. Całość wieńczy podsumo­wanie, również natury filozoficznej.

Psalm 151

Krótka modlitwa przypisywana Dawidowi, który dziękuje Bogu za wybranie go spośród braci, dołączona została do Księ­gi Psalmów po Ps 150; stąd właśnie tytuł Psalm 151. Przypusz­czać można, że oryginał powstał w języku semickim, znany jest natomiast w wersji greckiej. Odkryto również syryjską wersję psalmu, razem z czterema innymi psalmami, które łącznie jako Pięć psalmów syryjskich omówione zostały także w części pracy poświęconej literaturze apokryficznej. Znaleziona w Qumran wersja hebrajska znacznie różni się od greckiej. Utwór musiał powstać przed II w. przed Chr., najpewniej w epoce perskiej lub hellenistycznej. Składają się nań zasadniczo dwie strofy i seria różnych paralelizmów. Należy go zaliczyć do psalmów o charak­terze dziękczynnym. Podmiot liryczny, który wciela się w króla Dawida, dziękuje Bogu za łaskę wybrania, przedstawia siebie jako muzyka i pasterza zarazem. Myśl teologiczna tego krótkie­go utworu oscyluje wokół idei, że Bóg wybiera słabszych i rozta­cza nad nimi swą pieczę.

Modlitwa Manassesa

Niezwykle cenne dla poznania judaizmu pozabiblijnego są także wszelkiego rodzaju modlitwy apokryficzne. Autorem Mod­litwy Manassesa jest prawdopodobnie Żyd pochodzący z diaspo­ry. Wulgata podaje nieco dłuższą nazwę: Oratio Manassae regis Iudae cum captus teneretur in Babylone. Za datę powstania utworu należy przyjąć szeroki okres od II w. przed Chr. do czasu zburze­nia Jerozolimy przez Tytusa (70 r. po Chr.). Modlitwa napisana została po grecku. Spośród znaczących przekładów starożytnych na czoło wysuwają się teksty łaciński, syryjski, arabski i etiop­ski. W samej treści utworu wyróżnić można pięć części: inwoka­cja, odwołanie się do Bożego miłosierdzia, wyznanie grzechów, prośba o darowanie win, doksologia końcowa. Podstawowe prze­słanie apokryfu zawrzeć można w słowach, iż jeśli ktoś pokutuje za popełnione zło, może otrzymać przebaczenie od Boga, który chętnie okazuje swoje miłosierdzie.

------------------------------

[13] M. WOJCIECHOWSKI. Apokryfy z Biblii greckiej, dz. cyt, 24-36.
[14] Euzebiusz z Cezarei podaje inne tytuły księgi: O potędze rozumu (Peri autokratoros logismou) oraz Machabeikon; Hist. Eccl. 3,10,6. Podobny tytuł przed­stawia Hieronim (De vir. 13) i Grzegorz z Nazjanzu (Serm. 15,2).
[15] Judaizm aleksandryjski nie miał tak silnych powodów, by otaczać kultem męczenników żydowskich z czasów machabejskich, co raczej wyklucza Alek­sandrię jako środowisko powstania księgi. Autor nie jest także zainteresowany kultem świątynnym, co każe odrzucić Jerozolimę jako miejsce napisania dzieła; M. WOJCIECHOWSKI, Apokryfii z Biblii greckiej, dz. cyt., 100-101.
 

Księga Mądrości

Poetycka rozprawa napisana prawdopodobnie w Alek­sandrii przez zhellenizowanego Żyda, żyjącego przypuszczal­nie w I stuleciu przed Chr., w dawnych greckich przekładach nosiła tytuł Mądrość Salomona. Autor piszący po grecku wy­chwala mądrość i sprawiedliwość, natomiast przestrzega przed bałwochwalstwem. Sprawiedliwość jest bowiem nieśmiertelna, natomiast pamięć po bezbożnych zaginie. W księdze wyzna­czyć można pięć zasadniczych części: dysputa o sprawiedliwo­ści Bożej (1-5), pochwała mądrości (6-9), mądrość jako klucz do dziejów ludzkości od Adama do Mojżesza (10-12), początki bałwochwalstwa (13,1-15, 17) oraz opowiadanie o zmaganiach Żydów z Egipcjanami, mające za podstawę tekst Księgi Wyjścia (15,18-19,22). Adresatem dzieła była zapewne wspólnota zhellenizowanych Żydów, wywodzących się z identycznego jak autor środowiska. Celem napisanie księgi było podtrzymanie na duchu wyznawców judaizmu, zwłaszcza wtedy, gdy musieli zmagać się z idolatrią lub stanąć w obliczu grożących im prześladowań.

Mądrość Syracha

Napisana w II stuleciu przed Chr. po hebrajsku w Jerozoli­mie księga pouczeń i przysłów została w miarę szybko przełożona na grecki w Aleksandrii. Autor wersji hebrajskiej był nauczycie­lem żydowskiej młodzieży męskiej wywodzącej się z zamożnych rodzin, tłumacz natomiast jego wnukiem, żyjącym w diasporze. Znaczne części tekstu hebrajskiego znalezione zostały w genizie kairskiej oraz w Qumran. Dzieło znakomicie oddaje nastro­je i myśl judaistyczną w przededniu powstania Machabeuszów. Autor ukazuje żydowskie społeczeństwo jako pełne kontrastów jasno spolaryzowanych: bogacze - biedni, pobożni - niepraktykujący, mocni - słabi, sprawiedliwi - bezbożni. W zakres treścio­wy księgi wchodzą następujące zagadnienia: prolog pochodzący od tłumacza, pochwała mądrości (1,1-20), pouczenia dotyczą­ce właściwego życia (1,21 - 23,27), kolejna pochwała mądrości (24,1-34), kolejne pouczenia i przysłowia (25,1 - 37,31), mowa o zaszczytnych zawodach (38, 1-39, 11), następna seria przy­słów i pouczeń (39,12 - 42,25) nauka o porządku kosmicznym (43), pochwała sławnych postaci (44,1 - 50,21) oraz konkluzja (50,22 - 51,30). Nie można wyznaczyć jakiegoś klucza, któ­ry organizowałby księgę treściowo^[16]. Powstawała ona zapewne nie bez wpływu filozofii greckiej. Autor argumentuje, że celem całego nauczania i nabywania mądrości jest zdobycie samokon­troli i umiejętności właściwego postępowania w życiu osobistym i społecznym. Mądrość zawiera się w Prawie. Nie jest zasadne rozgraniczanie Prawa i mądrości, rezerwując wyjaśnianie pierw­szego kapłanom, drugiego zaś mędrcom. Otrzymując od Boga Prawo, Mojżesz otrzymał zarazem mądrość.

Psalmy Salomona

Jest to zbiór osiemnastu utworów przypisywanych Salomo­nowi (dla odróżnienia od psałterza Dawidowego), a ułożonych pierwotnie po hebrajsku i przetłumaczonych najpierw na grecki, a potem na syryjski. Wersja oryginalna powstała w I w. przed Chr., na co wskazują wyraźne sugestie i odniesienia do końco­wych dziesięcioleci panowania Hasmoneuszów. Autor (lub auto­rzy) bez wątpienia nawiązuje w psalmach do zajęcia Jerozolimy przez Pompejusza (63 r. przed Chr.) oraz do jego śmierci w 48 r. przed Chr. Teologia utworów każe przypuszczać, że wywodzą się one z kręgów faryzejskich, zbliżonych być może do esseńczyków. Od strony literackiej elementy lamentacji przeplata­ją się tu z dziękczynieniem, a hymny złączone są z motywami sapiencjalnymi. Z teologicznego punktu widzenia przeważa w psalmach prośba o ukaranie wrogów oraz dziękczynienie za otrzymane dobra. Wojna i zdobycie Jerozolimy widziane są jako kara Boża za przychylną hellenizmowi politykę Hasmoneuszów. Kara dosięgnąć ma także zdobywców miasta; w zapowiedzi tej pobrzmiewa echo zabójstwa Pompejusza. Człowiek zaś pobożny otrzyma nagrodę przy zmartwychwstaniu. Panowanie Boga na ziemi narodu wybranego wprowadzi Mesjasz, potomek Dawida.

Księga Barucha

Księga, która jest de facto zbiorem różnych modlitw i poe­matów o treści religijnej, przypisywana jest sekretarzowi Jeremiasza, Baruchowi^[17]. Przypuszcza się, że powstała ona w II w. przed Chr. W języku hebrajskim, jednakże ta wersja nie prze­trwała. Vlg i niektóre rękopisy LXX włączają w jej treść także apokryficzny List Barucha, który zasadniczo występuje w LXX jako osobna księga. Księga Barucha składa się z kilku części: nar­racyjne wprowadzenie, według którego dzieło powstało w Ba­bilonii na wygnaniu (1,1 -14); pokutna modlitwa wygnańców (1,15 - 3,8); hymn o uosobionej Mądrości (3,9 - 4,4), która jest tożsama z Torą; psalm pocieszenia (4,5 - 5,9).

------------------------------

[16] D. W. SUTER, Mądrość Stracha, czyli Eklezjastyk, w: Encyklopedia biblijna, red. PJ. Achtemeier, tłum. M. Wojciechowski, Warszawa 1999,727-728.
[17] Niekiedy nazywa się ją 1 Księgą Barucha, w odróżnieniu od Apokalipsy Barucha syryjskiej i Apokalipsy Barucha greckiej.
 

List Jeremiasza

Pismo przypisywane Jeremiaszowi, zapisane w ST w Ba 6,1-72, powstało przypuszczalnie w IV w. przed Chr., aby do­starczyć Żydom argumentów przeciw realności istnienia bożków pogańskich. Autor przedstawia różnorodne argumenty przeciw tezom tych, którzy opowiadali się za wiarą w bożki, czyli za idolatrią. Pismo powstało po hebrajsku, jednak przetrwało jedynie po grecku. Oznacza to, że pierwotnymi odbiorcami mieli być Żydzi. Miejsce kompozycji nie jest znane. Zostało być może napisa­ne w Babilonii, gdyż autor odznacza się znakomitą znajomością tamtejszych praktyk religijnych. Jak wspomniano wyżej, za Vlg w katolickich wydaniach Biblii List Jeremiasza jest ostatnią częś­cią Ba, natomiast w LXX stanowi osobną księgę. W Kodeksie Watykańskim, Aleksandryjskim, w mediolańskim manuskrypcie Heksapli syryjskiej i w wersji arabskiej List Jeremiasza umieszczony został bezpośrednio po Lamentacjach.

Dodatki do Księgi Daniela: Kantyk trzech młodzieńców, Opowiadanie o Zuzannie, Opowiadanie o Belu i wężu

W LXX i u Teodocjona w Księdze Daniela znalazły się do­datki, których brak w TM. Fragmenty te to kantyk trzech mło­dzieńców (pomiędzy Dn 3, 23 a Dn 3, 24), opowiadanie o Zu­zannie i opowiadanie o Belu i wężu (Dn 13-14). Autorstwo całej Dn jest trudne do ustalenia. Tekst zapewne narastał stopniowo. Wspomniane dodatki dołączone zostały w końcowym etapie redakcyjnym do wcześniejszych hebrajsko-aramejskich pierwo­wzorów przekładów Dn na grecki. Wydaje się, że działo się to między powstaniem Machabeuszów a setnym rokiem przed Chr. Pieśń trzech młodzieńców zawiera modlitwę Azariasza (Abed -Nego), opis płomieni pieca ognistego, w którym płonąć mieli młodzieńcy oraz słowa śpiewanego przez nich hymnu. Modli­twa i hymn powstały przypuszczalnie niezależnie od siebie.

Opowiadanie o Zuzannie jest historią o wybawieniu skaza­nej na śmierć kobiety. Powodem skazania jest rzekome cudzo­łóstwo. Daniel odkrywa, iż oskarżenie przeciw niej jest fałszywe i demaskuje spisek, skutkiem czego giną sami oskarżyciele. Fa­buła dowodzi, że Bóg staje po stronie sprawiedliwych. Pewną nowością w opowiadaniu jest fakt, że główna bohaterka nie nale­ży do kategorii mędrców, lecz jest zwykłą bojącą się Boga osobą, a także to, iż jej prześladowcami są nie poganie, lecz sami Żydzi. Możliwe, że ten ostatni motyw jest odzwierciedleniem sytuacji w diasporze, w której opowiadanie powstało: możliwe, że część spośród Żydów nie było gorliwymi wyznawcami Boga, lecz ule­gało zwyczajom pogan, w związku z tym byli oni napiętnowani przez aktywnych członków Synagogi.

Opowiadanie o Belu i wężu zawiera w sobie elementy folk­lorystyczne i humorystyczne. Okazuje się, że pokarmy ofiarowa­ne bożkowi Belowi zjadają jego kapłani. Gdy odkrywa to król Cyrus, skazuje ich na śmierć. Czczony jako bóstwo wąż zdycha, gdy zjada pokarm przygotowany mu przez Daniela. Daniel zo­staje wtrącony do jaskini lwów, te jednak nie czynią mu krzywdy. Fabuła dowodzi, że jedynie Bóg Izraela jest prawdziwym Bogiem. Podobieństwa tego opowiadania do Dn 1-6 są uderzające, jednak ma ono swoją własną emfazę: silną polemikę z idolatrią. Wyrażenie „żyjący Bóg"jest częste w żydowskiej polemice z bał­wochwalstwem, a cała historia dowodzi słabości bożków ba­bilońskich w stosunku do Boga Izraela, któremu służy Daniel. Niektórzy egzegeci twierdzą także, że ponieważ w opowiadaniu znajdują się liczne paralele z Iz 45-46, stanowi ono swoistą eg-zegezę tych rozdziałów dzieła Izajaszowego[^18].

3. ZNACZENIE LXX DLA DIASPORY

Żydzi palestyńscy, a w niedługim czasie także Żydzi diaspory zdystansowali się do Septuaginty niedługo po tym, jak stała się ona Biblią chrześcijan. Stało się tak z kilku powodów. Podczas dysput Żydów z chrześcijanami, ci ostatni często powoływali się na LXX, jednak greckie cytaty nie były wystarczającym argu­mentem, który miałby przekonać wyznawców judaizmu do tez głoszonych przez wyznawców Chrystusa. Chodziło zasadniczo o różne możliwości przekładu terminów hebrajskich na greckie. Najczęściej podawanym przykładem w tym względzie jest tłu­maczenie hebrajskiego almah z Iz 7,14 przez parthenos w LXX. Chrześcijanie dowodzili, że przecież sami Żydzi w ten właśnie sposób przetłumaczyli hebrajski rzeczownik, jednak z czasem odstąpili od interpretacji, jakoby kobieta, która porodzić ma syna, miała być dziewicą. Drugim punktem spornym były do­datki, które znalazły się w LXX, a których nie ma w BH. Kiedy około roku 90 po Chr. ustanawiany był kanon BH, księgi LXX nie zostały uznane za natchnione i to nie tylko ze względu na to, iż pisane były po grecku. Niektóre fragmenty LXX miały za swą podstawę nieco inny tekst hebrajski niż ten przyjęty w BH. Od początku II stulecia po Chr., głównie za sprawą rabbiego Akiby, upowszechniła się w judaizmie interpretacja Biblii, która kładła nacisk na każdą literę tekstu świętego; zrozumiałe, że chodziło o litery hebrajskie.

W rezultacie takiego obrotu spraw Żydzi diaspory posta­nowili dokonać nowego przekładu Biblii Hebrajskiej na język grecki. Jako pierwszy podjął się tego dzieła Aquilla, prozelita z Pontu i uczeń Akiby zarazem. Jego tłumaczenie jest dosłowne, wręcz literalne, niekiedy wręcz przesadnie literalne, przez co gubi ducha języka greckiego, pozwala za to łatwiej dotrzeć do orygi­nału hebrajskiego w miejscach, gdzie jest on wątpliwy. Aquilla przeszedł długą drogę nawróceń; najpierw był poganinem, po­tem przyjął chrześcijaństwo, a następnie przeszedł na judaizm. Stąd jego przekład jest polemiczny w stosunku do LXX, a także do Nowego Testamentu. Niektóre zdania mogą zrozumieć je­dynie ci, którzy opanowali język hebrajski, tak dalece bowiem tłumacz wzorował się na składni semickiej. Przy końcu II w. po Chr. kolejne greckie tłumaczenie wyszło spod pióra Teodocjona z Efezu, również prozelity. Jego przekład jest poprawieniem LXX, dokonanym tak, by uzgodnić je z nauczaniem rabinów. In­gerencje Teodocjona pojawiły się przede wszystkim w tych miej­scach Septuaginty, w których bazowała ona na innym tekście hebrajskim niż uznany za oryginalny przez rabinów. Niewiele później powstał jeszcze jeden przekład grecki Starego Testa­mentu. Tłumaczem był Samarytanin o imieniu Symmach. Jego styl jest elegancki, niekiedy wręcz pompatyczny. Przekład ten był jednak zbyt dowolny, dlatego nie zdobył szerokiego uznania.

------------------------------

[18] G.W.E. NICKELSBURG, Stories of Biblical and Early Postbiblical Times, dz. cyt., 37-39.

SPIS TREŚCI

WSTĘP

CZĘŚĆ I
LITERATURA ŻYDOWSKA OKRESU BIBLIJNEGO I RABINICZNEGO
ks. Mariusz Rosik

I. KWESTIA JĘZYKA LITERATURY JUDAISTYCZNEJ OKRESU BIBLIJNEGO I RABINICZNEGO
1. Język hebrajski
2. Język aramejski
3. Język grecki
II. BIBLIA HEBRAJSKA
1. Prawo
2. Prorocy
3. Pisma
III. SEPTUAGINTA
1. Historia powstania LXX
2. Księgi LXX, których brak w Biblii Hebrajskiej
3. Znaczenie LXX dla diaspory
IV. APOKRYFY BIBLII HEBRAJSKIEJ I PISMA POKREWNE
1. Literatura apokryficzna Biblii Hebrajskiej i jej znaczenie
2. Najważniejsze apokalipsy apokryficzne
3. Pozaapokaliptyczne pisma apokryficzne Biblii Hebrajskiej
4. Pisma pokrewne apokryfom Biblii Hebrajskiej
V. PISMA WŁASNE OJJMRAŃSKIE
1. Natura znalezisk nad Morzem Martwym
2. Komentarze i parafrazy Biblii
3. Pisma mądrościowe, prawne i kultowe
4. Zwój miedziany i teksty dokumentacyjne
5. Dzieła eschatologiczne
VI. HELLENISTYCZNI DZIEJOPISARZE, FILOZOFOWIE I POECI ŻYDOWSCY
1. Dziejopisarze
2. Filozofowie
3. Poeci
VII. MISZNA - GEMARA - TOSEFTA - TALMUD
1. Miszna
2. Gemara
3.Tosefta
4.Talmud
VIII. MIDRASZE
1. Określenie i natura midraszy
2. Midrasze halachiczne
3. Midrasze haggadyczne
IX. TARGUMY
1.Targumy palestyńskie
2. Targumy babilońskie
3.Targum Samarytański

CZĘŚĆ II
EGZEGEZA ŻYDOWSKA OKRESU BIBLIJNEGO IRABINICZNEGO
rabin Icchak Chaim Rapoport

WSTĘP
I. ZAKRES ESEJU
II. TŁO HISTORYCZNE: OD STWORZENIA DO PRA­OJCÓW
III. PRZEKAZYWANIE TORY - OBJAWIENIE NA GÓ­RZE SYNAJ
IV. POZIOMY ROZUMIENIA I INTERPRETACJI TORY
V. SANHEDRYN - POCZĄTEK I USTANOWIENIE RABINICZNEJ TRADYCJI
VI. ZASADY OBJAŚNIANIA TORY HILLELA
VII. TRZYNAŚCIE ZASAD MIDRASZ HALACHA - HALACHICZNE OBJAŚNIANIE TORY RABBIEGO ISZMAELA BEN ELISZY
VIII. ODMIENNY POGLĄD RABBIEGO AKIWY
IX. MIDRASZ AGGADA - HOMILETYCZNE OBJAŚNIA­NIE TORY
X. MĘDRCY WIELKIEGO ZGROMADZENIA - ANSZEI KNESET HAGEDOLA - ODRODZENIE TRADYCJI RABINACKIEJ
XI. ZUGOT- PARY. KONTYNUACJA TRADYCJI RABINICZNEJ
XII. TANNA'IM - OSTATNI NAUCZYCIELE PRAWDZIWIE „USTNEJ"TORY USTNEJ
Dzieło tannaitów
A.Targum
B. Miszna
C.Tosefta
D. Sifra i Sifrei
E. Midrasz Aggada
Dzieło amoraitów
A. Gemara / Babliloński Talmud
B. Talmud Jeruszami - Jerozolimski Talmud

CZĘŚĆ III
ZNACZENIE LITERATURY ŻYDOWSKIEJ DLA EGZEGEZY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
ks. Mariusz Rosik

I. ZNACZENIE BIBLII HEBRAJSKIEJ I PRZEKŁADÓW GRECKICH
1. Znaczenie Biblii Hebrajskiej dla egzegezy chrześcijańskiej
2. Znaczenie Septuaginty dla egzegezy chrześcijańskiej
3. Znaczenie innych przekładów greckich Biblii Hebrajskiej
4. Podsumowanie
II. WARTOŚĆ TEOLOGICZNA APOKRYFÓW BIBLII HEBRAJSKIEJ
1. Eschatologia, angelologia i demonologia apokryfów
2. Apokaliptyka apokryfów
3. Podsumowanie
III. PISMA WŁASNE ESSEŃCZYKÓW (QUMRAŃCZYKÓW) A EGZEGEZA CHRZEŚCIJAŃSKA
1. Podobieństwa terminologiczne
2. Podobieństwa idei
3. Podobne metody egzegetyczne
4. Podsumowanie
IV. PRZYDATNOŚĆ PISM FILOZOFICZNO - PROPAGANDOWYCH JUDAIZMU HELLENISTYCZNEGO DLA ROZWOJU EGZEGETYCZNEJ MYŚLI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
1. Wartość Testimonium Flavianum
2. Wpływ na eschatologię chrześcijańską
3. Wpływ na chrześcijańską naukę moralną
4. Podsumowanie
V. ZNACZENIE LITERATURY RABINICZNEJ DLA CHRZEŚCIJAŃSKIEJ EGZEGEZY
1. Znaczenie Miszny, Gemary, Tosefty i Talmudu
2. Znaczenie midraszy
3. Znaczenie targumów
4. Podsumowanie

WYKAZ SKRÓTÓW

BIBLIOGRAFIA