Arka Przymierza

oprac. ks. Adam Sekściński

publikacja 02.01.2012 10:19

W tradycji kapłańskiej w kulcie uobecnia ona Boga i umożliwia ludowi pojednanie się z Bogiem.

Arka Przymierza


Fragment książki "Arka Przymierza. Od Synaju do Aksum", który zamieszczamy za zgodą Wydawnictwa TUM


Na określenie Arki Biblia stosuje termin, אֲרוֹן który najczęściej tłumaczony jest przez grecką wersję Biblii (LXX) κιβωτὀς. Bardzo często towarzyszy temu określeniu Imię Boże: Arka Jahwe, Arka Elohim, Arka Boga Izraela. Termin Arka Przymierza w Biblii hebrajskiej pojawia się 40 razy. Ciekawostką pozostaje fakt, że sformułowanie to dominuje w tradycji prawnej (Pwt 10,8), a pozostaje nieznane tradycji kapłańskiej. W tej tradycji natomiast dominuje określenie Arka Świadectwa (Wj 25,22; 26,33.34; 30,6; Lb 4,5)[1]. Według tradycji kapłańskiej Arka została wykonana zgodnie z Bożym planem przez Besaleela (Wj 37,1-9).

Arka Przymierza mierzyła 2,5 łokcia długości, 1,5 łokcia szerokości i 1,5 łokcia wysokości (1 łokieć równy jest 52,5 cm). W przeliczeniu na miary dziesiętne Arka Przymierza miała wymiary: długość 131,25 cm, szerokość 78,75 cm i wysokość 78,75 cm[2]. Była wykonana z drewna akacjowego obitego złotą blachą od wewnątrz i z zewnątrz i przyozdobiona dookoła złotymi wieńcami wzmacniającymi konstrukcję (Wj 25,10-16). Stała na czterech krótkich, wygiętych na zewnątrz nogach. Do wzmocnionych krawędzi ścian Arki przymocowano cztery złote pierścienie, przez które przekładano drążki z drewna akacjowego obitego złotą blachą. Długość drążków (20 łokci) miała zapewne zapobiec zetknięciu tragarzy z Arką[3].

Arka Przymierza (Pwt 10,8), zwana w środowisku kapłańskim Arką Świadectwa (Lb 4,5), była w pewnym sensie przenośnym sanktuarium, które znane były w Egipcie, Mezopotamii i Kanaanie. Arabowie posiadali przenośne sanktuaria kaba z umieszczonymi wewnątrz dwoma świętymi kamieniami. Korzystano z nich podczas przepowiadania przyszłości, zabierano je także na wojnę. Sanktuaria pozostawały pod opieką specjalnie wyznaczonej osoby.

Arka Przymierza została wykonana po doświadczeniu mistycznym Mojżesza rozmawiającego z Bogiem na górze Synaj. W tradycji kapłańskiej w kulcie uobecnia ona Boga i umożliwia ludowi pojednanie się z Bogiem.

Deuteronomiczne wyobrażenie Arki wiąże jej początki z prawem, a nie z siedzibą Jahwe, dlatego Księga Powtórzonego Prawa (10,1nn) mówi, że w Arce zostały złożone, po zawarciu przymierza na Synaju, tablice Prawa. Następnie dodaje w Pwt 31,24nn, że obok Arki została złożona Księga Prawa[4]. Później Arka Przymierza wiodła lud przez pustynię (Lb 10,33), obchodzono wraz z nią mury Jerycha (Joz 6) i przynoszono do obozu w czasie działań wojennych (1 Sm 4,2-4). Była przechowywana w namiocie (2 Sm 6,17), miała opiekuna (1 Sm 7,1) i korzystano z niej w wyroczniach (1 Sm 14,18). Według tradycji Arka zawierała dwie tablice Prawa ( Wj 25,16; Pwt 10,2.5), naczynie złote z manną (Wj 16, 33-34) i cudowną laskę Aarona (Lb 17,25). Według wyrażenia z 1 Krl 8,9 mogła skrywać niegdyś co innego, być może dwa kamienie, będące świętymi losami: urim i tummim. Niektórzy sądzą, że pierwotnie mógł być w niej schowany wąż miedziany, którego Mojżesz zawiesił na palu podczas plagi jadowitych węży zesłanych przez Boga na Izraelitów[5].

Arka była przykryta złotą pokrywą zwaną kapporet (przebłagalnia), którą skrapiano krwią w czasie święta Jom Kippur[6], prosząc o wybaczenie grzechów narodu (Kpł 16,14-16). Do przebłagalni były przymocowane dwie figury cherubów (2 Krl 19,15), które stały na przeciwległych końcach zwrócone do siebie twarzami, a ich skrzydła były tak rozpostarte, że zakrywały kapporet (Wj 25,17-22)[7].

----------------------------------------

[1] Por. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza w Psalmach i tradycji prorockiej (Ps 132; Jr 3, 14-18; 2 Mch 2, 1-8), Katowice 2003. s. 22-41; J.R. PORTER, Arka, w: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier, Warszawa 1999,5.61.
[2] Podobna skrzynia znaleziona w grobowcu Tutanchamiona w Dolinie Królów ma wymiary: długość: 83 cm, szerokość 60,5 cm, wysokość 63,5 cm; por. R. FEATHER, Na tropie skarbów Echnatona. Tajemnica Zwoju Miedzianego z Qumran, Warszawa 2007, s. 134.
[3] Por. F. RIENECKER, G. MAIER, Leksykon biblijny, Warszawa 2001, s.42.
[4] Por. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza, dz. cyt., s. 32.
[5] Por. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza, dz. cyt., s. 26; J.R. PORTER, Arka, dz. cyt., s. 61.
[6] Zdarza się, że ryt pokropienia krwią kapporetu w czasie Jom Kippur wiąże się z czasami po niewoli babilońskiej, ale jest to teza trudna do zaakceptowania, ponieważ po niewoli nie było już Arki w Miejscu Najświętszym.
[7] Por. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza, dz. cyt., s. 25n.

Należący do Miszny Traktat Yoma, poświęcony sprawom związanym z Dniem Przebłagania, opisuje, w jaki sposób kadzidło[8] było wnoszone do Świętego Świętych, aby ochronić arcykapłana, bo przecież stawał w obecności Boga:

„Wynieśli mu łopatkę i węglarkę, a on wziął pełne garście kadzidła i nałożył je na łopatkę, która była duża, stosownie do jego wielkości, lub mała, stosownie do jego małości, i taka była przepisana miara łopatki. Wziął węglarkę w swą prawą rękę, a łopatkę w lewą rękę. Przeszedł przez Sanktuarium, aż dotarł do miejsca między dwoma zasłonami oddzielającymi Sanktuarium od Świętego Świętych. A było między nimi miejsca na łokieć. Rabbi Jose mówi: Była tam tylko jedna zasłona, bowiem napisane jest: «I zasłona będzie wam oddzielała święte miejsce od najświętszego». Zewnętrzna zasłona była podwiązana po południowej stronie, a wewnętrzna po północnej stronie. Przeszedł pomiędzy nimi i znalazł się po północnej stronie; kiedy już znalazł się na północy, odwrócił się na południe i poszedł dalej, mając zasłonę po lewej ręce, aż dotarł do Arki. Gdy dotarł do Arki, umieścił węglarkę między dwoma słupami. Nasypał kadzidło na węgle i całe miejsce wypełniło się dymem. Wyszedł tą samą drogą, którą wszedł, a w zewnętrznej przestrzeni odmówił krótką modlitwę. Ale nie przedłużał modlitwy, gdyż wprawiłoby to Izrael w przerażenie".

Z tego samego traktatu dowiadujemy się, jak była przygotowywana krew, którą arcykapłan skrapiał kapporet, a później miejsce po Arce.

„Wziął krew od tego, który ją mieszał i jeszcze raz wszedł do miejsca, do którego wchodził poprzednio, i rozpryskał krew raz w górę i siedem razy na dół, nie tak jakby pryskał w górę lub dół, lecz jakby trzymał bicz. I w taki sposób liczył: jeden, jeden i jeden, jeden i dwa, jeden i trzy, jeden i cztery, jeden i pięć, jeden i sześć, jeden i siedem. Wyszedł i położył ją na złotym stojaku w sanktuarium"[9].

Do tego rytu nawiązywał autor Listu do Hebrajczyków (Hbr 9,3-5) oraz św. Paweł w Liście do Rzymian: „Jego to ustanowił Bóg narzędziem przebłagania przez wiarę mocą Jego krwi" (3,25). Autor Apokalipsy przenosi obraz Arki w czasy eschatologiczne i wyznacza jej symbolikę tronu dla Sędziego, który podejmuje decyzje wobec umarłych (Ap 11,15-19)[10].

We wczesnym okresie Arka była manifestacją Boga wśród ludu. Mojżesz zwracał się do Arki, jakby rozmawiał z Bogiem (Lb 10,35-36). Filistyni uważali Arkę za bóstwo (1 Sm 6,19; 2 Sm 6,6-9).

Arka po przybyciu do Ziemi Obiecanej była kolejno przechowywana w sanktuariach: w Gilgal (Joz 7,6) oraz w Betel (Sdz 20,27) i Szilo (1 Sm 3,3; 4,4)[11]. W czasie najazdu Filistynów dostała się w ich ręce (1 Sm 4,1-7,2) i trafiła do świątyni Dagona (1 Sm 6,3-4). Tam wywołała ona wiele kataklizmów i triumfalnie powróciła do Izraela. Po powrocie od Filistynów była przechowywana najpierw w Bet-Szemasz, a następnie w domu Abinadaba w Kiriat-Jearim, gdzie wybrano jego synów, aby jej strzegli (1 Sm 6,3-4). Po dwudziestu latach Dawid pokonał Filistynów i sprowadził ją z miejsca ukrycia, po czym umieścił w swojej stolicy - Jerozolimie (2 Sm 6). W międzyczasie Arka Przymierza przebywała jeszcze przez trzy miesiące w domu Obed-Edoma[12].

----------------------------------------

[8] W starożytności spalanie kadzidła miało wiele wymiarów, ale przede wszystkim oznaczało łączność między światem ziemskim, a niebieskim. Jeden z tekstów znajdujących się w piramidach w Sakkarze wyjaśnia znaczenie kadzidła dla Egipcjan: „Schody do nieba są dla mnie ustawione, abym mógł wstąpić do nieba, abym mógł wspiąć się po dymie wielkiego kadzidła". R. GRIERSON, S. MUNRO-HAY, Arka Przymierza. Prawdziwa historia największej biblijnej relikwii, Warszawa 2002, s. 179.
[9] Por. R, GRIERSON, S. MUNRO-HAY, Arka Przymierza, dz. cyt, s. 77n.
[10] Por. L. RYKEN, J.C. WILHOIT, T. LONGMAN, Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003, s. 24.
[11] Por. S. STASIAK, Sanktuarium na pustyni, w: Świątynia Jerozolimska, red. M. Rosik, Wrocław 2007. s. 26.
[12] Por. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza, dz. cyt., s. 32.

O tych wydarzeniach wspomina Ps 132:

„Otośmy słyszeli w Efrata o Arce,
znaleźliśmy ją na polach Jaaru.
Wejdźmy do Jego mieszkania,
padnijmy przed podnóżkiem stóp Jego!
Wyrusz, o Panie, na miejsce Twego odpocznienia,
Ty i Twoja arka pełna chwały!
Niech się kapłani Twoi odzieją w sprawiedliwość,
a Twoi czciciele niech się radują!
Przez wzgląd na sługę Twojego, Dawida,
nie odtrącaj oblicza Twego pomazańca!
Pan zaprzysiągł Dawidowi
trwałą obietnicę, od której nie odstąpi:
Potomstwo z ciebie zrodzone
posadzę na twoim tronie.
Jeżeli zachowają twoi synowie
moje przymierze
i moje napomnienia, których im udzielę,
także ich synowie na wieki
zasiądą na twoim tronie" (Ps 132,6-12).

Psalm 132 mógł być przeznaczony na doroczne "królewskie święto Syjonu" będące pamiątką założenia sanktuarium w Jerozolimie oraz pamiątką powstania królestwa. Obchody upamiętniające sprowadzenie Arki do Jerozolimy mogły być corocznie przeżywane w formie procesji z Arką wyprowadzaną z sanktuarium. Wiele przemawia za tym, że działo się to w miesiącu Etanim, a więc w związku z uroczystościami Święta Namiotów (1 Krl 8, 2-7)[13]. Wydaje się, że również inne Psalmy (24; 47,6-9; 68,25-28) dowodzą zwyczaju procesji z Arką Przymierza na terenie Świątyni Jerozolimskiej[14]. Późniejsza tradycja zaliczyła Psalm 132 do kolekcji psalmów pielgrzymkowych[15].

Arka również w początkowym okresie kształtowania się państwowości Izraela była przewożona na specjalnym rydwanie w czasie procesji liturgicznych. Znane są bowiem historycznie udokumentowane procesje, podczas których do przewiezienia Arki posłużono się wozami. Jedna z nich miała miejsce w okresie sędziów (ok. 1200-1125 przed Chr.), gdy przewieziono Arkę z kraju Filistynów do Bet-Szemasz (1 Sm 6), druga zaś w czasach Dawida (ok. 1010-970 przed Chr.), gdy ją przewieziono z Kiriat-Jearim do Jerozolimy (2 Sm 6; por. 1 Krn 13, 5-14)[16]. Wydaje się, że po przewiezieniu do Jerozolimy Arka została umieszczona w sanktuarium nad potokiem Gichon, ponieważ tutaj został namaszczony na króla Salomon[17].

Decydującym momentem w historii Arki było jej przeniesienie do Świętego Świętych w nowej Świątyni Salomona (1 Krl 8, 4-7)[18]. W ten sposób zachowana została pierwotna tradycja wydzielenia specjalnego miejsca dla Arki w Namiocie Spotkania (Wj 40,3). Od tego czasu pozostawała już na miejscu i uważano ją za tron, na którym zasiada Bóg (2 Krl 19,15)[19]. Tradycja ta wywodziła się z czasów wędrówki przez pustynię, gdy Bóg objawiał się w obłoku nad Arką (Kpł 16,2). Tronu symbolicznie strzegło dwóch strażników zwanych cherubinami (2 Krl 19,15). Wiara w przebywanie Boga w Świętym Świętych, później zwana Szekiną, doprowadziła do przekonania o nienaruszalności Świątyni.

W sześciennym pomieszczeniu wewnętrznego sanktuarium, zwanego debir, znajdowały się dwa wielkie cherubiny wyrzeźbione z oliwkowego drewna i obite złotą blachą. Każdy z cherubinów miał 10 łokci wysokości i tyle samo wynosiła rozpiętość skrzydeł. Te rozpostarte skrzydła ochraniały najświętszy obiekt, jaki znajdował się w Świątyni, a nawet na całym świecie - Arkę Przymierza. Cherubiny zdobiły wieko Arki i wnętrze Świętego Świętych; były uskrzydlonymi sfinksami, lwami o ludzkich głowach. Podobne postacie były znane już w III tysiącleciu w Mezopotamii i Egipcie. Według Księgi Rodzaju spełniały funkcję strażników ogrodu Eden. Gdy człowiek odszedł od wypełnienia woli Bożej u zarania dziejów, Bóg umieścił cherubiny na wschodzie ogrodu Eden, aby strzegły Drzewa Życia. Świątynia odzwierciedlała ogród Eden, a cherubiny strzegły w niej Drzewo Życia – Arkę Przymierza. Przyozdobione ornamentyką roślinną ściany świątyni wprowadzały w przestrzeń ogrodu Eden, w przestrzeń życia.

----------------------------------------

[13] Por. G. VON RAD, Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1986, s.48.
[14] Por. J.S. SYNOWIEC, Prorocy Izraela ich pisma i nauka, Kraków 1994, s. 229.
[15] Por. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza, dz. cyt, s. 100.
[16] Warto zwrócić uwagę na wyjątkowe zainteresowanie Arką kronikarza (1 Krn 6,16; 13-17; 22,19; 28,2.18; 2 Krn 1,4; 5,2; 6,11; 8,11; 35,3). Por. G. VON RAD, Teologia Starego Testamentu, dz. cyt., s. 276.
[17] Por. R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, t. I-II, Poznań 2004, s. 114.
[18] Józef Flawiusz relacjonuje to wydarzenie w następujący sposób: „Gdy kapłani ukończyli wszystkie czynności przy ustawianiu Arki i wyszli, nagle ukazała się gęsta chmura, zgoła niegroźna, zgoła niepodobna do zimowej chmury brzemiennej deszczem, jeno obłok rozlany szeroko i łagodny, który takim oślepieniem wpłynął do świątyni, że kapłani nie mogli się dojrzeć nawzajem. Zdarzenie to zrodziło w umysłach ich wszystkich przekonanie, iż Bóg zstąpił do świątyni i z radością w niej się rozgościł". J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, VIII, IV, 2.
[19] Por. L. RYKEN, J.C. WILHOIT, T. LONGMAN, Słownik symboliki biblijnej, dz. cyt., s. 24.

Funkcja Arki zmieniała się na przestrzeni dziejów. Wydaje się, że w pierwszej fazie podboju ziemi obiecanej służyła jako źródło mocy w walce i ochrony przed wrogiem[20]. Później przeważał obraz tronu Bożego, przez który Bóg wypełnia władzę nad Izraelem, a po reformie Jozjasza jako miejsce przechowywania Prawa, według którego lud powinien postępować i w ten sposób wypełniać przymierze z Bogiem[21]. Tezę tę prezentuje autor Dokumentu Damasceńskiego: „Odnośnie księcia jest napisane: Nie powinien mnożyć sobie żon (Pwt 17,17). Jednakże Dawid nie czytał opieczętowanej księgi prawa, która była w Arce Przymierza, gdyż nie była otwierana w Izraelu od śmierci Eleazara i Jozuego oraz starszych, którzy służyli asztartom. Była ukryta i nie została ujawniona aż do nastania Sadoka" (CD 5,2-5)[22].

 

----------------------------------------

[20] R. DE VAUX sądzi, że stanowiła formę palladium na polu walki (1 Sm 4,3-11; 2 Sm 11,11) i przypominała święta lektykę Arabów; por. R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, dz. cyt., s. 19.
[21] Por. R. GRIERSON, S. MUNRO-HAY, Arka Przymierza, dz. cyt., s. 98.
[22] Por. P. MUCHOWSKI, Rękopisy znad Morza Martwego, Kraków 1996, s. 197.