„Mury Jerycha nie padły na głos trąb, bo Jerycho było miejscowością nieobwarowaną”

Takie zdanie można spotkać jako koronny argument w wielu tekstach kwestionujących autentyczność Biblii i jej znaczenie jako źródła historycznego. Czy wobec tego podbój Kanaanu to tylko anachronizm literacki, przeniesienie późniejszych wydarzeń (z VIII-VII w. p.n.e.) w czasy wcześniejsze? Czy można wierzyć Biblii, jako źródłu danych historycznych w tym zakresie, czy należy uznać, jak niektórzy, że „znaleziska archeologiczne kwestionują Biblię”?

Od jak dawna istnieje Izrael?


Czy w XIII-XII w. p.n.e. istniał Izrael, jako odrębne plemię lub plemiona, czy może to jedynie przeniesienie z czasów monarchii, a w tamtym czasie były to tylko luźne grupy ludności bez własnej świadomości plemiennej?

Tu archeologia daje jasną odpowiedź. Około 100 lat temu w Tebach w grobowcu faraona Merneptaha odnaleziono stelę, wychwalającą jego zwycięstwa w Kanaanie. Autor pisze między innymi:

„Królowie padają na kolana i wołają 'Szalom'
Żaden z Dziewięciu Łuków [wrogów Egiptu] nie śmie podnieść głowy.
Czehenu [Libia] jest zdobyta, kraj Hetytów zajęty
Kanaan padł łupem podczas bezlitosnych walk
Askalon poddał się
Gezer został zajęty
Januam jest zniszczony
Izrael spustoszony, nie ma już jego nasienia
Syria została wdową Egiptu
We wszystkich krajach panuje pokój
Obcy sąwięzieni”^[1]
 

Jest to pierwszy znany tekst wspominający imię Izrael. Dotyczy zwycięstw faraona w 3-5 roku jego panowania, którego początek najczęściej określa się na 1213 r. p.n.e. (jakkolwiek niektóre źródła^[2] podają rok 1224, a nawet 1236).
 

 

Niezależnie od problemów z dokładną datą, inskrypcja świadczy o obecności Izraela, jako jednolitej społeczności, w Kanaanie pod koniec XIII w. p.n.e. Można dodać – obecności na tyle wyraźnej, że wymienia się ten lud obok głównych miast, państw i ludów tego czasu. Stela Merneptaha nie zawiera natomiast informacji, od jak dawna stwierdza się obecność Izraela na tym terenie.

Wyjście Izraelitów z Egiptu datuje się obecnie na drugą połowę XIII w. p.n.e. (około 1260 r. p.n.e., za panowania Ramzesa II Wielkiego), a końcówkę tego wieku uważa się za początek podboju Kanaanu. W tym czasie Palestyna znajdowała się od wielu lat pod zwierzchnictwem Egiptu. Od czasu wygnania Hyksosów i podboju Palestyny (XVI-XV w. p.n.e.) znajdujące się na tym obszarze miasta-księstwa były podległe faraonom.

Hyksosi – dosł. “władcy obcych krajów”, książęta azjatyccy, którzy w latach 1650-1542 p.n.e. najechali Egipt i założyli XV dynastię egipską.

Potwierdzają to liczne źródła pisane, m.in. listy znalezione w Tell el-Amarna, obejmujące czasy faraonów Amenhotepa III i Echnatona (XIV w. p.n.e., tzw. okres amarneński).

Otóż listy te – poza korespondencją dyplomatyczną z królami Babilonu, Asyrii, Mitanii, Arauwa, Chetytów, Cypru i rozlicznych miast-państw Syrii – zawierają korespondencję od władców miast-księstw Kanaanu. Jest to obecnie dość dobre źródło wiedzy o sytuacji panującej na tym obszarze. Zdarzają się listy stanowiące prośbę o pomoc w walce z grupami ludności Hapiru najeżdżającymi miasta. W 540 znalezionych dotychczas listach nie ma najmniejszej wzmianki o Izraelu.

Wręcz przeciwnie – z list więźniów pochodzących z czasów Amenhotepa II wynika, że pod koniec XV w. p.n.e. ludność Kanaanu składała się z Hurytów – 66%, Beduinów (27,5%) i Hapiru (6,5%).


Czy Hapiru to Izrael?

Pojawiają się supozycje utożsamiające Hapiru z Hebrajczykami. Co to wobec tego była za grupa? Georges Roux w opracowaniu dotyczącym Mezopotamii pisze:

“[…] habiru nie tworzyli ani wspólnoty etnicznej ani szczepu, lecz warstwę społeczną: byli to uchodźcy, żyjący na marginesie społeczeństwa, apatrydzi, łączący się często w uzbrojone bandy trudniące się grabieżą i najazdami, a czasem oddające się na służbę władcy”^[3]

Początkowo wzmianki znaleziono w listach amarneńskich i innych źródłach egipskich. Przybycie Hapiru do Palestyny datowano dotychczas na XV w. p.n.e.. Wobec podobieństwa etymologicznego habiru lub abiru i ibri (Hebrajczycy) (i właściwie jedynie na tej podstawie) powstała hipoteza utożsamiająca te dwie grupy.

Później odnaleziono jednak ten termin również w tekstach mezopotamskich (jak tabliczki z Mari czy Nuzi), w archiwum odnalezionym w stolicy Chetytów (Hattusas) oraz w znaleziskach syryjskich (Alalah). Teksty te powstały w ciągu tysiąclecia przed interesującym nas okresem (ok. 2200-1200 p.n.e.), a zatem część z nich pochodzi jeszcze sprzed czasów Abrahama, co burzy stworzoną hipotezę.

Pytanie, czemu znaną od tysiąca lat grupę, jednolicie od tysiąca lat określaną na całym obszarze Ziemi Świętej, miano by nagle zacząć nazywać zupełnie inaczej zdaje się już być niepotrzebne...

Brak danych archeologicznych jest daną z natury rzeczy niepewną. Niemniej wobec licznych i obfitych źródeł pisanych z tego i poprzedzających okresów można przyjąć, że w wiekach poprzedzających exodus (zwłaszcza w XIV w. p.n.e.) w Palestynie nie było ludności określanej mianem Izrael, i że pojawiła się ona – jako jednolita grupa plemienna – w XIII wieku przed Chrystusem.

Palestyna w kolejnych wiekach

Co wiadomo o rozwoju Izraela w kolejnych latach? Skoro – jak twierdzi Biblia – Izraelici opanowali rozległy teren, powinny pozostać jakieś ślady archeologiczne ich obecności. Czy takie ślady można odnaleźć?

W okresie wczesnego żelaza społeczność izraelska stanowiła lud półkoczowniczy, osiedlający się w małych wioskach, w niewielkich liczebnie grupach. Liczne ślady takiego osadnictwa pojawiają się na terenie Kanaanu od XII w. p.n.e. – początkowo na pustyni Negew, w Zajordanii i w górzystej części Judei (dopiero około 100 lat później dociera do górnej i dolnej Galilei).
 

 

Jest to kierunek, który pokrywa się z drogą, którą Izraelici weszli do Kanaanu (według opisu w Księdze Liczb) – od pustyni, wschodnim wybrzeżem Morza Martwego do doliny Jordanu od strony wschodniej i dopiero później tereny Judei i całej południowej i północnej Palestyny. Co wyróżnia tych ludzi od innych ludów koczowniczych, to szybkie przechodzenie do osiadłego trybu życia.

Znaleziska z tego okresu nie mają wielu cech charakterystycznych, nie wnoszą specyficznego modelu kuturowego, który pozwoliłby wyróżnić w tym pierwszym okresie np. ceramikę izraelską od typowej dla innych ludów. Znajdowane naczynia są ubogie i czerpią z ceramiki filistyńskiej i kanaanejskiej, stopniowo wykształca jednak własne formy (specyficzne dla kultury izraelskiej formy znaleziono na terenie górnej i dolnej Galilei, jak również w pobliżu Ammonu).

Niezależnie od interpretacji znalezisk, na którą w oczywisty sposób wpływa stosunek interpretujących do Biblii jako źródła historycznego, w XII w. p.n.e., na początku epoki żelaza, od strony pustyni i ze wschodu pojawił się na terenie Kanaanu nowy lud koczowniczy, który szybko przeszedł do osiadłego trybu życia, rozwijał stopniowo charakterystyczne dla siebie formy ceramiki – i którego liczebność na terenach na zachód od Jordanu I. Finkelstein szacuje na 60 000 mieszkańców.


Upadek kultury istniejącej na terenie Kanaanu

W poprzednich wiekach – w okresie środkowego i późnego brązu na terenie Palestyny kwitła kultura kanaanejska. Od pewnego czasu miasta Kanaanu były nękane wojnami – to przez Egipcjan, podczas kampanii po pokonaniu Hyksosów, potem przez kolejne podboje prowadzone przez kolejnych faraonów czy przez wspominane już grupy Hapiru.

W XVI-XV w. p.n.e. upada wiele miast – w części wykopalisk nie znajduje się późniejszych śladów osadnictwa (np. Jerycho), jednak część nadal prosperuje (Aszdod, Bet Szean, Gezer, Chazor, Megiddo), a w kolejnych latach dochodzi nawet do ich rozwoju, którego świadectwa pozostały i w formie znalezisk i tekstów pisanych.

Jednak najpotężniejsza i ostateczna klęska spotkała Kanaan właśnie w połowie XIII i na przełomie XIII/XII w. p.n.e. – w czasie, w którym z jednej strony mówi się o wkroczeniu Izraela, z drugiej – od północy i od strony wybrzeża powoli zaczynają docierać Ludy Morza (m.in. Filistyni, początek XII w. p.n.e.), z trzeciej – Egipt i kolejni faraonowie próbują utrzymać panowanie na terenie Palestyny.

Prześledźmy, czy można znaleźć ślady upadku kolejnych miast-państw, wymienianych w Biblii. Według Ksiągi Liczb wejście Izraelitów do Kanaanu można liczyć od Kadesz Barnea.

Kadesz Barnea

Jest to pierwsze miejsce, w którym Izraelici zatrzymali się na dłużej, jeszcze przed wkroczeniem do Kanaanu,. Miejsce wydobycia wody ze skały, miejsce z którego wysłano zwiadowców, miejsce śmierci Miriam.
 

 

Obecnie jest to miejsce nazywane Ain el-Queiderat. Oaza na pustyni Sin, leżaca w pobliżu duzych dróg przez pustynię – z Edomu i Aradu do Egiptu (droga Szur) oraz z Elatu i Negewu do Aradu i Hebronu. Prace wykopaliskowe odsłoniły tam ślady zasiedlenia w III tysiącleciu p.n.e. oraz w X w. p.n.e., w okresie królestwa Judy. Brak takich śladów dla dzielącego je tysiąclecia.
 

 

 

Jednak wydaje się nieprawdopodobne, by oaza leżąca w pobliżu ważnych dróg, przy tak rozbudowanych kontaktach handlowych, dyplomatycznych, wreszcie walkach, mogła pozostawać opuszczona. Izraelici, jeśli w niej przebywali, nie budowali tam miasta (było to w końcu plemię koczownicze), które w dodatku, jeśli wierzyć Biblii, nie miało zamiaru się tam osiedlać. Na pytanie, czy brak śladów osadnictwa z tego okresu w tej sytuacji zaskakuje, każdy musi sobie odpowiedzieć sam.

Podbój Zajordania

Pierwsze zdobyte miasto, to Chorma, miasto króla Aradu. Kolejne miejsce, w którym wykopaliska archeologiczne, jak się wydaje, podważają Biblię. Z pewnością odnaleziono w tym miejscu ślady osadnictwa we wczesnym brązie (koniec III tysiąclecia p.n.e., czyli jeszcze przed czasami Patriarchów) - i kolejne znaleziska to dowody zasiedlenia w okresie Zjednoczonego Królestwa . Według tych danych w czasie podboju Kanaanu Chorma nie istniała, i to nie istniała już od wielu stuleci. I wszystko byłoby dobrze, gdyby nie inskrypcje. Miasto jest wspomniane w egipskich tekstach złorzeczących2, datowanych na XX-XVIII w. p.n.e. i najprawdopodobniej również w protosemickich inskrypcjach znalezionych w Sarabit el-Chadim i datowanych na połowę II tysiąclecia.

Sarabit el-Chadem – osada górnicza, kopalnie turkusu i ośrodek wydobycia miedzi na środkowym Synaju. Jednym z najważniejszych znalezisk z tego miejsca jest 25 statuetek, datowanych na około 1500 r. p.n.e. i zawierających inskrypcje w języku protosemickim (najstarsze pismo semickie).

Wspomnienia w takich zapisach (zwłaszcza w tekstach złorzeczących, trudno uwierzyć, żeby Egipcjanie rzucali klątwę na wroga, który... nie istniał) świadczy o istnieniu i znaczeniu miasta w okresie, z którego nie pozostał nawet ślad. Czy to błąd lokalizacji, czy zniszczenia nie pozwalają odkryć pozostałości? Pytanie pozostaje bez odpowiedzi...

Teksty złorzeczące – zbiór dokumentów egipskich z XX-XVIII w. p.n.e.. Na glinianych skorupach lub figurkach zapisano imiona władców, nazwy państw, miast i grup etnicznych oraz odnoszący się do nich tekst klątwy.

Oczywiście – żadna z tych inskrypcji nie dotyczy XIII w. p.n.e. i nie jest dowodem istnienia miasta w tym czasie. Niemniej obie kwestionują znaczenie przesłanki, jaką mógłby stanowić brak znalezisk.

Kolejne miasto, na temat którego istnieją dane archeologiczne, to Cheszbon (Tel el-Hesban). Prace wykopaliskowe w tym miejscu rozpoczęto w 1968 r. (S. Horn) i trwały do 2004 r. Wyniki pierwszych prac wykazywały, że obwarowane miasto pojawiło się tam dopiero pod koniec VIII w. p.n.e., wcześniej mogło istnieć jedynie obozowisko lub niewielka osada. Według końcowego raportu w pięciu kolejnych warstwach z epoki żelaza stwierdzono ślady osadnictwa od XII do V w. p.n.e. Nie znaleziono osady z późnego brązu, chociaż stwierdzono ślady zamieszkiwania tego obszaru również w epoce brązu.

Wirtualną podróż po wykopaliskach w Cheszbonie można odbyć tutaj:




Jerycho

Miasto, którego dotyczą największe dyskusje i wątpliwości. Miało mury czy nie? Jozue miał szansę je zdobyć, czy padło wcześniej?

Osadnictwo na tym terenie trwało od tysięcy lat. Pomijając osadnictwo sprzed epoki brązu – wykopaliska archeologiczne odsłoniły w Tel es-Sultan trzy mury obronne z różnych czasów. Jeden z nich (określany jako mur A) został zniszczony przez trzęsienie ziemi i ogień.



Pierwsza datacja wszystkich trzech murów została dokonana przez prof. J. Garstanga w 1936 r. – określa ona mur C na lata 2000-1800 p.n.e., mur B na 1800-1600 p.n.e. i wreszcie mur A – na rok 1400 p.n.e.. Zniszczenie tego ostatniego łączono z podbojem miasta przez Jozuego. We współczesnych koncepcjach teoria ta była do niedawna jeszcze wspominana.

Obecnie jednak powszechnie przyjmowana jest datacja Kathleen Kenyon z lat 50. XX w., która przypisała mury A i C do epoki wczesnego brązu (3200-2200 p.n.e.), przy czym mur A miał być wcześniejszy, natomiast mur B miał otaczać miasto w epoce środkowego brązu i runął około 1560 r.

Więcej fortyfikacji w Tel es-Sultan nie odnaleziono, a według Kenyon po przejściowym okresie zasiedlenia w XIV wieku p.n.e. (miasto/osada nieobwarowana) od co najmniej 1325 r. miejsce było opuszczone. Nie istnieją ślady osadnictwa w epoce późnego brązu i wczesnego żelaza. Jeśli ta hipoteza byłaby prawdziwa, oznaczałoby to nie tyle, że Jerycho było osadą, ale że w XIII w. p.n.e. po prostu nie istniało, a biblijny opis jego zdobycia jest jedynie opowiadaniem teologicznym z VII w. p.n.e., wykorzystującym współczesne sobie elementy liturgii, które miało na celu podkreślenie darmowości oddania ziemi Izraelitom przez Boga.

W latach 80. i 90. XX w. pojawiły się nowe koncepcje i nowe wątpliwości. Chronologicznie pierwszy był J.J. Bimson, który w 1981 r. powrócił do datacji Garstanga i ogłosił koncepcję, według której Izraelici zdobyli Jerycho w 1430 r. p.n.e., a brak śladów osadnictwa w późniejszym okresie jest właśnie następstwem zdobycia miasta i obłożenia go klątwą

Podobnie wyglądała teoria prof. Bryanta Wooda (1990). Autor podkreślał takie fakty, jak strawienie Jerycha przez ogień czy duże ilości spalonego ziarna (dlaczego nie zostało zabrane, tylko spalone?). Koncepcja obejmowała również wyjaśnienie późniejszego znaleziska, datowanego przez prof. Garstanga na połowę XIV w. Chodzi o tzw. Middle Building pojedynczy dom, bez śladów miasta wokół, za to zawierający m.in. duże ilości dekorowanej ceramiki, w tym cypryjskiej, który został uznany za pałac króla Eglonu (Sdz 3, 12-30).
 

 

Również ta teoria zakładała zniszczenie miasta pod koniec XV w. p.n.e., a istotnym argumentem popierającym te koncepcje wydawały się wyniki datowania radiowęglowego. Na początku lat 90. XX w. dostępne były wyniki tylko jednego pomiaru przeprowadzonego przez British Museum na próbce węgla drzewnego –– określające czas zniszczenia miasta IV (podejrzanego o bycie zniszczonym przez Jozuego) na 1410 r. p.n.e., z dopuszczalnym błędem 40 lat. Niestety, wyniki tego pomiaru zostały zakwestionowane przez samo British Museum. Poprawione datowanie (pomyłka, dotycząca również kilkuset innych pomiarów z innych miejsc, wynikała z błędu aparatury) datowało próbkę na około 1550 r. p.n.e., czyli w granicach opisanych przez K. Kenyon.

Do czasu powtórzenia datowania radiowęglowego w 1995 r. przez H.J. Bruinsa i J. van der Plichta wynik ten wydawał się jednak niepewny z uwagi na rodzaj próbki – węgiel drzewny mógł w końcu pochodzić z drzewa spalonego około 150 lat przed upadkiem miasta. Bruins i van der Plicht wykonali jednak badania 18 próbek, z tego 6 stanowiło zboże zwęglone w czasie upadku miasta. Po raz kolejny potwierdziły one datowanie K. Kenyon - w przybliżeniu rok 1550 p.n.e., jako data upadku miasta.

Próbą dopasowania wykopalisk i opisu biblijnego była jeszcze teoria dr G.E. Aardsma, przesuwająca drastycznie przyjmowane powszechnie datowanie wydarzeń biblijnych, oparte na chronologii egipskiej. Dr Aardsma przesuwa datę wyjścia Izraela z Egiptu na w przybliżeniu rok 2400 p.n.e. (ponad 1000 lat wcześniej). Wówczas do opisu biblijnego pasuje upadek muru A (zniszczony trzęsienie ziemi + ogień), datowany przez Kenyon na koniec epoki wczesnego brązu. [Zestawienie tablic chronologicznych można zobaczyć TUTAJ:.]. Pozostaje tylko pytanie, jak pogodzić chronologię egipską i nową chronologię Palestyny i wyjaśnić uporczywe pomijanie Izraela przez źródła egipskie, dość szczegółowo informujące o sytuacji na podległych Egiptowi terenach...
 

 

Wracając do przyjmowanego obecnie za właściwe datowania K. Kenyon – jak wygląda historia Jerycha po 1325 r. p.n.e. w świetle danych archeologicznych?

Otóż znalezisk późniejszych jest bardzo niewiele. Według opisu z prac K. Kenyon – pojedyncze fragmenty kamiennych naczyń i żarna z epoki późnego brązu i wczesnego żelaza. Nie ma śladów miasta założonego wg biblijnego opisu przez Chiela (początek IX w. p.n.e.). Bardzo niewiele znaleziono z czasów odbudowy po powrocie z niewoli babilońskiej i z okresu perskiego, chociaż niektóre znalezione elementy - pieczęcie typu jehud - mogą świadczyć o tym, że mieszkańcy miasta brali udział w odbudowie świątyni jerozolimskiej (tak oznakowane dzbany służyły do zbierania danin na rzecz świątyni). Wkrótce potem Tel el-Sultan opustoszało ostatecznie (Jerycho herodiańskie to pobliskie Tulul Abu el Alaiq).

Czy wobec tego należy przyjąć wyjaśnienie literackie i teologiczne opisu biblijnego, czy też można – pamiętając choćby o wspominanej wcześniej Chormie – można pozostawić sprawę otwartą tak, jak autorzy izraelskiej Encyklopedii archeologicznej:

„Miasto zaludniło się najprawdopodobniej na początku tego stulecia, ale opustoszało ponownie w drugiej jego połowie. Nie ma śladu po ówczesnych fortyfikacjach, tych właśnie, które według Biblii miały runąć, otwierając drogę do miasta Jozuemu. Nie jest jednak wykluczone, że Jozue zdobył Jerycho okresu późnego brązu, a wszelkie jego ślady zmyły w opuszczonym na długo mieście deszcze [...]^[4]”

Aj, Betel i Gibeon

Nieco inaczej ma się sprawa z Aj. Nazwa miejscowości oznacza ruinę, a wyjaśnienie biblijne stwierdza, że nazwa pochodzi od obrócenia osady w ruinę przez Jozuego (Joz 8, 28). Niemniej archeologicznie rzecz ujmując, w epoce późnego brązu, czyli w czasach podboju Kanaanu była to ruina, i to dość stara, bo co najmniej 500-letnia.



Obecne et-Tell upadło w okresie wczesnego brązu II i jedynie znaleziona w światyni ceramika pozwala przypuszczać, że funkcjonowała ona do XVII w. p.n.e.. Kolejne ślady osadnictwa, to dopiero początek epoki żelaza (1200 r. p.n.e. --> ). Miasto (raczej osada) zostało wówczas zasiedlone, uległo zniszczeniu i zostało na krótki czas opuszczone, po czym ponownie je zasiedlono.

Istnieją hipotezy, że tę właśnie osadę zdobyli Izraelici. Encyklopedia archeologiczna stwierdza:

“Lud z Aj”, który Jozue pokonał w wadi na północ od tego miejsca (Joz 8, 1-29) to prawdopodobnie pierwsi mieszkańcy et-Tell z epoki żelaza. Byliby równieśnikami mieszkańców Gibeon z okresu żelaza I, z którymi Jozue wynegocjował traktat mający doprowadzić do wojny z Amorytami. [...] Określenie Gibeon, jako większego od Aj z księgi Jozuego (10,2) odnosi się do osiedli z okresu żelaza I, a nie wcześniejszych ruin. Potwierdzają to wykopaliska w Dibon i Arad, gdzie Izraelici znaleźli miejsce do osiedlenia, zanim wkroczyli do krainy wzgórz od wschodu. Ani Dibon, ani Arad nie było zasiedlone międzyokresem wczesnego brązu a epoką żelaza I [...]^[5]

Czy ta hipoteza obejmowałaby również wymieniany wcześniej Cheszbon, w którym wyraźne ślady osadnictwa rozpoczynają się w XII w. p.n.e.?

Po Jerychu i Aj – według Księgi Jozuego – zdobyto Betel. Tu znaleziska archeologiczne są zbieżne z obrazem biblijnym. W okresie późnego brązu była tu spora osada, znaleziono domy mieszkalne i sporo ceramiki, zarówno miejscowej, jak i sprowadzanej, co świadczy o kontaktach handlowych. Ostatnia warstwa z tego okresu zawiera ślady zniszczeń i pożarów, a w kolejnej na gruzach wyrasta osada z epoki żelaza. Zabudowa z tego okresu jest znacznie prostsza i uboga.

Kolejne wymienione (ale nie zniszczone) miasto to Gibeon, czyli obecne Tel el-Dżib. Z racji znalezionych materiałów epigraficznych tożsamość miasta jest potwierdzona. Jak już wspomniałam, wykopaliska odkryły tam osadę z okresu wczesnego żelaza, która w tamtym czasie musiała być ważnym ośrodkiem. Nie ma śladów zniszczeń.

Miasta południowego Kanaanu


Kolejni pokonani królowie (i miasta) wymienione w Piśmie Świętym, to: Jerozolima, Hebron, Jarmut, Lakisz i Eglon oraz Azeka, Libna, Gezer, Debir i Makkeda (ZOBACZ:. makietę wykonaną według opisu biblijnego)

W przypadku Jerozolimy dane biblijne są niejednoznaczne. Księga Jozuego wymienia króla Jerozolimy jako pokonanego pod Gibeonem, ale nie ma Jerozolimy w spisie pokonanych miast. Z drugiej strony – Księga Sędziów wspomina o zamieszkiwaniu w Jerozolimie Jebusytów, co świadczyłoby, że miasto nie zostało zajęte. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają zamieszkiwanie miasta w tym czasie przez Kanaanejczyków.

Nieco podobna sytuacja dotyczy Gezer, z tą różnicą, że to miasto nie występuje w Księdze Sędziów. Co o nim mówi archeologia? Na ruinach miasta zniszczonego przez Hyksosów w połowie tysiąclecia powstał bogato wyposażony pałac. To miasto zostało ponownie zniszczone pod koniec XIII wieku p.n.e., niemniej wobec tekstu steli z grobowca Merneptaha, zapewne to dzieło należy przypisać jemu. Po czasowej przerwie w osadnictwie miasto w XII w. p.n.e. zajmują Filistyni.

Kolejne miasto, o którym dużo wiadomo, to Lakisz. Lokalizacja, mimo wielu wątpliwości w przeszłości jest pewna, ze względu na znalezione teksty pisane.



W epoce późnego brązu miasto przeżywało czas rozkwitu. W nieużywanej już fosie nadbudowano jedna na drugiej trzy świątynie. Inskrypcje na misie z tego okresu pozwalają określić czas upadku miasta na około 1220 r. p.n.e. Do czasu odbudowy przez Roboama kilkaset lat później istnieją tylko niewielkie ślady osadnictwa.

Nieco większy kłopot sprawia pobliska Libna. Jak dotychczas jej lokalizacja jest jedynie hipotetyczna. W przeszłości przez niektórych badaczy utożsamiano ją z Tel el-Safi, które obecnie dość jednoznacznie przypisuje się filistyńskiemu Gat. Ostatnia hipoteza utożsamia Libnę z nowoodkrytym Tel el-Zayit. Według informacji udostępnianych przez Zeitah Excavations jest to dawne siedlisko izraelskie w pobliżu granicy między Judeą i Filistią, w połowie drogi między Lakisz i Gat. W późnej epoce brązu miasto istniało. Około 1200 r p.n.e. zostało napadnięte i spalone, jednak badania nie pozwoliły na jednoznaczne określenie napastników. Następnie zostało odbudowane i prosperowało przez epokę żelaza.

Kolejne wymienione to Jarmut, utożsamiane z Chirbet Jarmuk (wydaje się, że obecna nazwa zachowała brzmienie starożytnej). Wykopaliska archeologiczne odsłoniły ufortyfikowane miasto, posiadające akropol, z okresu wczesnego brązu – i kolejne ślady osadnictwa z okresu bizancjum. Niemniej nie można powiedzieć, że przez dzielące te osady dwa tysiąclecia miasto nie istniało, skoro jest wspominane w inskrypcjach znalezionych w Tel el-Hesi, a pochodzących z okresu amarneńskiego, czyli około 100 lat wcześniej. Można powiedzieć – jak w przypadku Chormy...

Wreszcie Eglon, czyli wspominane wielokrotnie Tel el-Hesi. Mimo że badania są tu prowadzone od XIX wieku, jednak ciągle nie można mówić o ich zakończeniu. Badania archeologiczne objęły akropol i dolne miasto. Z pewnością miasto istniało w okresie środkowego brązu i w okresie amarneńskim. Znaleziona tabliczka z kanaanejską inskrypcją świadczy o jego upadku pod koniec XIV w. p.n.e., czyli zbyt wcześnie na podbój przez Izraelitów, a kolejne ślady osadnictwa pochodzą z X w. p.n.e.. Nie są to jednak informacje kompletne – dane dotyczące akropolu są niepełne. Jak stwierdza Encyklopedia archeologiczna:

"W okresie wczesnego brązu II (2650-2350 p.n.e.) wyrosło tu już spore, umocnione miasto; warstw odpowiadających późnemu brązowi i wczesnej epoce żelaza jeszcze nie odsłonięto. [...] Materiał archeologiczny jest jeszcze zbyt wycinkowy, by dać jasny obraz historii tego miejsca."^[6]

Podobna sytuacja dotyczy Hebronu.



Jego identyfikacja z obecnym al-Chalil nie budzi wątpliwości. Niemniej pozostałości z okresu późnego brązu i wczesnego żelaza archeolodzy spodziewają się w pobliskim Tel er-Rumejde, które jeszcze czeka na odkrycie.

Kolejne wymienione w Księdze Jozuego miasto południowego Kanaanu to Debir. Obecnie utożsamiane jest z Tel Beit Mirsim. Przeżywające najwiekszy rozkwit w okresie środkowego brązu miasto upada w tym czasie, co Jerycho. Po około 100 latach przerwy w osadnictwie podjęto próbę jego odbudowy – kolejne jest nieufortyfikowane i to właśnie upada około 1235 r. p.n.e. (datowanie na podstawie znalezionej ceramiki). Kolejne miasto powstaje w epoce żelaza i znaleziono w nim ceramikę przed-, po- i filistyńską. Niemniej wejście Filistynów do Palestyny datuje się nieco później, na początek XII w. p.n.e., zatem zapewne nie oni je zdobyli.

I dwa ostatnie już miasta tego regionu to Makkeda – której pewnej lokalizacji do dziś nie ustalono – i Azeka, utożsamiana (chociaż brak pewnych dowodów) z obecnym Tell Zakarie. Pozostałości, które odkryto w tym miejscu, datowane są na X w. p.n.e., brak śladów wcześniejszego osadnictwa. Powołując się po raz kolejny na Encyklopedię archeologiczną:

"Wierzchołek wzgórza wyrównano, a na nim stanęło niewielkie miasto otoczone murem, umocnione masywnymi wieżami. Miasto zbudowano zapewne w X w. p.n.e., za czasów Zjednoczonego Królestwa, jako jedną z łańcucha twierdz, które miały strzec głównych dróg i innych punktów strategicznych wzdłuż granic Judy.”^[7]

Według danych archeologicznych miasta zatem nie było i nie ma dowodów, które by to kwestionowały. Dywagacje na temat, czy wyrównanie wierzchołka wzgórza mogło zniszczyć pozostałości wcześniejszej osady pozostają tylko hipotezami, zapewne bez możliwości potwierdzenia.

Miasta północnego Kanaanu


Co wobec tego z miastami północnego Kanaanu? Księga Jozuego wymienia wśród pokonanych miast: Chasor, Szimron, Akszaf, Dor i Madon (ZOBACZ:. makietę wykonaną według opisu biblijnego). Odnośnie do ostatniego z miast brak jest danych archeologicznych – co można powiedzieć o czterech pierwszych?

Liczne dane przynoszą wykopaliska w Chasor (Tel el-Keda). Miasto występuje w tekstach egipskich (teksty złorzeczące, później listy z Amarna) oraz z terenów Mezopotamii (znaleeziska w Mari). Po raz ostatni pojawia się w źródłach egipskich za panowania Ramzesa II, w XIII w. p.n.e.



Jeśli spojrzeć na wykopaliska - w okresie późnego brązu było to duże miasto, posiadające akropol, na terenie którego odkryto zabudowania pałacowe i fortyfikacje (prawdopodobnie pozostałe z wcześniejszych faz). W dolnym mieście z tego okresu pochodzą świątynie i kilka dużych domostw, w tym dom garncarza (bardzo ważny z uwagi na znaleziska ceramiczne). Najmłodsze, dolne miasto okresu pochodzi z XIII w. i w końcu tego stulecia zostało zniszczone. W tym samym czasie budynki akropolu strawił ogień (por. Joz 11,14). W XII w. p.n.e. w Chasor osiedlili się "prowadzący półkoczowniczy tryb życia mieszkańcy namiotów lub chat” ^[8].

Znacznie mniej można powiedzieć o Akszaf, gdyż brak pewności co do jego lokalizacji, choć istnieją przesłanki, że jest to dzisiejsze Chirbet el-Harbaj. Natomiast istnieniu miasta i jego znaczeniu zaprzeczyć nie można. Jest wspominane w tekstach złorzeczących, wymienione na liście miast podbitych przez Totmesa III (połowa XV w. p.n.e.),

Totmes III (Tutmosis III) – faraon panujący w Egipcie w połowie XV w. p.n.e., który dokonał podboju Palestyny. Na liście podbitych przez niego miast znajduje się nie mniej niż 119 nazw miejsc w Palestynie i Syrii. Jest to informacja o ich istnieniu i znaczeniu w tamtym czasie.

dalej w listach amarneńskich (król posyłający innemu, dokładnie królowi Jerozolimy, w sukurs 50 rydwanów zapewne do biednych nie należał), w końcu – w XIII-wiecznym papirusie Anastasi I.

Kolejne wielokrotnie wspominane przez Egipcjan miasto to Szimron – występuje w tekstach złorzeczących, na liście Totmesa III i w listach amarneńskich. Obecnie identyfikuje się je z Tel Szimron (Chirbet Sammunije). Archeologicznie wiadomo niewiele - w tej lokalizacji znaleziono pozostałości z okresu późnego brązu.

I w końcu Dor. Informacje na temat tego miasta z Pisma Świętego są niejasne – z jednej strony Izraelici opanowali wyżynę Doru (Joz 11,2) i pokonali jej króla (Joz 12,23), ale w Księdze Sędziów miasto jest wymienione jako niezdobyte (Sdz 1,27). Wykopaliska świadczą o założeniu miasta przez Egipcjan w XV-XIV w. p.n.e – już wóczas było ono ważnym miastem portowym. W XII w. p.n.e. (co potwierdzają również źródła egipskie) zostało opanowane przez Zakkalów (jeden z Ludów Morza).


Pozostałe miasta Kanaanu

W wykazie 31 pokonanych królów (Joz 12) wspomniano jeszcze kolejne pokonane miasta, nie uwzględnione w dotychczasowych kampaniach. Wyraźne dane archeologiczne dotyczą pięciu z nich: Afek, Tirsy, Kedesz, Tanak i Megiddo. W przypadku większości z nich zachowały się ślady upadku, natomiast można mieć wątpliwości, czy aby na pewno zajęli je Izraelici...

W Afek odkryto zabudowania pałacowe z okresu późnego brązu (a w nich dokumenty egipskie, hetyckie i akadyjskie). Akropol został zniszczony pod koniec XIII w. p.n.e., jednak miejsce nie opustoszało – natrafiono na ślady osadnictwa z końcowego okresu brązu, a zamieszkałe tam plemię czciło Izydę. W XII w. p.n.e. miasto zajęli Filistyni.

Tirsa utożsamiana jest z obecną Tel el-Fara. W tej lokalizacji znaleziono pozostałości świątyni, groby i ceramikę z okresu późnego brązu, jednak wydaje się, że na przełomie XIV i XIII wieku p.n.e. mieszkańcy zostali zmuszeni do jej opuszczenia. Brakuje śladów osadnictwa do X/IX w. p.n.e., czyli początków budowy Królestwa Izraela (Północnego), przed przeniesieniem stolicy do Samarii.

Kedesz (inaczej Kadesz w Galilei na górze Neftalego, Tell Quades). Kolejne miasto wymieniane w wykazach Totmesa III i listach z Tel el-Amarna. W jednym ze znajdujących się w tym miejscu kopców znaleziono ślady osadnictwa od III tysiąclecia p.n.e. do końca okresu izraelskiego (czyli do około 600 r. p.n.e).

Tanak i Megiddo to kolejne dwa miasta, w przypadku których wykaz pokonanych królów (Joz 12) i księga Sędziów (Sdz 1, 27nn) się nie zgadzają. Księga Sędziów stwierdza, że nie wypędzono z nich mieszkańców, a dopiero jak Izrael się wzmocnił, poddał sobie ich ludność, ale nie zniszczył doszczętnie. Czy taki przebieg wydaje się prawdopodobny w świetle znalezisk archeologicznych?

W Tanak, utożsamianym z Tel Tiinik, znaleziska archeologiczne wykazują ciągłość zamieszkania. Nie ma śladów zniszczenia w okresie późnego brązu, we wczesnym okresie żelaza miasto prosperowało, a jego mieszkańcy czcili Asztarte. Ślady zniszczeń pochodzą z końca XII w. p.n.e., ale zniszczenia te nie doprowadziły do upadku miasta.

Nieco podobnie wygląda sytuacja w Megiddo (Tel el-Muteselim) – w okresie późnego brązu miasto kwitło, rozbudowano pałac, zbudowano nową świątynię, znaleziska z tego okresu obejmują m.in. około 200 rzeźbionych płytek z kości słoniowej, stanowiących dzieła sztuki kanaanejskiej.



Upadek miasta datuje się na 1140/1130 p.n.e. i do czasów Salomona w tym miejscu istnieje jedynie uboga, nieufortyfikowana osada, prawdopodobnie przejściowo znajdująca się pod władzą Filistynów. Najnowsze prace wykopaliskowe (2004 r.) świadczą jednak, że upadek miasta nie wiązał się, jak w przypadku wielu innych miast Kanaanu, ze spaleniem całości. Spalono jedynie jego część, głównie miejsca publiczne, część prywatna uległa zniszczeniu, ale nie ma śladów ognia. Ponadto znaleziska z okresu wczesnego żelaza świadczą o pewnej kontynuacji kultury materialnej poprzednich okresów.

Wydaje się, że taki przebieg zdarzeń w obu miastach jest dość zbieżny z wersją biblijną zawartą w Księdze Sędziów.

Kilka słów o Filistynach

Filistyni to jeden z Ludów Morza – prawdopodobnie pochodzący z Krety. Pierwsza fala ich inwazji na Egipt (od zachodu, czyli od strony Libii) została odparta. Do kolejnej doszło na początku XII w. p.n.e., w pierwszych latach panowania Ramzesa III. Tym razem Ludy Morza podążały od północy i wschodu i dotarły aż do granic Egiptu (ZOBACZ:. przebieg inwazji na mapie). Wydarzenia te opisuje inskrypcja i reliefy na ścianach świątyni grobowej tego faraona w Medinet Habu, wspominające o zwycięskim pochodzie Ludów Morza (w tym Filistynów) i wymieniające pokonane przez nich kraje: Chetytów, Cylicję, Anatolię, Cypr i kraj Ammuru (płd. Syria). W dwóch wyprawach Ramzes III pokonuje jednak napastników (1190 r. p.n.e.).


Pentapolis filistyńskie

Księga Jozuego wymienia pięć miast zajmowanych przez Filistynów, są to: Gat, Gaza, Aszdod, Ekron i Aszkelon (Joz 13,3). Czy ta informacja jest prawdziwa?

Papirus Harris I wspomina, że Ramzes III pokonanych Filistynów osadził w twierdzach na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Cytując:

"Pobiłem Danajen na ich wyspach, podczas gdy Szekeszów i Filistynów zamieniłem w popiół. Szardana i Weszeszów morza zamieniłem w nieistniejących, wszystkich pojmałem i przywiodłem w niewolę do Egiptu jak piasek morskiego wybrzeża. Osadziłem ich w twierdzach, związanych w moje imię. Ich oddziały liczyły sto tysięcy. Przyznałęm im roczne porcje odzieży i żywności ze skarbców i spichlerzy." ^[9]

Potwierdza to Onomastikon Amenemope z końca XII w., który informuje o osadzeniu Filistynów w miastach zachodniego Kanaanu (Aszdod, Aszkelon, Gaza). Musiało to nastąpić między 8 rokiem panowania Ramzesa III, a rokiem 1150 p.n.e., oznaczającym koniec egipskiego panowania nad Palestyną.

Co na to dane z wykopalisk prowadzonych w wymienionych miastach, oraz dwóch kolejnych, które dodaje Stary Testament?

Gat obecnie utożsamiane jest z Tel el-Safi. W tej lokalizacji znaleziono ślady osadnictwa od 3000 do 587 r. p.n.e. Kanaanejskie Gat zostało spalone na początku XII w. p.n.e. Istotne są kolejne znaleziska, z końca okresu żelaza I (połowa XI w. p.n.e.) – znalezione naczynia wotywne i zakrzywione noże są dobrze znane z innych obszarów zamieszkałych przez Filistynów.



Badania archeologiczne w Gat nadal trwają, a ich organizatorzy planują je na kolejną dekadę.

Gaza, jak wiele innych miast, była wspominana w wykazie Totmesa III i listach amarneńskich. Niestety – dostępna wiedza na temat tego miasta pochodzi ze źródeł pisanych, nie ma badań archeologicznych.

W Aszdod miasto z okresu późnego brązu zostało spalone – przejście epoki żelaza znaczy gruba warstwa popiołów. Po okresie przejściowym, najprawdobniej na początku XII w. miasto zostało zasiedlone przez Filistynów (potwierdzają to bogate znaleziska, m.in związane z kultem czy pieczęcie) i pozostawało pod ich panowaniem kilkaset lat.

W Ekronie (obecne Tel Mikne, Chirbet el Mukanna) znaleziska archeologiczne potwierdzają ciągłość zamieszkania przez całą epokę brązu i żelaza – do zburzenia około 701 r. p.n.e. W ruinach znaleziono liczne przykłady ceramiki mykeńskiej i filistyńskiej.

W końcu Aszkelon (Tell el-Hadar). Miasto z pewnością istniało w okresie późnego brązu – potwierdzają to zarówno świadectwa pisane, jak i wykopaliska. Filistyni przybyli do Aszkelonu – jak twierdzi David Schloen ^[10] - około 1175 r. p.n.e. Ich obecność potwierdziły m.in . znaleziska ceramiczne.

Czy można uznać podbój Kanaanu za fakt historyczny?

Istnieje wiele faktów archeologicznych, które to potwierdzają.

Kierunek zasiedlania ziem Palestyny przez wkraczające ludy, początkowo półkoczownicze, ale szybko przechodzące do osiadłego trybu życia, zdaje się zgadzać z drogą Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Negew, Zajordanie, dopiero wzgórza Judei) i ideą zawartą w Biblii (objęcia w posiadanie danej sobie ziemi).

Ostateczny upadek kultury kanaanejskiej na przełomie XIII/XII w. p.n.e. i pojawienie się nowego osadnictwa jest faktem. Z obrazu archeologicznego i dostępnych źródeł pisanych wyłania się – choć miejscami ubogi i niepewny – obraz tętniącego życiem i bogatą kulturą regionu. Ulega on zniszczeniom, częsciowo kończącym osadnictwo na danym terenie, częściowo w miejscach miast rozwijają się kolejne, uboższe osady.

Na upadek kultury Kanaanu w XIII/XII w. p.n.e. złożyło się kilka faktów: podboje egipskie, trwające od kilku stuleci i nadejście Izraela od południa i wschodu, a dzieła dopełniło na początku XII w. p.n.e. wejście od północy i wybrzeża Morza Śródziemnego Ludów Morza (m.in. Filistynów). Jak pisze abp. Stanisław Gądecki:

"nie wydaje się możliwe dosłowne potwierdzenie opisu biblijnego, w jaki miało się to [podbój Kanaanu – przyp.] dokonać Zważywszy na to, że według świadectw archeologicznych miejscowości kanaanejskie były burzone w różnym czasie, należy widzieć okupowanie Kanaanu jako dłuższy proces, a nie owoc jednej kampanii, zakończonej jeszcze za życia Jozuego."^[11]

Pośrednio potwierdza to również Księga Sędziów (Sdz 1-2), wspominająca o walkach z Kanaanejczykami i współistnieniu z nimi już po śmierci Jozuego. Wydaje się jednak również, że wobec wielości potwierdzających (bądź nie wykluczających takiego przebiegu zdarzeń) świadectw archeologicznych należy uznać opis biblijny podboju Kanaanu za w dużym stopniu potwierdzony (choć nie dosłownie).

Dalszych argumentów za lub przeciw dostarczą zapewne kolejne prace wykopaliskowe, jak (będące na ukończeniu) wykopaliska w Tel el-Zayit (hipotetyczna Libna) czekające na dokończenie w Tel el-Hesi (Eglon) Megiddo, Gat, czy wręcz rozpoczęcie (Tel el-Rumejde, Hebron). Wiele miast należy jeszcze odnaleźć lub potwierdzić hipotetyczną lokalizację.

-------------------------------------------------

Przypisy:

[1] Thomas Schneider: Leksykon faraonów. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001., s. 182
[2] Stanisław Gądecki, bp: Archeologia biblijna. Prymasowskie Wydawnictwo Gaudentinum, 1994; Avraham Negev (red): Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świetej. The Jerusalem Publishing House, 2000; wydanie polskie: Wydawnictwo Da Capo, 2002.
[3] Georges Roux: Mezopotamia. Wydawnictwo akademickie Dialog, 2003.
[4] Avraham Negev (red), dz. cyt.
[5] Tamże.
[6] Tamże.
[7] Tamże.
[8] Tamże.
[9] Stanisław Gądecki, bp, dz. cyt., t. I. s. 255
[10] David Schloen: Recent discoveries at Ashkelon :.
[11] Stanisław Gądecki, bp, dz. cyt.

 

Pozostałe źródła:

Madaba Plains Project, strona internetowa projektu badawczego :.

Wood BG: Has the biblical city and story of Jericho been verified? :.

Wood BG, Byer G: Is the Bible accurate concerning the destruction of the walls of Jericho? :.

Is Bryant Wood's chronology of Jericho valid? - streszczenie artykułu opublikowanego w The Biblical Chronologist 1996, 2(3). :.

What is the missing millennium discovery? – streszczenie ksiażki Aardsma GE: A New Approach to the Chronology of Biblical History from Abraham to Samuel. :.

Wykaz znalezisk dokonanych przez K. Kenyon w Jerychu, wykonany na podstawie: Kenyon KM, Holland TA: Excavations at Jericho, Vol. 5. Jerusalem, British School of Archaeology, 1983. :.

Zeitah Excavations, strona internetowa projektu badawczego :.

The Megiddo Expeditions, strona internetowa projektu badawczego :.

Gath Archeological Project, strona internetowa projektu badawczego :.