Egzegeza biblijna

publikacja 09.01.2009 10:34

Zajmuje się naukową interpretacją treści Biblii. Posługując się filologiczną analizą poszczególnych wierszy, zdań i słów, dąży do integralnego zrozumienia tekstu. Wyniki tych badań służą do opracowania komentarzy biblijnych o różnych profilach: filologicznym, historycznym lub teologicznym.

Dwa słowa ściśle związane z interpretacją biblii są pochodzenia greckiego. Pierwsze z nich to „hermeneutyka”, znaczy po grecku albo „tłumaczenie” albo „interpretacja” iw obu tych znaczeniach było używane w tekstach klasycznych i biblijnych. Jednak w językach nowożytnych termin ten dotyczy „nauki interpretacji” i odróżnia się go od drugiego słowa wprowadzonego z greki, będącym tematem niniejszego artykułu – „egzegeza”.

W grece klasycznej „exegesis” ma dwa znaczenia:
1) stwierdzenie, opowiadanie
2) wyjaśnienie, interpretacja, komentarz
W Atenach w okresie klasycznym egzegeta był ten, kto tłumaczył wyrocznie, prawo religijne i ceremonialne oraz znaki z nieba. Egzegeci działali także w świątyniach jako przewodnicy, który snuli tradycyjne opowieści. W greckim ST można spotkać tylko pierwsze z tych dwu znaczeń (termin nie występuje w NT), ale w tekstach patrystycznych egzegeza oznacza również „komentarz” lub wykładnię Pisma.

W języku angielskim exegesis oznacza bądź wyjaśniającą glosę, np. drugie zdanie jest egzegezą (exegesis) pierwszego”, albo szersze objaśnienie, zwłaszcza Pisma lub tekstu biblijnego. Oxford Dictionary Murraya przytacza przykłady od XVII w. Słowo to wskazuje na dokładne czy tanie tekstów biblijnych, wyjaśniające terminy i zdania. i często jest przeciwieństwem – „eisegezy” - określenia o wydźwięku pejoratywnym które nasuwa myśl, że interpretator naniósł na tekst swoje własne pobożne myśli i wyobrażenia. Interpretację alegoryczną i — typologiczną często określa się jako „.eisegezę”.

Egzegeza biblijna ma miejsce m.in. w przypadku komentowania tekstu wiersz po wierszu. Wszystkie komentarze krytyczne obejmują egzegezę, choć wiele z nich omawia również inne interpretacyjne kwestie, takie jak forma, rodzaj czy znaczenie dla dzisiejszego czytelnika. Niektóre nawet oddzielają egzegezę od bieżącego komentarza i umieszczają ją w przypisach”, ponieważ zajmuje się sprawami przekładu i wyjaśnieniem szczegółów technicznych. Sztuka egzegezy polega na rozjaśnianiu wyrażeń w ich odpowiednim kontekście historycznym. Próbuje ona ustalić najbardziej pierwotne brzmienie tekstu i wytłumaczyć warianty (zob. Krytyka tekstu): nawiązuje do obecnego stanu wiedzy o historii języków i kultur, aby zbadać niuanse konkretnych słów i zwrotów; wykorzystuje też dowody — archeologiczne, by łatwiej usytuować miejsca i ustalić — chronologię. Innymi słowy, bada trzy określenia sensu: wewnątrztekstowy. zewnątrztekstowy i międzytekstowy. Sens wewnątrztekstowy określają same słowa tekstu oraz bezpośredni kontekst literacki słów i wyrażeń. Odpowiada on na takie pytania, jak:

Jakie jest pierwotne brzmienie tekstu”? Czy określone słowo bądź wyrażenie występują gdzie indziej w tym tekście w podobnym lub innym sensie? Jaka Jest struktura gramatyczna zdania i jego stosunek do tego, o czym mowa wcześniej i później? Sens pozatekstowy określa historyczny, kulturowy i geograficzny kontekst, w jakim tekst powstał, jaki zakłada i do jakie, go się odnosi. Sens międzytekstowy określają odniesienia lub aluzje, jakie czyni jeden tekst do drugiego, jak w Ewangeliach. gdy używają fragmentów swego Pisma. Dopiero po rozstrzygnięciu tych kwestii można dokonać właściwego przekładu z hebrajskiego, aramejskiego czy greckiego. Zamieszczone niżej przykłady pozwolą rozjaśnić niektóre z tych spraw. Pierwszy bada zarówno gramatyczne funkcje słów i zdań, jak ich kontekst historyczny i geograficzny. Drugi próbuje określić zarówno oryginalne słownictwo tekstu, jak i jego właściwy przekład.

1. W przypadku wyroczni Amosa 9, 7: Czyż nie jesteście dla Mnie jak Kuszyci, wy, synowie Izraela? - wyrocznia Pana. Czyż Izraela nie wyprowadziłem z ziemi egipskiej, jak Filistynów z Kaftor, a z Kir Aramejczyków” J.L. Mays podaje następującą egzegezę: „Pytania wstępne mają charakter retoryczny; są to w rzeczywistości stwierdzenia Jahwe. który przypuszcza atak na teologię adresatów. Oba pytania podejmują temat <<<. ale zamiarem ich jest wydobyć na światło ten wymiar owej relacji, którego Izrael nie bierze w rachubę. Dlaczego Amos wybiera właśnie Kuszytów., by ich porównać z Izraelem, niestety pozostaje nieco niejasne. Kusz to starotestamentalna nazwa obszaru Etiopii i Nubii, o Kuszytach jednak wspomina się rzadko. Odosobniona tradycja w Lb 12,1 podaje, że egipska żona Mojżesza była Kuszytką i że Aaron i Miriam mieli to za złe Mojżeszowi. Niekiedy Kuszyci pojawiają się w Izraelu jako słudzy i eunuchowie (2 Sm 18,21; Jr 38,7). Przysłowie Jeremiasza o kolorze skóry Kuszytów nawiązuje Ostatecznie do ich obcości i osobliwości (Jr 13,23). Na pewno można powiedzieć tylko tyle, że Kuszyci byli obcym, odmiennym ludem, który Izraelici znali głównie jako niewolników. <>. Porównanie zmierza do całkowitego upokorzenia Izraela ze względu na Jahwe, do sprowadzenia ich w Boskim porządku rzeczy do roli, jaką spełniali Kuszyci w ich własnej społeczności. Relacja Izraela do Jahwe ani nie daje przywilejów, ani nie stwarza szczególnego statusu, który ogranicza jego suwerenność, raczej ukazuje tę suwerenność w sposób radykalny.

W drugim pytaniu wyjście z Egiptu jest wymienione równolegle z wędrówką Filistynów i Aramejczyków i tym samym postawione na równi z nią. Informacja świadczy o zaskakująco pełnej znajomości przez Amosa ogólnych historycznych tradycji regionu. co uderza nawet bardziej niż materiał wykorzystany w wyroczniach przeciwko narodom (1,3 2,3). Opuszczenie przez Filistynów rejonu Morza Egejskiego (Kaftor = Kreta) i wyjście Aramejczyków z Kir (Mezopotamia: por. 1.5) miały miejsce na początku XII w., niedługo po Osiedleniu się izraelitów w górzystej części Palestyny. Filistyni i Aramejczycy byli klasycznymi wrogami Izraela; a przecież ich historia – mówi Jahwe - była tak samo Jego dziełem, jak wyjście Izraelitów z Egiptu. W ten sposób głównym obiektem uwagi staje się kluczowa wy powiedź w tekście: <<<. Rozszerzenie tego podstawowego faktu z zakresu historycznej relacji Jahwe z Izraelem w taki sposób. że obejmuje Filistynów i Aramejczyków. ani nie kwestionuje jego akcentu. ani go tego akcentu nie pozbawia. Odrzuca się jedynie i obala teologię opartą na tym fakcie” (Amos 1969, s. 15-158).

Przykład pokazuje przy okazji. że rekonstrukcja historii Izraela i Judy opiera się na egzegezie tekstów biblijnych i pozabiblijnych. Chociaż odkrycie przedmiotów pozaliterackich może uzupełnić wiedzę pozyskaną na podstawie samych tekstów, egzegeza ma znaczenie podstawowe. Można posłużyć się wtedy rekonstrukcją, by zrozumieć wyrocznie takie jak Am 9.7, które z kolei pomagają potwierdzić rekonstrukcję; jeden tekst może rzucić światło na inny.

2. lnternational Critical Commentary (ICC) upatruje swój cel w połączeniu wszystkiego, co w zasadniczy sposób pomaga w egzegezie. informacji lingwistycznej. tekstowej. archeologicznej, historycznej. literackiej i teologicznej. Zatem komentarz do Listu do Rzymian pióra C.E.B. Cranfielda (nowa seria, 1975, 2 tomy. s. 425-428) podaje następującą egzegezę panta synergei, będącą częścią wykładni tekstu Rz 8,28: „Wiemy też, że Bóg z tymi. którzy Go miłują. współdziała we wszystkim dla ich dobra”.
„Pytanie. jak tłumaczyć panta syrnegei. komplikuje zróżnicowanie w tradycji tekstowej. O ile większość świadectw potwierdza krótszą lekcję. to P46 B A sa sypalarm dodają ho theos po synergei. Argumenty za dłuższą lekcją można znaleźć również u Orygenesa. chociaż nie w jego komentarzu do Listu do Rzymian w tłumaczeniu Rufina, w którym przyjmuje się bez zastrzeżeń krótszą lekcję. Należy rozważyć co najmniej 8 możliwości:

(I) przyjęcie dłuższej lekcji i tłumaczenie panta jako akuzatywu względnego (<>, <>)
(II) przyjęcie dłuższej lekcji i tłumaczenie synergei jako przechodniego, a panta jako jego przedmiotu (tak np. Sanday i Headlam tłumaczą: <>, a RV uzupełnia <>)
(III) przyjęcie krótszej lekcji i dodanie ho theos wyjaśniającego panta jak w (I)
(IV) przyjęcie krótsze lekcji i dodanie ho theos wyjaśniającego synergii panta jak w (II)
(V) przyjęcie krótszej lekcji i uznanie panta za podmiot synergei
(VI) przyjęcie krótszej lekcji i rozumienia. zgodnie z którym podmiot synergei jest ten sam, co podmiot ostatniego słowa w. 27, a mianowicie to neuma, które wyjaśnia panta. jak w (I)
(VII) jak w (VI), ale tłumacząc synergei i panta tak jak w (II)
(VIII) przyjęcie krótszej lekcji z poprawką panta na pneuma albo to pneuma.

W komentarzu omawia się szczegółowo każdą propozycję. by w końcu sformułować wniosek, że (V) jest „.niemal na pewno poprawna”. Dlatego wiersz tłumaczy się następująco. „.Wiemy. że wszystko okazuje się korzystne dla ich prawdziwego dobra dla tych. którzy miłują Boga”.

W ten sposób egzegeza okazuje się podstawą do dalszej refleksji. czy to w obrębie komentarzy, czy” poza nimi. Np. ostatnia debata toczona wśród znawców Pawia na temat stosunku apostoła do Prawa i judaizmu — zapoczątkowana książką E.P. Sandersa Paweł i judaizm palestyński (1977) uwzględnia ścisłą definicję terminów we właściwych im kontekstach historycznych. Pominięcie znaczącego języka, historii, kultury i geografii może prowadzić do nieważnej lub niepewnej egzegezy, mogącej kolei sprzyjać błędnym interpretacjom. Egzegeza, chociaż niezbędna, jest tylko pierwszym krokiem w interpretacji tekstu.

Słownik Hermeneutyki Biblijnej, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2005