BIBLIJNA TEOLOGIA - syntetyczne i krytyczne przedstawienie i opracowanie wszystkich danych religijnych, teologicznych i etycznych objawienia Bożego, zawartego we wszystkich lub w poszczególnych księgach ST i NT.

I. CEL i STRUKTURA - Teologia biblijna różni się dość zasadniczo od systematycznej teologii spekulatywnej, która wypowiedzi biblijne uważa za jeden ze źródłowych argumentów dowodzenia; jakkolwiek zajmują one w teologii posoborowej coraz pocześniejsze miejsce, pozostają nadal w większym lub mniejszym stopniu podporządkowane założeniom systematycznym, pochodzącym z dziedzin obcych Biblii. Tym dobitniej podkreśla się obecnie rolę teologii biblijnej jako czynnika jednoczącego różne gałęzie refleksji teologicznej i przywracającego im czerpane z objawienia Bożego proporcje. Teologia biblijna stanowi zarazem punkt kulminacyjny i cel wszystkich prac biblijnych, historycznych i literackich; podkreślają to z naciskiem nowsze dokumenty kościelne omawiające rolę Pisma św. w teologii (Divino afflante Spiritu, Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym). Starotestamentalna część teologii biblijnej do części nowotestamentalnej pozostaje w podwójnej relacji: z jednej strony umożliwia ona historycznie i typologicznie pełne zrozumienie i ujęcie nowego objawienia w Chrystusie, z drugiej zaś właściwego, chrześcijańskiego sensu nabiera dopiero w świetle NT.
Metody poszukiwania rozwiązań w teologii biblijnej, zwłaszcza w ostatnich latach, są różne. Na ogół przeważa w nich zdanie, które podzielają egzegeci tak katoliccy, jak i protestanccy, że całość objawienia ST i NT dotyczy przede wszystkim jednego Boga w Jezusie Chrystusie. Objawienie to pojmują teologowie bardzo różnie. W żadnym wypadku nie może ono polegać na kolejnych fazach historycznych, rozważanych czysto genetycznie lub też w sensie rozwoju - od niedoskonałego do doskonałego. Egzegeta katolicka dopatruje się w kolejnych objawieniach Bożych realizacji nadprzyrodzonego planu Bożego, kierowanego ku zbawieniu ludzkości, szczególnie zaś Ludu Bożego. Dlatego historię myśli religijnej ST należy zawsze rozumieć jako historię zbawienia, obejmującą ST i NT; związek między nimi przekracza zresztą kategorie historyczne, jak wskazuje rozwinięta w NT typologia oraz nurtująca cały ST idea jego pełni w NT.

II. DZIEJE - Jeśli pominąć dość skromne próby syntezy biblijnej w ramach poszczególnych traktatów teologii dogmatycznej i moralnej, pierwsze prace z tej dziedziny pojawiły się w okresie odrodzenia. Pewne próby czynili przedstawiciele reformacji (por. Ph. Melanchton, Loci communes, Wittenberg 1521), realizując programową zasadę, że jedynym źródłem objawienia jest Pismo św. Prace te nie doprowadziły jednak do rozwoju właściwej teologii biblijnej; nie sprzyjał temu zwłaszcza racjonalizm. Najbardziej konstruktywna okazała się metoda historyczna, którą przeniesiono już w XVII i XVIII w. na biblijne studia ST. Sprowadziła ona wprawdzie początkowo rozważania biblijne do historii religii, w XIX w. uzupełnione obszernym materiałem porównawczym, w wyniku dalszych studiów jednak ułatwiła skierowanie ich na właściwe, bardziej teologiczne tory. Mimo przezwyciężenia historyzmu w biblistyce XX w. pozostaje on nadal tendencją wiodącą w teologii biblijnej protestanckiej. Także biblistyka katolicka zajmuje się historią zbawienia lub objawienia, odróżniając je jednak od właściwej teologii biblijnej. Określenie teologia biblijna wystąpiło po raz pierwszy u C. Zellera (1652), chociaż dopiero G.L. Bauer odróżniał jednoznacznie teologię bblijną ST i NT (1796). Kolejne prądy dominujące w filozofii i biblistyce (rewolucjonizm, racjonalizm) wpłynęły na próby syntezy teologiczno-biblijnej.

 

III. STARY TESTAMENT

1. Dzieje W pocz. XX w., szczególnie po I wojnie światowej, zaczęły ukazywać się opracowania teologii biblijnej ST zawierające, obok części historycznej, syntezę doktrynalną (E. König, E. Sellin). W następnych latach teologia biblijna ST zaczęła stopniowo wyzwalać się z radykalnego historyzmu, mimo to prace z jej zakresu u niektórych współczesnych autorów mają charakter historii religii ST (np. W. Eichrodt, Religionsgeschichte Israels, Bn 1969; G. Fohrer, Geschichte der israelitischen Religion, B 1969); różnią się jednak zasadniczo od analogicznych prac XVIII i XIX w.: dominuje w nich historia tradycji i instytucji religijnych ST, materiał zaś porównawczy odgrywa ważną, ale drugorzędną rolę.
Historyczno-ewolucjonistyczne ujęcie myśli ST zakładało najczęściej racjonalistyczne spojrzenie na Biblię, odmawiając jej nadnaturalnego pochodzenia; nowsze zaś ujęcia zajmowały się co najwyżej fenomenologią religijnych przeżyć autorów biblijnych; egzegeza katolicka przyjmowała te próby z rezerwą. Dalszą trudność stanowiły utarte schematy innych gałęzi teologicznych, utrudniające lub wręcz uniemożliwiające prawdziwie biblijną syntezę. Dlatego też pierwsze próby katolickiej teologii biblijnej ST opierały się na tradycyjnych schematach, ujmując zadania tej gałęzi biblistyki jako zestaw argumentów ST, uporządkowany według postulatów teologii spekulatywnej (takie ujęcie reprezentuje Ceuppens). Na rozwoju katolickiej teologii biblijnej zaciążyła w pierwszych latach XX w. także powszechnie przyjęta w biblistyce metoda apologetyczna, na którą zwrócił uwagę A. Bea (SdZ 153 (1953) 101). Rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę analityczne prace teologiczne, rozumiane coraz wyraźniej jako wstęp do przyszłej syntezy biblijno-teologicznej ST; wielkie zasługi położyły tu katolickie serie monograficzne (Biblische Zeilfragen, Biblische Beiträge, Alttestamentliche Abhandlungen, Lectio divina, Stuttgarter Bibel-Studien, w Polsce: Sprawy biblijne i in.), a także biblijne czasopisma. Coraz częściej znajduje w nich zastosowanie metoda historyczna, wolna od racjonalistycznych i ewolucjonistycznych założeń. Prace syntetyczne są jednak bardzo nieliczne: oprócz pionierskiej próby P. Scholza
Handbuch der Theologie des Alten Bundes (I-II, Rb 1861-62) można wymienić bardziej znaną pracę N. Petersa Die Religion des AT (Kö 1913) oraz, pisaną w dawnym duchu, P. Heinischa Theologie des AT (Bo 1940). Najbardziej kompletną teologią biblijną ST jest P. van Imschoota Theologie de l'AT (I-II, Tou 1954-56), jakkolwiek i ona nie odpowiada już przyjętym w egzegezie katolickiej postulatom. Syntezą dorobku teologii biblijnej ST są 2 katolickie słowniki Bibel-theologisches Worterbuch (praca zbiorowa, red. J.B. Bauer, I-II, Gr 1959,1967³) oraz Vocabulaire de theologie biblique (red. X. Leon-Dufour, P 1962, 1970²; Słownik teologii biblijnej, Pz 1973), nadto liczne artykuły z tej dziedziny w Bibel-Lexikon (red. H. Haag, Ei 1952, 1968², przedruk 1970). Podobny charakter ma 4-tomowy Theologisches Wörterbuch zum AT (międzywyznaniowa praca zbiorowa, St 1973-). Nie ustają również próby syntetycznych ujęć objawienia przez egzegetów katolickich w ramach ogólniejszych prac teologicznych posoborowych (np. w Mysterium salutis I-V, Ei 1964-75; Sacramentum mundi I-IV Fr 1967-69); stanowią one jednak jedynie zalążek przyszłej biblijno-teologicznej syntezy.

2. Metoda - Jedyną cechą teologii biblijnej ST, jaką przejęto we współczesnej biblistyce, jest historyczny jej charakter, rozumiany zresztą bardzo różnie. Dla jednych jest to historia zbawienia lub objawienia Bożego, dla innych historia przejawów myśli religijnej, dla współczesnych zaś egzegetów - historia tradycji teologicznych. Najważniejszym zagadnieniem teologii biblijnej jest jednak nie tyle metoda, ile idea nadrzędna, wokół której można skoncentrować całość myśli objawionej ST i która nadałaby wielorakim i bardzo zróżnicowanym wypowiedziom jedność teologiczną.

Metoda religijno - historyczna nie jest w stanie ująć nawet założeń wstępnych teologii biblijnej ST; może najwyżej stanowić swego rodzaju naturalne wprowadzenie do niej. Nie wystarcza również metoda historyczna zasadniczo przyjmująca objawienie Boże i dzieląca je na kolejne etapy: patriarchów, Mojżesza, okres monarchii, proroków, niewoli babilońskiej i judaizmu (por. G. Holscher, A. Lods i in.). Nie uwzględnia ona mianowicie wielu tematów teologicznych, pojęć i instytucji występujących w poszczególnych okresach w bardzo różnych proporcjach, rzadko zaś w prostej linii rozwojowej. Teologia biblijna we właściwym tego słowa znaczeniu musi dążyć do systematycznego przedstawienia treści objawienia w oparciu o tematy biblijne. W ich ujęciu i oznaczeniu zarysowują się największe różnice. Najprostszym, ale z pewnością nie najszczęśliwszym schematem teologii biblijnej ST jest 4-członowy jej podział: Bóg - człowiek - sąd - zbawienie, reprezentowany przez Imschoota, przed nim zaś zwłaszcza przez biblistów ewangelickich. Königa i L. Köhlera. Bardziej teocentryczny podział proponują Eichrodt i O. Procksch, różniący się zresztą znacznie w zasadach hermeneutycznych (Procksch akcentuje wiarę chrzęść, jako zasadę poznania świata duchowego, Eichrodt podkreśla decydujący charakter wypowiedzi teologicznych), oraz w metodzie (u Eichrodta bardziej historyczna). Nie brak wreszcie prób połączenia rozważań tematycznych z historycznymi, rozumianymi w świetle nowszych osiągnięć krytyki literackiej jako historia tradycji teologicznych ST. Ten kierunek reprezentuje przede wszystkim Theologie des AT (I-II, Mn 1957, B 1969⁴) G. von Rada, dzielącego systematyczne rozważania (poprzedzone historią religii jahwistycznej) na teologię historycznych i prorockich przekazów starotestamentalnych. Wprawdzie krytyka ostatnich lat sprzyja tego rodzaju metodzie i upatruje w niej czynnik jednoczący teologię biblijną ST (H. Gese), niemniej jednak pełna synteza będzie wymagała jeszcze wielu prac i dyskusji. Bada się także możliwości i granice przyszłej teologii biblijnej ST (R. de Vaux, P. Mamie), która obejmowałaby całokształt doktrynalny ST. Trudność polega na tym, że wypowiedzi ST obejmują głównie historię i życie; nawet gdy przekazują kerygmat czy parenezę, czynią to w formie niesystematycznej, bardziej „historycznej" niż doktrynalnej. Sama koncepcja historii jest zresztą w ST zupełnie różna i o wiele bogatsza niż jej współczesne ujęcie. Jest to nie tylko historia zbawienia, ale jednocześnie czynnik kształtujący postawę i teologię Ludu Bożego. Zbawczy plan Boży „urzeczywistnia się przez czyny i słowa wewnętrznie z sobą powiązane, tak że czyny dokonane przez Boga w historii zbawienia ilustrują i umacniają naukę oraz sprawy wyrażone słowami, słowa zaś obwieszczają czyny i odsłaniają tajemnicę w nich zawartą" (KO 2). Toteż rozważania teologiczne będą polegać metodycznie na ustaleniu właściwych proporcji i zależności między refleksjami tematycznymi a historycznymi. Będą nadto badały nie tylko wartości typologiczne, ale i egzystencjalne ST dla współczesnego chrześcijanina. W egzegezie katolickiej ostatnich lat przeważa ujęcie tematyczne, w ramach którego stosuje się metodę historyczno-tradycyjną. Egzegeza protestancka natomiast wysuwa na plan pierwszy rozważania historyczne, prowadzące do analizy tradycji i sakralnych instytucji ST (np. przymierze, Prawo, monarchia sakr. itd.). Obie metody znajdują się jeszcze w stadium rozwoju i dyskusji, najnowsze wypowiedzi wykazują znaczne zbliżenie obu stanowisk. Zasługują one na miano teologiczno-biblijnych jedynie wtedy, gdy dane ST rozumieją jako posłannictwo objawiającego się Boga, zdążającego ku pełnemu objawieniu NT: jako jeden dialog Boga ze światem w Jezusie Chrystusie.

 

IV. NOWY TESTAMENT - Wyłaniając się zarówno z egzegezy Pisma św., jak i z teologii lub raczej uzupełniając w pewnym sensie te obydwie dyscypliny, teologia biblijna. NT przybierała coraz to inne oblicze w zależności od kryterium klasyfikacji materiału biblijnego; materiał teologiczny zawarty w księgach NT grupują jedni wg pewnych jednostek tematycznych (H.J. Holtzmann, F.C. Bauer), dokoła poszczególnych autorów (M. Meinertz, J. Bonsirven), ze szczególnym uwzględnieniem głównych faz rozwojowych nowotestamentalnej myśli teologicznej (H. Weinel) i ze wskazaniem ewentualnych wpływów, którym pierwotny Kościół podlegał ze strony judaizmu i świata pogańskiego (W. Bousset). Inni natomiast usiłują sprowadzić całą teologię NT do jednej idei centralnej, przy czym ową ideą jest najczęściej historia zbawienia (E. Stauffer, J.Ch.K. von Hofmann, K.G. Steck, O. Cullmann). Jeszcze inni, klasyfikując materiał biblijny NT, syntetyzują wspomniane wyżej kryteria: główne tematy teologiczne są rozpatrywane w ramach właściwych sobie epok, przy czym uwzględnia się ewentualną ewolucję poszczególnych idei oraz ich zależności od religii ościennych (R. Bultmann, H. Conzelmann, J. Jeremias, G. Kummel, A. Lemonnyer, L. Cerfaux). Niekiedy teologiczne dane NT dzieli się wg kategorii obowiązujących w tradycyjnych podręcznikach teologii dogmatycznej (K.H. Schelkle, F.C. Ceuppens, F. Prat).
Istotę systematyki w teologii biblijnej NT stanowi podział danych objawienia nowotestamentalnego w sposób wyczerpujący zarówno pod względem materialnym, jak i formalnym, co oznacza, że w zbiorze tematów składających się na teologię NT nie może być pominięte żadne z zagadnień poruszonych przez autora natchnionego. Tym właśnie różni się teologia biblijna od teologii systematycznej: pierwsza wyczerpuje całą treść Pisma św. NT, druga zaś odwołuje się do niektórych tekstów natchnionych, nie uwzględniając przy tym bardzo wielu tematów biblijnych. Teologia biblijna spełnia zaś formalnie warunek wykładu wyczerpującego materiał biblijny wtedy, gdy uwzględnia odmienność formalną tych samych prawd objawienia nowotestamentalnego na różnych etapach ich historycznej ewolucji. Systematyczność i krytyczność wykładu teologii biblijnej NT przejawiają się nadto we właściwym ukazaniu poszczególnych prawd niejednakowo rozmieszczonych przez autorów natchnionych. Niektóre bowiem prawdy zawarte w Biblii mają charakter twierdzeń zasadniczych, inne są potraktowane marginesowo, jeszcze inne są zwykłymi aluzjami.
Jako nauka o Bogu teologii biblijnej NT jest też teocentryczna, a ów teocentryzm ma charakter chrystologiczny (chrystocentryzm), gdyż Bóg NT objawia się w osobie i czynach Jezusa Chrystusa.
Źródłem dla teologii biblijnej NT są wyłącznie księgi kanoniczne Pisma św. NT; orzeczenia nauczycielskiego urzędu Kościoła są tylko ubocznie i pośrednio źródłem dla teologii biblijnej. Z Pisma św. teologia biblijna czerpie zarówno tematykę, jak i terminologię. Tematykę teologii biblijnej tak pod względem jakościowym, jak ilościowym wyznaczają księgi Pisma św. NT. W badaniach swych teologia biblijna NT posługuje się metodą historyczno-filologiczną. Ponieważ przy analizie tekstów korzysta się z takich dyscyplin pomocniczych historii, jak krytyka tekstu, krytyka literacka, archeologia, historia starożytnego Bliskiego Wschodu, metoda teologii biblijnej jest także historyczno-porównawcza.

------------------------------------------------------

źródło: Encyklopedia Katolicka :. (t. II)

Zamieszczono dzięki uprzejmości i zgodzie Towarzystwa Naukowego :. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego :.