I. STAROŻYTNOŚĆ :.

A. W źródłach biblijnych

B. Okres Judaizmu

C. Okres wczesnochrześcijański


II. ŚREDNIOWIECZE :.

A. W Kościele Wschodnim
1. Środowisko bizantyjskie
2. Środowisko nestoriańskie
3. Środowisko monofizyckie

B. W Kościele Zachodnim
1. Wiek VIII-XI
2. Wiek XII-XIII


III. OKRES NOWOŻYTNY :.

A. Nauki pomocnicze

B. Komentarze
1. Katolickie
2. Protestanckie


IV. CZASY NAJNOWSZE :.

A. Poza Urzędem Nauczycielskim Kościoła
1. W naukach pomocniczych
2. W zakresie praktyczno-doktrynalnym

B. W łączności z Urzędem Nauczycielskim Kościoła


-----------------------------------------------------------

źródło: Encyklopedia Katolicka :. (t. IV)

Zamieszczono dzięki uprzejmości i zgodzie Towarzystwa Naukowego :. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego :.

I. STAROŻYTNOŚĆ

Egzegeza biblijna u swych początków koncentro­wała się nad dalszym formowaniem się tekstu biblijnego. aż do osta­tecznego ustabilizowania źródeł biblijnych; później objęła także in­terpretację źródeł biblijnych w wersji zarówno żydowskiej, jak i chrześci­jańskiej.

A. W źródłach biblijnych - pierwsze ślady egzegezy biblijnej dostrze­ga się w księgach ST; jako interpretacja natchnionego tekstu przez późniejszych hagiografów ma ona autorytet wykładu na­tchnionego, a jej twierdzenia dotyczące poznania Boga i drogi do niego mają przywilej bezbłędności.
W ST przybiera ona różne formy; interpretacja biblijnych tradycji (J,E), powoływanie się na wcześniejsze wypowiedzi (cytaty biblijne i aluzje, np. Jr 26,16-19), reinterpretacja istniejących już natchnionych wypowiedzi hagiografów i dosto­sowywanie ich do nowych potrzeb religijnych (relecture), nowe lub antologiczne ujęcia już przedtem gło­szonych prawd (uczniowie proroccy szkoły np. Izajasza, Ma­teusza, prorocy epigoni, autorzy ksiąg dydaktycznych). Wyni­kiem specyficznych form interpretacji tekstu biblijnego są - Pwt, w której daje się zauważyć kazn. sposób aktualizowania sta­rych przykazań (m.in. dekalogu) z czasów Mojżesza, deuteronomiczne dzieło (Joz, Sdz, 1-2 Sm i 1-2 Krl), w którym część dziejów ludu Bożego (Izraela) ujęto pod kątem wierności jahwizmowi (monoteizm) i centralizacji kultu, dzieło Kro­nikarza (1-2 Krn, Ezd i Ne), dokumentujące tożsamość wiary i kultu w oparciu o dzieje Izraela, a także Dn, gdzie w formie wyroczni apokaliptycznych przedstawiono przeszłe i teraźniejsze dzieje Izraela jako zapowiedź realizacji Królestwa Bożego.
Jezus Chrystus i pierwsi chrześcijanie przejęli nie tylko tekst ST, ale także metody jego interpretacji (sens wyrazowy, alegorię, midrasz), o czym świadczą nowotestamentalne księgi biblijne, w których hagiografowie cytują teksty starotestamentalne lub nawiązują do nich przez aluzje; cytaty te i aluzje wskazują na niektóre zasadnicze różnice w stosowaniu metody egzegetycznej.

B. Okres judaizmu - Dzieje egzegezy biblijnej w znaczeniu ścisłym roz­poczęły się po uformowaniu kanonu Pisma świętego, okre­ślającego liczbę ksiąg ST i NT. Pierwsi komentowali ST żydzi jako spadkobiercy tradycji Izraela.
W środowisku qumrańskim, całkowicie zwią­zanym z ideologią wspólnoty oczekującej objawienia Mistrza Sprawiedliwości, częściowo posługiwano się alegorią (np. 6 QCD lub 1 QS 8) oraz parafrazą (np. 1 QS 11-18); wykładu ksiąg prorockich (Iz, Oz, Mi, Ha i So) - z uwagi na ideologicznie tendencyjną aktualizację, która najpełniejszy wyraz znalazła w peszerach - nie można zaliczyć ani do właściwych komentarzy, ani do midraszów; do midraszów zbliża się wy­kład 4 QFlor i 1 QapGn. Podobieństwa, jakie zachodzą między egzegetyczną metodą Hbr, Dz 7 czy Jk a dokumentami qumrańskimi, są przypadkowe i mają źródło w mesjanistycznym rozumieniu tekstu ST.
W środowisku rabinackim powstawały kolejne szkoły: tannaitów, amorytów, talmudystów i masoretów. W 39 księgach uznanych za święte, zwł. w Torze, uczeni w Piśmie (a rabini od II w.) szukali zawartej w nich woli Bożej; pierw­szymi komentarzami były tzw. parafrazy aramejskie (Targumy); praktyczny sposób komentowania tekstu bibl., przeznaczony dla celów dydaktycznych i moralizujących, zwany midraszem, miał 2 pod­stawowe formy: halacha (komentarz do tekstów prawniczych Tory) I hagada (komentarz do nieprawniczych tekstów ST). Wypracowane w midraszu zasady hermeneutyczne (Hillel podał ich 7, Ismael ben Elisza powiększył ich liczbę do 13, a do 33 Josse ben Chalafta Galilejczyk), jako obowiązujące w egzegezie rabinackiej, znalazły swój pełny wyraz w Talmudzie, tj. w Misznie (oficjalny zbiór doktryny prawniczej opartej na tradycji i komentarzu do tekstów biblijnych) i Gemarze (komentarz uzupeł­niający). Prawdziwie naukowe komentarze, mające dość dużą war­tość filologiczną i rzeczową, pochodzą dopiero ze średniowiecza i opie­rają się na sensie wyrazowym. Drogę do nich przygotował Saadia ben Josef (zm. 942), gaon akademii w Surze n. Eufra­tem, który przełożył na język arab. i skomentował wg sensu wyrazowego większą część ksiąg ST. Do znakomitszych wykła­dów tekstów ST w XII i XIII w., przedrukowywanych w rabinackich wydaniach Biblii, należą komentarze Rasziego z Troyes (Salomon ben Izaak), Aben Ezra z Toledo (Abraham ibn Ezra) i 3 Kimchich z Narbonne - Józefa oraz jego synów, Moj­żesza i najsłynniejszego z nich Dawida (Radak). Sens wyrazo­wy w interpretacji Biblii przyjmowali również egzegeci ka­raimów, np. Jafet ben Ali (X w.) i Jakub ben Reuben (XTI w.).
W czasach hellenistycznych pojawił się alegoryczny wykład tekstu biblijnego, za którego głównych przedstawicieli uważa się Filona z Alek­sandrii (zm. 42) i Akibę ben Josefa (zm. 137). Kierunek filozoficzny w egzegezie żydowskiej tego okresu reprezentuje Mojżesz ben Maimon z Kordoby (Majmonides), który w wykładzie tekstu biblijnego. w wielu przypadkach odrzucał sens wyrazowy. Mistyczną metodę interpretacji tekstu biblijnego zastosował talmudysta i kabalista Moj­żesz ben Nachman (Nachmanides). W sposób mistyczno-teozoficzny interpretowali tekst ST tzw. kabaliści, rozwijający swój kierunek w XII w. w pd. Francji i w Hiszpanii. Za kodeks kabały uchodzi księga Zohar (wspaniała), będąca ko­mentarzem teozoficznym do Tory. Nawrót do sensu wyrazowe­go nastąpił w okresie odrodzenia, zwłaszcza u Izaaka ben Jehudy z Lizbony (Abrabanel), który w swych komentarzach uwzględ­niał również opinie egzegetów chrześcijańskich. Egzegeci żydowscy aż po czasy współczesne stosują w swych komentarzach te same naukowe zasady i kryteria, co egzegeci chrzęścijańscy; w zależności od szkół egzegetycznych, do jakich się zaliczają, reprezentują kierunek tradycyjny bądź racjonalistyczny.

C. Okres wczesnochrześcijański - W chrześcijaństwie po­jawił się typologiczny sposób rozumienia tekstu ST; hagiografowie NT dostrzegli bowiem, że wydarze­nia, rzeczy lub osoby występujące w tekstach ST były zapowie­dzią wydarzeń, rzeczy i osób nowej ekonomii zbawienia i swe urzeczywistnienie znalazły w Chrystusie i jego Kościele. Treść ST przestała być dla chrześcijan jedynym autorytetem religijnym oraz wyłącznym wzorcem myślenia teologicznego i duchowości religijnej, gdyż stał się nim Jezus Chrystus i jego nauka akceptująca treść objawie­nia Bożego, lecz udoskonalająca je i wzbogacająca o nowe prawdy.
Ojcowie apostolscy interpretowali Pismo św., zwł. ST, w sensie alegorycznym; nie stworzyli jednak komentarzy biblijnych w ścisłym zna­czeniu. Również apologeci wczesnochrześcijańscy II w. (Ju­styn, Teofil, bp Antiochii, Ireneusz, bp Lyonu) posługiwali się Pismem św., ale w mniejszym stopniu; wielu z nich uważało, iż ST jest starszy niż pisma mędrców oraz poetów greckich i dlatego sądzili, że są w nich zapożyczenia ze ST; w odniesieniu zaś do Chrystusa, zwłaszcza w uzasadnieniu jego mesjaństwa, sięgali do ale­gorycznych interpretacji ST.
Herezje tego okresu i walka z nimi odegrały w egzegezie biblijnej znaczną rolę; Bazylides, Walentyn i jego uczniowie - Ptolemeusz i Herakliusz, Hegezyp, Marcjon, Papiasz, bp Hierapolis, Tacjan i jego uczeń Rodon oraz inni przeszli do historii egzegezy dzięki swoim pełnym komentarzom biblijnym, w których stosowali zarów­no alegorię, jak i sens historyczny (wyrazowy), oraz ustaleniu zasad hermeneutycznych. Ocalałe fragmenty prac nie pozwalają na ocenę ich dzieł. Zasady egzegetyczne i komentarze na nich oparte dały dopiero szkoły.

W aleksandryjskiej szkole egzegetycznej będącej centrum inte­lektualnym Wschodu, wypracowano na zasadach hermeneu­tycznych Filona i gnostyków metodę alegorycznej interpretacji tek­stu biblijnego, której reguły podał Klemens Aleks. (Strom. V); Orygenes w Peri archon przedstawił zasadnicze zręby hermeneutyki biblijnej; w Heksapli, która zachowała znaczną wartość dla współczesnej krytyki biblijnej, dokonał zestawu oryginalnych tekstów biblijnych i przekładów greckich, stworzył naukowe komentarze i scholiony (krót­kie noty wyjaśniające) do prawie wszystkich ksiąg biblijnych (więk­szość zaginęła), a w homiliach dał duszpasterski wykład tekstów; Dionizy Wielki napisał komentarz do Koh, a zasady interpre­tacji podał w Peri euangelion; Atanazy Wielki cytował liczne teksty biblijne w pismach teologicznych, a w komentarzu do Ps wyłożył zasady życia duchowego i moralności; Dydym Ślepy w komen­tarzach do ksiąg Pisma św. stosował zasady Orygenesa, choć w przyjmowaniu sensu alegorycznego był bardziej powściągliwy - tek­sty ST interpretował w sensie duchowym, szukając w nich za­powiedzi Mesjasza, teksty zaś NT w sensie wyrazowym. Odro­dzenie metody alegorycznej interpretacji Pisma św. nastąpiło w V w. dzięki dziełom egzegetycznym Teofila, a zwłaszcza Cyryla Aleksandryjskiego (autor ko­mentarza do Iz i 12 proroków mniejszych), który w komentarzu do J dał wykład doktryny chrzęść., a w Peri tes en pneumati kai aletteia proskyneseos ukazał jedność miedzy ST i NT.
W szkole palestyńskiej, pozostającej pod wpływem Orygene­sa, znanymi komentatorami byli - Euzebiusz z Cezarei, który preferował sens duchowy, ale teksty Ewangelii komentował w sensie wyrazowym, Euzebiusz z Emesy, Teodor z Heraklei i Epifaniusz z Salaminy; a z komentatorów kapadockich - Grzegorz Cudotwórca, Bazyli Wielki, którego homilie, zwł. o Heksaemeronie i pierwszych 16 rozdz. Iz mają dużą wartość egzegetyczną, Grzegorz z Nazjanzu, posługujący się sensem wyrazowym w pismach przeciw zwolennikom arianizmu i apolinaryzmu i cytujący teksty Pisma św. w sensie alegorycznym, oraz Grzegorz z Nysy, który odwoływał się w wykładzie tekstów bibllijnych do me­tody alegorycznej, ale w Peri kataskenes anthropu oraz Peri tes heksaemeru komentował tekst biblijny wyłącznie w sensie wyrazowym.
Inicjator antiocheńskiej szkoły egzegetycznej, Lucjan z An­tiochii (zm. 312), nie tylko dał krytyczną recenzję tekstu NT, ale stosując w interpretacji tekstu biblijnego sens historyczny, uchronił egzegezę od wpływu platonizmu. Twórca szkoły Diodor z Tarsu przyj­mował sens duchowy (theoria) i odrzucał alegorię, ponieważ nie liczyła się ona z sensem wyrazowym, na którym budował inter­pretację tekstu biblijnego; Teodor z Mopsuestii, zwolennik sensu wy­razowego, jest autorem komentarzy, z których w przekładzie łacińskim zachował się komentarz do Listów Pawła Apostoła i znacz­na część komentarza do Ps oraz komentarz do J w przekładzie sy­ryjskim; Jan Chryzostom w komentarzach duszpast. do wielu ksiąg Pisma św. nie precyzując swych zasad hermeneutycznych, komentował tekst biblijnym w sensie wyrazowym, podobnie jak Sewerian z Gabali, Asteriusz i Polichroniusz z Apamei. Poczet wybitnych egzegetów Kościoła wschodniego zamyka Teodoret z Cyru (zm. 466); zainicjował on tzw. kateny, będące zestawem wyjątków z dawnych komentarzy ojców, a które od połowy V w. powoli zaczęły zajmować miejsce biblijnych komentarzy. Pierwszą katenę stworzył Prokop z Gazy (zm. ok. 530); gdy synod trulański z 692 uznał w kan. 19 interpretację ojców za wiążącą, egzegeci wschodni stracili na znaczeniu.
W Kościele zachodnim - zarówno w środowisku rzymskim (Justyn) jak i afrykańskim (Tertulian, Cyprian) - egzegeza biblijna przyjęła orientację dusz­pasterską i służyła poszukiwaniu w Piśmie św. prawd dogmatycznych i mo­ralnych. Pierwszym właściwym egzegetą był Hipolit Rzymski, któ­ry w komentarzach do Pnp i Dn stosował sens alegoryczny, choć w Dn niektóre partie tekstu interpretował w sensie wyrazowym; Wiktoryn (bp Petawium) napisał komentarz do Dz w sensie alegorycznym, przejmując wiele myśli od Orygenesa.
Poczet wielkich komentatorów zach. zapoczątkował Hilary z Poitiers, autor komentarzy do Mt, Ps i Job. Metodą alegoryczną posługiwał się Ambroży, przejmując od Orygenesa 3 sensy Pisma św. - naturalny (wyrazowy), mistyczny i moralny; w De paradiso rozpoczął komentarz Rdz od sensu wyrazowego, a miejsca trudniejsze tłumaczył w sensie alegorycznym, w komentarzu zaś do Ps wiele treści zapożyczył od ojców wschodnich, zwłaszcza Bazylego Wielkie­go; jemu przypisywano oparty na sensie wyrazowym, a odzna­czający się twórczą samodzielnością komentarz do 13 Listów Pawła Apostoła, napisany za czasów pap. Damazego (366-384) przez nieznanego autora, zw. od XVI w. Ambrozjastrem. Największy zachodni egzegeta wczesnochrześcijański, Hieronim, interpre­tował tekst biblijny w sensie wyrazowym, z uwzględnieniem sensu tropologicznego (moralnego), chociaż przyjmował też sens duchowy (typiczny) i alegoryczny, zwłaszcza przy interpretacji tekstów antropomorficznych; zasłużył się on nie tylko przekładami ksiąg protokanonicznych ST z tekstu oryginalnego na język łaciński i poprawie­niem tłumaczenia NT wg tekstu greckiego, ale także komentarzami do większej liczby ksiąg ST i NT oraz przepracowaniem i oczysz­czeniem z błędów chiliazmu komentarza Wiktoryna (bpa Petawium) do Ap; oryginalnym postulatem Hieronima było pod­kreślenie konieczności komentowania Pisma św. w oparciu o tekst autentyczny (hebrajski, aramejski i grecki). Komentarze Augusty­na pozostają w ścisłej łączności z ówczesnymi dyskusjami i spo­rami dogmatycznymi oraz potrzebami duszpasterskimi; wykład tekstu opierał on na sensie wyrazowym i częściowo na duchowym lub alegorycznym, zwłaszcza przy interpretacji liczb oraz imion biblijnych; w traktacie hermeneutycznym De doctrina christiana, w którym przyjął nie­które zasady interpretacyjne donatysty Tykoniusza, wyłożone w Liber regularum, podał metodyczne wskazówki interpretacji tekstu przyjęte i stosowane w katolickiej egzegezie zachodniej aż do końca średniowiecza. Po śmierci Augustyna egzegeza biblijna straciła w Kościele zachodnim swą oryginalność, ale pozostała aktywna prawie wiek dłużej niż w Kościele wschodnim; do bardziej znanych komentato­rów tego okresu zalicza się m.in. Pelagiusza (zm. 418), autora komentarzy do Listów Pawła (z wyjątkiem Hbr) i Juliana z Eklaneum, zwolenników metod interpretacyjnych szkoły antiocheńskiej, oraz Kasjodora, który poza komentarzami alegorycznymi do Ps, Listów Pawła, Dz i Ap pozostawił Institutiones divinarum et humanarum lectionum, omawiające zasady studium Pisma św. i wspominające przy tej okazji dzieła mnicha greckiego Hadriana z Antiochii Eisagoge eis tas theias grafas i Eucheriusza z Lyonu Formulae spiritualis intelligentiae ad Veranum oraz Instructionum ad Salonium libri duo, a także Juniliusza Afry­kańczyka Instituta regularia divinae legis. Komentarz teologiczny do Job pap. Grzegorza I Wielkiego pt. Moralia, oparty na zasa­dach interpretacji augustiańskiej, powstały dzięki klasztornej praktyce czytania Pisma świętego, świadczy o powolnym przejmowaniu egzegezy biblijnej w Kościele zachodnim przez teologów zakon­nych. Listę zachodnich komentatorów zamyka Izydor z Sewilli (zm. 636), autor dzieła z pogranicza introdukcji i egzegezy Etymologiae. W egzegezie okresu patrystycznego broniono jedności oby­dwu Testamentów i akcentowano nadprzyrodzoną treść Biblii. Mimo rozbieżności opinii i poglądów co do interpretacji trudnych fragmentów tekstu biblijnego istniała zgodność i jednomyślność w uznawaniu Pisma św. za objawione słowo Boże; domagano się też właściwego studium Biblii; szkoły aleksandryjska i antiocheńska, mimo odmiennych metod interpretacji, uznawały potrzebę stosowania sensu zarówno wyrazowego, jak i duchowego oraz alegorii; na Zachodzie nie powstały żadne szkoły egzegetyczne, gdyż potrzeby duszpasterskie zadecydowały, że (poza Hieronimem) egzegezę upra­wiali prawie wyłącznie biskupi. Komentowany tekst biblijny stosowali w nauczaniu wiernych głosząc wpierw na ambonie, a dopiero później w pisanych komentarzach.

II. ŚREDNIOWIECZE

W przeciwieństwie do Kościoła wschodniego, w którym posługiwano się egzegezę biblijną w duchu tradycyjnym, w Kościele zachodnim nastąpiło znaczne jej zróżnicowanie.

A. W Kościele wschodnim - w egzegezie biblijnej wyróżnia się 3 główne ośrodki (grecko-bizantyjski, nestoriański i monofizycki).

1. Środowisko bizantyjskie - cechuje tradycjonalizm, czego wyrazem są komentarze i scholiony oparte przeważnie na cytatach zaczerpniętych z ojców Kościoła. Ponieważ egzegeci nie znali języka hebrajskiego, posługiwali się LXX recenzji heksaplarnej, mającą jednak w rezultacie tekst niejednolity, bo po­prawiany tekstem przedheksaplarnym i późniejszymi recenzjami Hezychiusza z Aleksandrii i Lucjana z Antiochii. Nie ustalono też ostatecznie liczby ksiąg, przyjmując jednak za święte i kanoniczne te, które zawierał spis 47 kanon III synodu kartagińskiego (397), odpowiadający zatem kanonowi Pisma świętego, ustalonemu później na Soborze Trydenckim (1546). Do najbardziej znanych ko­mentatorów należeli - w VI w. Olimpiodor, diakon aleksandryjski i Ekumeniusz, w VII w. Andrzej z Cezarei i Atanazy z Synaju, w VIII w. Jan z Damaszku, w IX w. patriarcha Focjusz, w XI w. Teofllakt z Ochrydy i Eutymiusz Zigabenos, w XIII w. Nicefor Blemmydes, w XIV w. Teodor z Melitene i w XV w. Marek z Efezu. W XIII-XV w. jako komentarze pojawiały się wyłącz­nie kateny.

2. Środowisko nestoriańskie - pozostało wierne zasadom interpretacyjnym i kierunkowi Teodora z Mopsuestii (czołowe­go interpretatora); po zamknięciu szkoły w Edessie (489) więk­szość mistrzów i uczniów przeniosła się do Nisibis (pd.-wsch. Turcja); egzegezę biblijną uprawiano również w innych miastach perskich - centrach życia intelektualnego (np. Arbela, al-Hira, Kaszkar, Seleucja-Ktezyfont) oraz w szkołach monastycznych. Aktywność egze­getyczna tego środowiska ujawniła się w komentarzach, katenach i tzw. quodlibetach. Komentowano tekst przekładu syryjskiego Peszitty, a potem syryjskiego przekład tekstu heksaplarnego LXX, ja­ki dał 615-617 Paweł z Teli. Ebedjesu, metropolita Nisibis (zm. 1318), który pozostawił spis pisarzy nestoriańskich oraz wykaz ich dzieł, napisał komentarze do ksiąg ST i NT (nie zachowały się); poza tym dokonywano przeważnie przekładów syr. daw­nych dzieł ojców. W egzegezie biblijnej VI-XV w. zasłużyli się poza Ebed­jesu: Narses z Nisibis (zm. 502), rektor tamt. szkoły, autor wielu komentarzy do ksiąg ST, Iszo'dad z Merw, bp Hedatta (zm. ok. 850), którego komentarze do ST i NT zawierały wiele wyjątków z dzieł ojców, zwł. Teodora z Mopsuestii i in. pisarzy nestoriańskich, oraz Abu'l Faradż Abdallah (Ibn at-Tajjb, zm. 1043), który na język arab. przełożył Diatessaron i napisał arabski komentarz do ST i NT pt. Raj chrześcijan.

3. Środowisko monofizyckie - jest zróżnicowane przez odrębny rozwój egzegezy biblijnej w Kościele koptyjskim (i związanym z nim etiopskim), jakobickim i ormiańskim. Kościoły te uznawały ten sam kanon Pisma św., do którego włączyły także niektóre starotestamentalne apokryfy, a ponadto pisma apostolskich ojców (1 i 2 List Klemensa Rzymskiego, Konstytucje apostolskie, List Barnaby i Pasterza Hermasa).
W Kościele koptyjskim powstawały także komentarze i prze­kłady pism ojców. Bogatsza, choć równie mało znana i nie opracowana, jest egzegetyczna literatura Kościoła ormiańskiego, w którym 410 Mesrop wraz ze współpracownikami dokonał przekładu syryj­skiej Peszitty na język ormiański; przekład ST poprawiono 432 wg tekstu heksaplarnego LXX, a NT wg tekstu greckiego; do X w. ko­rzystano z komentarzy ojców w języku greckim I syryjskim; oryginalne komentarze stworzył m.in. Grzegorz z Narek (zm. 1003), Nerses, abp Tarsu (zm. 1198), Jan Wanakan (zm. 1250) i Grze­gorz z Tatew (zm. 1411).
Bardziej aktywny w egzegezie biblijnej okazał się syryjski Kościół jakobitów dzięki komentarzom w języku syryjskim i arabskim opartym na tekście Peszitty oraz na przekładzie heksaplarnym LXX - filokseniańskim i harkleńskim, które w przeciwieństwie do Peszitty zawierały wszystkie kanoniczne księgi NT. Do wybitniejszych egzegetów jakobickich należą - Daniel z Salah (VI w.), Jakub, bp Edessy (zm. 708), Mojżesz bar Kefa (zm. 903), Dionizy bar Salibi, bp Marasz (zm. 1171), i najsłynniejszy z nich – Abu'l Faradż (zm. 1286).

B. W Kościele zachodnim - wiedzę teologiczną identyfikowano ze znajomością Pisma św.; studium Biblii rozpoczynano już w szkołach parafialnych i katedralnych w zakresie 7 sztuk wyzwolo­nych, a egzegezę biblijną uważano za szczyt formacji intelektualnej.

1. Wiek VIII-XI - W tym okresie ściśle trzymano się egzegezy ojców, popularyzując komentarze Ambrożego, Hiero­nima, Augustyna i Grzegorza I Wielkiego i opracowując tzw. breviaria ich dzieł. Działalność egzegetyczna zmierzała do budowa­nia i pogłębiania duchowości chrześcijańskiej, przez recytacje psalmów i kantyków biblijnych, wygłaszanie homilii i pisanie postylli; stąd w komentarzach często ograniczano się do interpretacji tekstów liturgicznych zaczerpniętych przeważnie z Rdz, Ps, Mt, Listów Pawła Apostoła, Pnp i Ap; z braku znajomości języków biblijnych (hebrajskiego, aramejskiego, geckiego) interpretowano tekst wg Wulgaty w sensie alegorycznym (mistycznym) i duchowym (typicznym); jedyną skrupulatnie przestrze­ganą regułą hermeneutyczną stało się dążenie, by komentarz danego tekstu nie był sprzeczny z tymi tekstami Pisma św., których sens był jasny. Do najbardziej znanych komentatorów należą - Beda Czcigodny (zm. 735), w którego dziełach zawarta jest bogata tradycja egzegetyczna wieków poprzednich, Alkuin, któ­ry poprawił tekst łaciński ST i NT (recenzja Alkuina), Raban Maur oraz jego uczeń Walafryd Strabo, a także autorzy katen - Jan Szkot Eriugena, który dzięki znajomości języka greckiego udostępnił komentarze biblijne ojców wschodnich z zakresu mistyki, i Remigiusz z Auxerre (zm. 908); znaczną rolę w egzegezie biblijnej tego okresu odegrały również szkoły klasztorne (np. Cluny) i katedralne (np. Chartres i Reims).

2. Wiek XII-XIII - Biblia, pozostając nadal na usługach duszpasterstwa i duchowości chrześcijańskiej, stała się przedmiotem studium naukowego; zwykłe czytanie (lectio divina) i wyjaśnianie trudnych terminów lub zwrotów (glosy) przerodziły się w badanie tekstu w celu wyjaśniania różnych zagadnień teologicznych (ąuaestiones de divina Pagina).
Teologowie i egzegeci nie zadowalali się już cytowaniem ojców, lecz opierając się na tekstach biblijnych przeprowadzali do­wodzenie rozumowe za lub przeciw badanej kwestii, w poszu­kiwaniu prawdziwego sensu Pisma świętego; nie podważając autorytetu ojców, podkreślali częsty u nich brak jednomyślności czy błędną interpretację, stwierdzając, że nie doceniali sensu wyrazowego. Świadomi, że teksty Pisma św. budzą wiele wątpliwości (zwłaszcza natury historycznej), zapoczątkowali oni badania zasad hermeneutycznych dotyczą­cych sensu wyrazowego, duchowego, alegorii i kontekstu; przy opracowywaniu zasad krytyki zaczęli zwracać uwagę na koniecz­ność wnikania w intencję autora natchnionego oraz badania celu napisania dzieła i doboru szaty literackiej; akcentowali także konieczność solidnego przygotowania duchowego i moralnego, zwłaszcza pilność, gorliwość i pokorę w nieustannym badaniu tekstu. Wybitnymi komentatorami XII w. byli - Anzelm z Laón, Rupert z Deutz, P. Abelard, Piotr Lombard, a z paryskiej szkoły klasztornej Święty Wiktor (wiktoryni), Hugon, Ry­szard i Andrzej, których program kontynuowali Piotr Comestor, Piotr Kantor i S. Langton, autor podziału tekstu ksiąg ST i NT na rozdziały; niezależnie od nich rozwijał się kierunek mistyczmej interpretacji, który reprezentuje Bernard z Clairvaux oraz kierunek duchowy reprezentowany przez Joachima z Fiore.
W XIII w. badania egzegezy biblijnej koncentrowano głównie na wydziale teologii uniwersytetu paryskiego i w tzw. studiach gen. wielkich miast europejskich, m.in. w Oksfordzie, Bolonii i Tuluzie; uprawiali je przede wszystkim dominikanie i franciszkanie. Ponieważ egzegetą (magister in Sacra Pagina) był zawsze teolog (magister theologiae), w tzw. glosariach (glossa ordinaria), repertoriach alfabetycznych (summa dictionum) i krótkich objaśnieniach trud­niejszych terminów biblijnych (distinctiones) poruszano przede wszy­stkim zagadnienia z zakresu teologii dogmatycznej i moralnej dla celów katechetycznych i kaznodziejskich; postylle natomiast nadal pozostały głównym popularnym środkiem szerzenia znajomości Biblii. Względy teologiczne spowodowały wzrost zapotrzebowania na słowne i rzeczowe konkordancje biblijne. Wszelkie komentarze i dowodzenia teologiczne opierano na łacińskiej wersji Pisma św.; tekst Vg porównywano z tekstem oryginalnym ST (veritas hebraica), ograniczając uwagi krytyczne tylko do stwierdzenia rozbieżności; przekonanie o bezbłędności Pisma św. oraz stosowanie niektórych zasad dialektyki arystotelesowskiej stanowiły podstawę ówczesnej hermeneutyki biblijnej, w której spośród 3 sensów biblijnych preferowano wyrazowy; dobre komentarze teologiczne owego okresu charakteryzuje - uwzględ­nianie ducha, w jakim święte księgi pisali hagiografowie, prze­świadczenie, że Pismo św. zawiera prawdy o Chrystusie i Ko­ściele, odwoływanie się przy tekstach trudnych do miejsc paralelnych, z których tworzono florilegia, oraz powoływanie się na interpretację ojców Kościoła, zwłaszcza przy wykładzie tekstów trudniejszych; zrozumienie potrzeby i sensu znajomości filolo­gii biblijnej, składni i analizy krytycznej spowodowało specjalizację i od­graniczenie studium biblijnego od teologicznego oraz stało się punktem wyj­ścia późniejszych badań nad biblijnymi rodzajami literacki­mi. Egzegeza biblijna tego okresu nie była jednolita; na jej wieloaspektowy charakter i rozwój w dużym stopniu wpłynęły ówczesne ruchy reformistyczne (np. katarowie, waldensi). Pełny rozkwit nastąpił dzięki wielkim teologom, jak Hugon z Saint-Cher OP, autor postylli i pierwszej łacińskiej konkordancji, Bonawentura, To­masz z Akwinu (autor słynnego komentarza do Ewangelii - Catena aurea), Albert Wielki, Piotr z Tarentaise OP, Mikołaj z Gorham OP, P. Olivi OESA, Mateusz z Aquasparty OESA, Idzi Rzymski OESA, Mikołaj z Liry OFM, autor postylli opartej na interpretacji wyrazowej tekstu biblijnego z licznymi zastosowania­mi praktycznymi (moralitety), i Eckhart OP, który wykład tek­stu biblijnego oparł na sensie duchowym.
W późnym średniowieczu w egzegezie biblijnej ograniczano się tylko do postylli i glos; nowością tego okresu są medytacje biblijne, uprzy­stępniające treść Pisma św., Biblie ubogich oraz interpretacje mistyczne; do reprezentantów należą m.in. - Ludolf z Sakso­nii, Piotr z Ailly, J. Gerson, Paweł z Burgos, A. Tostado, Dio­nizy Kartuz i Jakub z Walencji OESA. W Polsce zaczęły poja­wiać się przekłady Pisma św., zwłaszcza Psałterza oraz Ewangelii. Pierwszymi komentatorami Pisma św. byli Mateusz z Krakowa (zm. 1410), autor komentarza do Rz, Koh i Pnp, oraz B. Hesse (zm. 1456), autor komentarza do męki Pańskiej wg Mt i prawdopodobnie komentarza do Mt (przypisywany Janowi Kantemu).
Pod koniec późnego średniowiecza rozwinął się w egzegezie biblijnej kie­runek humanistyczny, który zapoczątkowali L. Valla i G. Manetti.

III. OKRES NOWOŻYTNY

Związany z renesansem pęd do zapoznawania się z dziełami literatury starożytnej spowodo­wał w egzegezie biblijnej ogólną tendencję studiowania Biblii w wersji orygi­nalnej i dokładnego zaznajamiania się z biblijnymi języka­mi; wynalezienie druku ułatwiło szerszy dostęp do tekstu Pisma św. w językach oryginalnych i starożytnych przekładach; dzięki zaś reformacji uświadomiono sobie koniecz­ność gruntownej i naukowej znajomości tekstu św.; czynniki te za­decydowały o wielokierunkowym rozwoju biblistyki.

A. Nauki pomocnicze - W zakresie filologii biblijnej i krytyki tekstu zasłużyli się - J. Reuchlin (zm. 1522), Eliasz Lewita (zm. 1549), J. Buxtorf Starszy (zm. 1629) i Młodszy (zm. 1664), Bernard de Montfaucon OSB (zm. 1741), P. Sabatier (zm. 1742), A. Schultens (zm. 1750), B. Kennicott (zm. 1783), Ch.F. Houbigant COr (zm. 1783), R. Holmes (zm. 1805), G.B. de Rossi (zm. 1831) i J. Parsons (zm. 1847). Pierwsze poliglotty wydali - kard. F. Ximenes (1514-17), Arias Benito (1569-72), J. Morin (1628-45) i B. Walton (1654-57). Pierwszych tłumaczeń ST z tekstu oryginalnego dokonali - kard. Idzi z Viterbo (zm. 1532), P. Fagius (zm. 1549) i S. Castellion (zm. 1563); Vulgatę poprawio­ną wg tekstów oryginalnych wydał Isidorio Clario (1542 i 1557), a polski przekład z Vulgaty, poprawiony tekstem oryginalnym, dał J. Wujek (zm. 1597). Introdukcję biblijną jako nową dyscyplinę w biblistyce zapoczątkowali - S. Pagnini (zm. 1541) i Sykstus ze Sieny (zm. 1569), a rozwijali ją - A. Salmerón (zm. 1585), Robert Bellarmin (zm. 1621), J. Bonfrere (zm. 1642), A. Rivet (zm. 1651), Morin (zm. 1659) i A. Calov (zm. 1686). Nowy etap nastąpił w egzegezie biblijnej dzięki krytyce literackiej podjętej przez katolickiego biblistę A. Masiusa (zm. 1573) i protestanta I. de La Peyrere'a (zm. 1676), którzy dali początek nowej historyczno-krytycznej metodzie interpre­tacji; za jej ojca uważa się R. Simona COr (zm. 1712), dzięki jego pracom, zwłaszcza Histoire critique de texte, des versions et des commentateurs du VT (P 1678), Histoire critique du texte du NT (Ro 1689) i Nouvelles observations sur le texte et les versions du NT (P 1695); zwalczali ją ze strony katolickiej m.in. J.B. Bossuet (zm. 1704), a z protestanckiej J. Clericus (zm. 1736) i J.G. Carpzow (zm. 1767); ideę Simona, który nie stworzył szkoły rozwijającej jego myśli, przejęli i kontynuowali ze strony katolickiej - A. Calmet OSB (zm. 1757), J.N. Schaeffer SJ (zm. 1790) i H. Goldhagen SJ (zm. 1794), a ze strony protestanckiej J.A. Turretini (zm. 1737). Prekursorami innych nauk pomocniczych, jak geografia i archeolo­gia biblijna są - A. Ortelius (zm. 1598), Arias Benito, S. Bochart (zm. 1667) oraz nawrócony żyd B. Ugolini (zm. 1769), który wydał Thesaurus antiquitatum sacrarum (I-XXXIV, Ve 1744-69), umieszczając w nim m.in. tłumaczenie niektórych traktatów z Talmudu oraz midraszów.

B. Komentarze - stanowiące egzegezę biblijną w ścisłym znaczeniu po­wstawały w tym okresie tak w Kościele kat., jak i w Kościo­łach protestanckich.

1. Katolickie komentarze miały swój okres rozkwitu do 1650, m.in. dzięki dekretom Soboru Trydenckiego dotyczącym Pisma św. (EB 42-57); pisali je - A. Masius (zm. 1573), C. Jansen St. z Gandawy (zm. 1576), J. de Maldonado (zm. 1583), A. Sal­merón (zm. 1585), F. de Ribera (zm. 1591), Francisco de To­ledo (zm. 1596), W. Estius (zm. 1613), Robert Bellarmin, Kor­neliusz a Lapide (zm. 1637), J. de Pineda (zm. 1637), G.S. Menochio (zm. 1655) i J. de la Haye (zm. 1661); w Polsce zaś - W. Wróbel (zm. 1537), autor komentarza do Ps, Mateusz z Kościana (zm. 1545), interpretujący Ps i księgi proroków z tekstu oryginalnego, Wojciech z Nowego Pola (zm. 1559), który dał pierwszą w Polsce i upowszechnioną w Europie teo­logię biblijną Scopus biblicus Veteris et Novi Testamenti (Kr 1553, An 1659⁹), i P. Skarga SJ (zm. 1612), który nie zostawił wprawdzie komentarzy, ale bogatą w cytaty Pisma św., przeważnie wg własnego przekładu, spuściznę kaznodziejską.
W 1650-1880 nastąpił okres stagnacji i defensywnej formy interpretacji Pisma św. Reprezentują go - Bossuet (zm. 1704), Bernardyn z Picquigny (zm. 1709), A. Noel (zm. 1724) i Calmet.

2. Protestanckie komentarze mają charakter polemiczny; przyjęcie wiary w usprawiedliwienie tylko przez łaskę, przeakcentowanie nadprzyrodzonego charakteru Biblii z zasadą sola Scriptura oraz interpretowanie Pisma św. na podstawie osobistego oświecenia wewnętrznego przez Ducha Świętego, przy równoczesnym odrzuceniu nieomylności autorytetu nauczycielskiego urzędu Kościoła, spowodowały, że egzegeza biblijna weszła na drogę pietyzmu i pseudomistycyzmu lub racjonalizmu. Początkowo komenta­torami Pisma św. byli twórcy reformacji - M. Luter, autor komentarzy o charakterze kaznodziejskim do Rdz, Ps, Rz, Hbr, Ga i Mt, Ph. Melanchton, który stworzył scholiony (annotationes) do Mt, J, Kol i Rz, oraz J. Kalwin, komentator Pięcioksięgu, Ps, Iz i całego NT z wyjątkiem Ap; ich kontynuatorami byli m.in. T. Beza (krytyk tekstu), J. Drusius (zm. 1616) i L. de Dieu (zm. 1642). Dorobek egzegetyczny w zakresie ST był w tym okresie bardzo ubogi; w XVII-XVIII w. zasada sola ratio do­prowadziła w egzegezie biblijnej do negacji wszystkiego, co przekracza po­znanie rozumu ludzkiego. H. Grotius przez swe Annotationes do całego ST i części NT otwarł drogę racjonalizmowi. J. Coccejus, interpretując cały ST w sensie typicznym, stał się ojcem figurystów. Do pietystycznego kierunku interpretacji Biblii ów­czesne zasady krytyki tekstu i krytyki literackiej zaczęli wprowadzać A.H. Francke, J.A. Bengel, C. Benedict i J. David, dla jansenizmu I.L. le Maistre de Sacy; zwolennikiem interpretacji Biblii wg zasad romantyzmu był m.in. J.G. Herder. Idee oświecone­go racjonalizmu do egzegezy biblijnej przeszczepił B. Spinoza, a kontynuato­rami byli - we Francji Voltaire, w Anglii D. Hume, J. Toland, A. Collins (zm. 1729), M. Tindal i H.J. Bolingbroke, w Niem­czech zaś Ch. Wolff i G.E. Lessing; kierunek racjonalistyczny w badaniach dotyczących historyczności przekazów biblijnych, zwłaszcza ewangelicznych w odniesieniu do postaci Jezusa, zapoczątko­wali - H.S. Reimarus oraz główny twórca racjonalizmu biblijnego J.S. Semler, których poglądy stały się punktem wyjścia rady­kalnego kierunku Leben-Jesu-Forschung.

IV. CZASY NAJNOWSZE

Wszechstronny rozwój nauk biblijnych, tak pod względem teoretycznym jak i duszpasterskim, dokonał się nie tylko w łączności z nauczycielskim urzędem Kościoła, ale również niezależnie od jego autorytetu.

A. Poza nauczycielskim urzędem kościoła - biblistyka rozwija się zarówno pod wpływem badań naukowych, jak tez w związku z próbą wyjaśniania problematyki za pomocą niektó­rych koncepcji filozoficznych.

1. W naukach pomocniczych - obejmujących m.in. filologię, literaturę pozabiblijną, historię, reli­gioznawstwo, geografię biblijną i topografię, archeologię Palestyny i starożytnych krajów Bliskiego Wschodu, początkowo przeważał krytycyzm o nastawieniu skraj­nie racjonalistycznym; dzięki dążeniom do obiektywizmu naukowego rozpoczęła się współpraca międzywyznaniowa, do której przy­stąpili również uczeni katoliccy we wszystkich prawie dziedzinach nauk pomocniczych.
W filologii biblijnej i badaniach tekstualnych szczególnie zasłu­żyli się m.in. - W. Gesenius (zm. 1842), K. Lachmann (zm. 1851), K. Tischendorf (zm. 1874), H.G.A. Ewald (zm. 1875), J. Olshausen (zm. 1882), E. Hatch (zm. 1889), P.A. de Lagarde (zm. 1891), F.J.A. Hort (zm. 1892), S. Baer (zm. 1897), B.F. Westcott (zm. 1901), S. Mandelkern (zm. 1902), F. Blass (zm. 1907), J. Wordsworth (zm. 1911), E. Nestle (zm. 1913), Ch.D. Ginsburg (zm. 1914), H. von Soden (zm. 1914), C.R. Gregory (zm. 1917), R. Kittel (zm. 1929), H.S.J. Thackeray (zm. 1930), H.J. White (zm. 1934), J. Touzard (zm. 1938), P. Jouon (zm. 1940), J. Archutowski (zm. 1944), A. Merk (zm. 1945), F. Zorell (zm. 1947), J.M. Bover (zm. 1954), A. Debrunner (zm. 1958), K. Steuernagel (zm. 1958), W. Bauer (zm. 1960), P.E. Kahle (zm. 1964), A. Vaccari (zm. 1965), W. Baumgartner (zm. 1970), P. Humbert (zm. 1972), H.J. Vogels (zm. 1972), S. Jellicoe (zm. 1973), M. Zerwick (zm. 1975), L. Semkowski (zm. 1977), K. Aland, M. Black, C.M. Martini i J. Ziegler; od 1907 Komisja do Rewizji Wulgaty, której członkami są benedyktyni z opactwa św. Hieronima w Rzymie, przygotowuje krytyczne wydanie Vg i publikuje poszczególne księgi; od 1908 Septuaginta-Unternehmen, któremu patronuje Societas Litterarum w Getyndze, przygotowuje krytyczną edycję LXX i wydaje poszczególne księgi; od 1953 The Peshitta Institute w Lejdzie przygotowuje krytyczne wydanie syryjskiego przekładu Peszitty i publikuje poszczególne księgi; w 1967-77 wydano krytyczny podręczny TH (masorecki) pt. Biblia hebraica stuttgartensia; od 1969 Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie przygoto­wuje masorecki TH; opracowany na życzenie Soboru Wat. II tekst neowulgaty, nad którym pracowano od 1965, zatwierdził 25 IV 1979 papież Jan Paweł II konstytucją Scripturarum thesaurus.
W zakresie języków i literatury pozabiblijnej starożytnych krajów Bliskiego Wschodu zasłużyli się m.in. - G.F. Grotenfend (zm. 1853), E. Hincks (zm. 1866), G. Smith (zm. 1876), W. Wright (zm. 1889), H. Rawlinson (zm. 1895), J. Oppert (zm. 1905), E. Kautzsch (zm. 1910), J. Friedrich (zm. 1917), J. Kohler (zm. 1919), F. Delitzsch (zm. 1922), P. Haupt (zm. 1926), H. Gressmann (zm. 1927), R.H. Charles (zm. 1931), A.H. Sayce (zm. 1933), E.A. Wallis Budge (zm. 1934), F. Hommel (zm. 1936), A. Deissmann (zm. 1937), H.S. Langdon (zm. 1937), L. Durr (zm. 1938), V. Scheil (zm. 1940), L.J. Delaporte (zm. 1944), F. Thureau-Dangin (zm. 1944), A. Ungnad (zm. 1945), E. Hennecke (zm. 1951), P. Koschaker (zm. 1951), B. Hrozny (zm. 1952), A. Deimel (zm. 1954), J. Bonsirven (zm. 1958), J. Aistleitner (zm. 1960), E. Drioton (zm. 1961), A. Pohl (zm. 1961), B. Gemser (zm. 1962), E.A. Speiser (zm. 1965), E. Dhorme (zm. 1966), C. Virolleaud (zm. 1969), A. Goetze (zm. 1971), E. Tisserant (zm. 1972), J.M. Allegro, C. Bezold, J. Bottero, C. Brockelmann, M. Burrows, E.F. Campbell, M. Dahood, H. Donner, G.R. Driver, A. Dupont-Sommer, I.N. Epstein, A. Falkenstein, C.H. Gordon, E. Hammershaimb, Th. Jacobsen, A.S. Kapelrud, J.A. Knudtzon, S.N. Kramer, B. Landsberger, E.R. de Lange, E. Lipiński, P. Meriggi, J.T. Milik, J. Montgomery, H. Otten, H.W.F. Saggs, H. Schmokel, G. Vermes i M. Weippert; do najbardziej znanych zbiorów tekstów z tej dziedziny należą - Altorientalische Texte zum AT (Gressmann AOT), Altorientalische Bilder zum AT (Gressmann AOB), Ancient Near Eastern Texts Relating to the OT (ANET), The Ancient Near East in Pictures Relating to the OT (ANEP); do ważniejszych serii opracowań monograficznych należą - NT Toots and Studies (Lei 1961-), Umwelt des Urchristentums (UUCh), Die Umwelt des AT (B 1966-), Alter Orient und AT (Nk 1968-), Ugarit-Forschungen (Nk 1969-), Studia ad corpus hellenisticum NT (Lei 1970-), Alter Orient und AT - Sonderreihe (Nk 1971-).
W zakresie historii biblijnej i religioznawstwa na uwagę zasłu­gują m.in. - A.F. Gfrorer (zm. 1861), I. Schuster (zm. 1869), F. Lenormant (zm. 1883), W.R. Smith (zm. 1894), E. Schurer (zm. 1910), R. Smend (zm. 1913), G. Maspero (zm. 1916), L. Desnoyers (zm. 1928), J. Felten (zm. 1929), F.X. Kugler (zm. 1929), E. Meyer (zm. 1930), J.H. Breasted (zm. 1935), P. Riessler (zm. 1935), A. Julicher (zm. 1938), E. Sellin (zm. 1946), W.O.E. Oesterley (zm. 1950), U. Holzmeister (zm. 1953), A. Alt (zm. 1956), P. Heinisch (zm. 1956), Ch.C. Torrey (zm. 1956), A.H. Gardiner (zm. 1963), Y. Kaufmann (zm. 1963), J. Hempel (zm. 1964), G. Ricciotti (zm. 1964), Th.H. Robinson (zm. 1964), P. Montet (zm. 1966), J. Jelito (zm. 1967), M. Noth (zm. 1968), H. Junker (zm. 1971), J.J. Spijkerman (zm. 1973), J. Jeremias (zm. 1979), W. Beyerlin, J. Bright, K. Galling, A.H. Gunneweg, A. Jirku, L. Leipold, A. Malamat, B. Mazar, S. Moscati, K. Prumm, C. Schedl, Ae. Schópfer, H. Tadmpr, E. Weidner i D.J. Wiseman; do szczególnie cennych publikacji z tej dziedziny należy m.in. Biblisch-historisches Handworterbuch (BHH) oraz Die Bibel und ihre Welt (BuW).
W dziedzinie geografii, topografii i archeologii biblijnej najbar­dziej znani są m.in. - E. Smith (zm. 1857), E. Robinson (zm. 1863), P.E. Botta (zm. 1870), T. Tobler (zm. 1877), A. Mariette (zm. 1881), V. Guerin (zm. 1891), J.L. Burckhardt (zm. 1897), C. Schick (zm. 1901), Ch. Wilson (zm. 1905), C.R. Conder (zm. 1910), H. Rassam (zm. 1910), Ch. Clermont-Ganneau (zm. 1923), R. Koldewey (zm. 1925), G. Schumacher (zm. 1925), W. Szczepański (zm. 1927), Ch. Warren (zm. 1927), F. Buhl (zm. 1932), A. Mallon (zm. 1934), A. Jeremias (zm. 1935), L. Borchardt (zm. 1938), F.J. Bliss (zm. 1939), H.G. Dalman (zm. 1941), R.C. Thompson (zm. 1941), W.M. Flinders Petrie (zm. 1942), G.A. Reisner (zm. 1942), K. Watzinger (zm. 1948), R.A.S. Macalister (zm. 1950), Ph.L.O. Guy (zm. 1952), F.M. Abel (zm. 1953), E.L. Sukenik (zm. 1953), H. Frankfort (zm. 1954), P. Thomsen (zm. 1954), J. Garstang (zm. 1956), R. Dussaud (zm. 1958), J.W. Crowfoot (zm. 1959), L.H. Vincent (zm. 1960), L. Wooley (zm. 1960), A.S. Marmardji (zm. 1963), D. Baldi (zm. 1966), A.H. Detweiler (zm. 1970), W.F. Albright (zm. 1971), N. Glueck (zm. 1971), R. de Vaux (zm. 1971), M. Avi-Yonah (zm. 1974), G.E. Wright (zm. 1974), Y. Aharoni (zm. 1976), A. Parrot (zm. 1980), R. Amiran, B. Bagatti, D. Bały, G.A. Barrois, J.S. Buckingham, M. Du Buit, C.S. Fisher, G.M. Fitzgerald, D.A.E. Garrod, H.J. Franken, J.L. Kelso, K.M. Kenyon, H.H. Kitchener, J. Marquet-Krause, J. Naveh, R. Neuville, G. Posener, R. Rohricht, F. de Saulcy, C.F.A. Schaeffer, J. Simons, G.C. Thompson, F.A.J. Turyille-Petre i Y. Yadin. Do najlepszych opracowań, poza atlasami biblijnymi (Y. Aharoni, M. Avi-Yonah, Carta's Atlas of the Bible, J 1964; The Macmillan Bible Atlas, NY 1968), zalicza się D. Baldiego Enchiridion locorum sanctorum (J 1935.1955²), H.N. i A.L. Moldenke Plants of the Bible (NY 1952), R. de Vaux Les institutions de l'AT (I-II, P 1958-60), F.S. Bodenheimera Animal and Man in Bible Lands (Lei 1960), Y. Yadina The Art of Warfare in Biblical Lands in the Light of Archaeological Studies (Ramat Gan 1963), J. Livera The Military History of the Land of Israel in Biblical Times (Tel Awiw 1965) i B.N. Wambacqa Instituta Biblica I. De antiquitatibus sacris (R 1965).

2. W zakresie praktyczno-doktrynalnym - stosowanie zasad racjonalistycznych doprowadziło w egzegezie biblijnej do znacz­nego zróżnicowania poglądów i metod interpretacji tekstu oraz do podziału na egzegezę biblijną ST i egzegezę biblijną NT.
Starotestamentalne badania krytyczne początkowo skoncentrowa­no na analizie struktury literackiej Pięcioksięgu, w czym zasłużyli się m.in. - K.D. Ilgen (zm. 1834), W.M.L. De Wette (zm. 1849), A.W. Knobel (zm. 1863), H. Hupfeld (zm. 1866), E. Reuss (zm. 1891), A. Kuenen (zm. 1891), A. Dillmann (zm. 1894), H. Kosters (zm. 1897), oraz na jego genezie (zwłaszcza rozwiązania proble­mu historyczności tekstów narracyjnych i prawniczych). Skraj­ni sceptycy, zwłaszcza zwolennicy teorii J. Wellhausena (zm. 1918), który w egzegezie biblijnej oparł się na niektórych filozoficznych przesłankach G.W.F. Hegla, oraz protagoniści panbabilonizmu, np. E. Schrader (zm. 1908), H. Winckler (zm. 1913), H. Zimmern (zm. 1931) i P. Jensen (zm. 1936), rozwiązywali problem źródeł Pięcioksięgu na podstawie nowo odkrytych zabytków literatury starożytnej Mezopotamii; bardziej umiarkowaną aplikację tych zdobyczy zastosowali m.in. - K.H. Cornill (zm. 1920), H. Holzinger (zm. 1944), A. Lods (zm. 1948), G. Holscher (zm. 1955), R.H. Pfeiffer (zm. 1958), C. Kuhl oraz autorzy komentarzy do ST redagowanych przez K. Martiego (zm. 1925), W. Nowacka (zm. 1928), a po­nadto Ch.A. Briggsa (zm. 1913), S.R. Drivera (zm. 1914) i A. Plummera (zm. 1926); w tym duchu historię Izraela napisali B. Stade (zm. 1906), R. Kittel (zm. 1929) i H. Guthe (zm. 1936). Wellhausenowską metodę interpretacji wkrótce wprowadzono do innych ksiąg ST - w księgach prorockich zastosował ją B. Duhm (zm. 1928); nowy etap w rozwoju tej metody został zapocząt­kowany przez H. Schultza (zm. 1903) i E. Kóniga (zm. 1936) oraz kontynuowany przez A. Bertholeta (zm. 1951) i O. Eissfeldta (zm. 1973).
Jeszcze większe zróżnicowanie zaznaczyło się w racjonalistycznej interpretacji NT, czego wyrazem są m.in. wykład moralno-symboliczny I. Kanta czy psychologiczno-pragmatyczny H.E.G. Paulusa; wprowadzenie dialektyki heglowskiej do egzegezy biblijnej wpłynęło na powstanie kierunku mitologicznego, jaki reprezentuje D.F. Strauss (zm. 1874), który uważał, że wydarzenia ewangeliczne są albo mitami, albo tworami mityczno-historycznymi, oraz kierunku antynomicznego, którego przedstawicielem jest F.Ch. Baur (zm. 1860) z tybińskiej szkoły teologicznej, wywodzący początki chrześcijaństwa z ideologicznych tarć wśród chrześcijan; w szkole liberalnej teologii, sta­nowiącej przeciwwagę mitycznej i antynomicznej interpretacji NT, której przedstawicielami są m.in. - F. Schleiermacher, K.T. Keim (zm. 1878), A. Ritschl (zm. 1882), E. Renan (zm. 1892), H.J. Holtzmann (zm. 1910), B. Weiss (zm. 1918) i A. Harnack (zm. 1930), przyjmowano historyczność postaci Jezusa i uwzględniano w badaniach judaizm współczesny Jezusowi.
Badania porównawcze kultury religijnej ludów starożytnego Bliskie­go Wschodu z dziejami religii izraelskiej, prowadzone w duchu J.S. Semlera (zm. 1791), H. Corrodiego (zm. 1793), L. Bertholda (zm. 1822), a zwłaszcza J.G. Eichhorna (zm. 1827), zapoczątkowały w egzegezie biblijnej ST szkołę interpretującą tekst metodą historyczno-religijną, za której twórcę uważa się H. Gunkela (zm. 1932); w odkrywaniu elementów przedliterackich (tradycje), stanowią­cych tworzywo literackie (formy, gatunki) redaktora; ma ona wspól­ne elementy z metodą historii form (Formgeschichte), którą od 1920 do NT zaczęli stosować m.in. M. Dibelius (zm. 1947) i K.L. Schmidt (zm. 1956); historyczno-religijny kierunek interpretacji tek­stu pogłębiono metodą historii tradycji (Traditionsgeschichte) i historii redakcji (Redaktionsgeschichte); tzw. szkolę skand., z mityczno-rytualną interpretacją tradycji jako tworzywa źródło­wego tekstów bibl., reprezentują m.in. - A. Bentzen (zm. 1953), I. Engnell (zm. 1964), S. Mowinckel (zm. 1965), S. Holm-Nielsen, J. Lindblom, T.N.D. Mettinger, J. Pedersen, E. Sjoberg i G. Widengren. Zwolennikami kierunku religijno-pneumatologicznego w egzegezie biblijnej byli H. Olshausen (zm. 1839), J.L.S. Lutz (zm. 1844), J.Ch. K. von Hofmann (zm. 1877) i J.T. Beck (zm. 1878), kontynuato­rami zaś K. Girgensohn (zm. 1925), E. Seeberg (zm. 1945) i K. Barth (zm. 1968) w swej dialektycznej teologii; wykład NT oparty na mesjanizmie żydowskim i mistyce pogańskiej reprezentują m.in. W. Bousset (zm. 1920) i A. Loisy (zm. 1940), a na mesjanizmie eschatologicznym i apokaliptyce judaistycznej m.in. R. Eisler (zm. 1949) i A. Schweizer.
W najnowszej egzegezie biblijnej wyróżnia się 3 nurty:
1° nurt o charak­terze badań historyczno-krytycznych i literackich, skoncentrowany zarówno na naj­bardziej dosłownym przekładzie tekstu oryginalnego (M. Buber, F. Rosenzweig), jak też na literackim pięknie Biblii (tzw. interpre­tacja totalna - S. Talmon, Z. Adar, M. Weiss, M.A. Beek) lub na badaniach semantycznych, semiotycznych i pragmatycz­nych (metoda strukturalna - L. Morin, P. Ricoeur, G. Crespy, C. Culley, D. Patte, R.M. Polzin, D.O. Via);
2° nurt akcentujący teologiczną wymowę tekstu, wieloaspektowy albo interpretujący tekst pod kątem jedności ST i NT (O. Procksch, E.G. Kraeling, W. Vischer) lub kierunek chrystologiczny (m.in. O. Cullmann, W. Pannenberg, W. Zimmerli, J.P. Gabus) bądź też obiera centralną ideę teologii biblijnej w aspekcie historycznym (L. Kohler, G. von Rad, T.Ch. Vriezen, C. Westermann, W. Schmidt, G.F. Hasel);
3° nurt oparty na filoz. przesłankach egzystencjalizmu M. Heideggera, stworzony 1941 przez R. Bultmanna, stawiający na pierwszym miejscu człowieka usiłującego zrozumieć treść tekstu biblijnego, niosącą mu rzeczywistość zbawczą, a nie przedmiot badań teologicznych, czyli tekst biblijny; ta interpretacja egzystencjalna, zwana też programem demitologizacji tekstu biblijnego, ma wielu zwolen­ników (np. A. Sand, E.W. Kohls, K. Rudolph) i przeciwników (np. O. Cullmann); nurt ten obejmuje też kierunek akcentujący bardziej personalistyczne i społeczne oddziaływanie tekstu biblijnego (np. G. Maier, W. Wink, J. Barr).
Niezależnie od kierunków i metod interpretacyjnych opraco­wano słowniki teologiczne, jak wydany przez G.J. Botterwecka i H. Ringgrena Theologisches Worterbuch zum AT (TWAT), wyd. przez E. Jenniego i C. Westermanna Theologisches Handworterbuch zum AT (THAT) oraz wyd. przez G. Kittela i G. Friedricha Theologisches Worterbuch zum NT (TWNT), a także wyd. przez M. Notha, S. Herrmanna i H.W. Wolffa w Neukirchen Biblischer Kommentar. Altes Testament (BK).

B. W łączności z nauczycielskim urzędem kościoła - wyróżnia się w dziejach katolickiej egzegezy biblijnej najnowszych czasów 2 okresy, których linię demarkacyjną stanowi ogłoszenie encykliki Divino afflante Spiritu z 1943.
W początkach I okresu egzegezy biblijnej ma przeważnie charakter scholastyczny i jako opozycja do racjonalizmu nabiera cech apologijnych; w wyjaśnianiu treści teologicznych czerpie w dużej mierze z komentarzy ojców Kościoła, a także ze złotego okresu katolickiej egzegezy biblijnej, o czym świadczą zwłaszcza introdukcje i komentarze takich egzegetów, jak A. Moralia (zm. 1830), J.H. Janssens (zm. 1853), F. Pawłowski (zm. 1876), U. Ubaldi (zm. 1885), W. Serwatowski (zm. 1897), Sz.M. Kozłowski (zm. 1899), J.T. Lamy (zm. 1907), R. Cornely (zm. 1908), F. Vigouroux (zm. 1915), H. Hopfl (zm. 1934), J. Sickenberger (zm. 1545), J. Kruszyński (zm. 1953), A. Szlagowski (zm. 1956), a także serie komentarzy Scripturae Sacrae cursus completus (I-XXVIII, P 1838-40), Cursus Scriptu­rae Sacrae (CSS), Bonner Bibelwerk (Bo 1923-35), La Sainte Bible (PCIBib) i monografii - Alttestamentliche Abhandlungen (ATA), Neutestamentliche Abhandlungen (NTA), Biblische Studien (BSt), Etudes bibliques (EtB), encyklopedie biblijne - M. Hagena Lexicon biblicum (I-III, P 1905-11) i Realia biblica, geographica, naturalia, archeologica (P 1914) oraz E. Kalta Biblisches Reallexikon (I-II, Pa 1931.1938-39²), a także teologie (m.in. F. Ceuppensa i M. Hetzenauera).

Postępowi wiedzy biblijnej, zwłaszcza w naukach pomocniczych, i znacznej infiltracji racjonalizmu towarzyszyła troska o stwo­rzenie warunków dla naukowych badań biblijnych; pap. Leon XIII inspi­rował założenie Biblijnej Szkoły w Jerozolimie (powstała 1890), 18 XI 1893 wydał encyklikę Providentissimus Deus, a listem apostolskim Vigilantiae z 30 X 1902 powołał Papieską Komisję Biblijną; pap. Pius X listem apostolskim Quoniam in re biblica z 27 III 1906 wprowadził nowe ratio studiorum Pisma św. dla seminariów duchownych, 30 IV 1907 utworzył Komisję do Rewizji Wulgaty, a na mocy jego listu apostolskiego Vinea electa z 7 V 1909 powstał Papieski Instytut Biblijny (Biblicum); pap. Benedykt XV wydał 15 IX 1920 encyklikę Spiritus Paraclitus; 1927 powstało fran­ciszkańskie Studium Biblijne (Studium Biblicum Franciscanum) w Jerozolimie. Postulaty i dyrektywy Stolicy Apost. umożliwiły podjęcie prób rozwiązania biblij­nej kwestii i otwarcia się na nowe prądy. Do najbardziej zna­nych egzegetów katolickich tego okresu należą m.in. - J. Knabenbauer (zm. 1911), F.A. Symon (zm. 1918), J. Nikel (zm. 1924), A. Rosentreter (zm. 1926), L.C. Fillion (zm. 1927), A. Durand (zm. 1928), A. Bludau (zm. 1930), L. Fonck (zm. 1930), J. Korzonkiewicz (zm. 1932), A. van Hoonacker (zm. 1933), W. Hozakowski (zm. 1934), M. Kordel (zm. 1936), T. Bromboszcz (zm. 1937), J. Bromski (zm. 1937), F. Prat (zm. 1938), J. Teodorowicz (zm. 1938), F. Różyński (zm. 1939), A. Condamin (zm. 1940), F. Rosłaniec (zm. 1942), A. Fic (zm. 1943), W. Michalski (zm. 1943), F. Feldmann (zm. 1944), J. Stawarczyk (zm. 1944), M. Godlewski (zm. 1945), K. Smoroński (zm. 1947), A. Lipiński (zm. 1949) i J. Kaczmarczyk (zm. 1951). Powsta­ła wówczas biblijna encyklopedia Dictionnaire de la Bible (DB) i rozpoczęto wydawanie Dictionnaire de la Bible. Supplement (DBS).
Nurt katolickiej egzegezy biblijnej, jaki zapoczątkowali F. von Hummelauer (zm. 1914), a zwłaszcza M.J. Lagrange (zm. 1938), zaaprobo­wał i ożywił pap. Pius XII w encyklice Divino afflante Spiritu z 30 IX 1943, uznając współczesne metody literackie analizy tekstów biblijnych za pożyteczne i konieczne; jej idee rozwinęły dalsze wypowiedzi nauczycielskiego urzędu Kościoła - w liście sekretarza Papieskiej Komisji Biblijnej do kard. E.C. Suharda z 16 I 1948, w instrukcji do ordynariuszów w sprawie wykładowców i nauczania Pisma św. w seminariach duchownych z 13 V 1950, w encyklice Humani generis Piusa XII z 12 VIII 1950, w instrukcji Papieskiej Komi­sji Biblijnej De historica Evangeliorum veritate z 21 IV 1964, w Konstytucji dogmatycznej o objawieniu Bożym Soboru Wat. II z 18 XI 1965; aktywność i osiągnięcia biblistyki katolickiej obejmują prawie wszystkie dziedziny nauk biblijnych i wyrażają się w bi­blijnych czasopismach, nowych przekładach tekstów biblijnych, w introdukcjach biblijnych, jak np. Introduction a la Bible (Robert-Feuillet), Il messaggio della salvezza (red. G. Canfora i in., I-V, Tn 1966.1968³); Wstęp do Pisma św. (red. J. Homerski, S. Łach, F. Gryglewicz, I-III, Pz 1969-73), Introduction critique a l'AT (red. H. Cazelles, II, Tou 1973), Introduction critique au NT (red. A. George, P. Grelot, I-III, Tou 1975-77), w słownikach teologicznych i biblijnych teologiach, w encyklopediach biblijnych, jak np. Catholic Biblical Encydopedia (NY 1950), Podręczna Encyklopedia Biblijna (PEB), Enciclopedia de la Biblia (I-VI, Ba 1963-65), Dictionary of the Bible (Miw 1965), w seriach monograficznych, jak np. Temoins de Dieu (P 1942-), Lectio divina (P 1946-), Analecta lovaniensia biblica et orientalia (Lv 1947-), Bibliotheca „Ephemeridum theologicarum lovaniensium" (Lv 1947-), Bonner biblische Beitrage (Bo 1950-), Analecta biblica (R 1952-), Cahiers de la „Revue biblique" (P 1964-), Stuttgarter Bibelstudien (SBS), Stuttgarter bi­blische Monographien (SBM), The Catholic Biblical Quarterly Monograph Series (Wa 1971-), Studien zum NT und seiner Umwelt (Linz: Aufsatze 1976-; Monographien 1978-), oraz w seriach komentarzy, jak np. La Sainte Bible de Jerusalem (P 1948-54,1957-²), Echter Bibel (Wu 1947-), La Sacra Bibbia (GarBib), Regensburger NT (Rb 1938-, 1956³-), Herders theologischer Kommentar zum NT (Herder TKNT), Pismo święte ST (PST), Pismo święte NT (PNT), A Catholic Commentary on Holy Scripture (Lo 1953-).
Ponadto rozwija się kierunek o aspekcie duszpasterskim, działają katolickie biblijne towarzystwa, a po­za instytutami biblijnymi w Rzymie i Jerozolimie aktywniejsze szko­ły biblijne przy katolickich wydziałach teologicznych w Paryżu (Instytut Katolicki), Lowanium, Nijmegen, Moguncji, Bonn, Tybindze, Monachium, Fryburgu Br., Lucernie, Fryburgu Szwajc., Wiedniu, Innsbrucku, Lublinie, Warszawie, Madrycie, Waszyngtonie (Uniwer­sytet Katolicki) i Tokio (Uniwersytet Katolicki). Bibliści katoliccy współ­pracują nad wydaniem tekstu i komentarza ekumenicznego całego Pisma świętego. W uprzystępnianiu metod współczesnych kierunków interpretacji Biblii dla egzegezy katolickiej zasłużyli się - w interpretacji historii form oraz egzystencjalnej m.in. H. Schlier, R. Schnackenburg, F.G. Dreyfus i R. Marie; w interpretacji strukturalnej m.in. P. Beauchamp, J. Delorme i X. Leon-Dufour; w interpretacji personalistyczno-społccznej m.in. G.T. Montague; w lit. bada­niach m.in. L. Alonso Schokel, J. Dupont, E. Pax, W. Richter, A. Robert (zm. 1955), P.W. Skehan i H. Zimmermann (zm. 1980). Najbardziej znanymi egzegetami katolickimi stali się m.in. - A. Gelin (zm. 1960), J. Steinmann (zm. 1963), F. Notscher (zm. 1966), A. Bea (zm. 1968), L. Cerfaux (zm. 1968), P. Benoit, M.E. Boismard, G.R. Castellino, H. Cazelles, J. Coppens, A. Feuillet, P. Gaechter, S. Garofalo, J. Gnilka, H. Haag, K. Kertelge, W. Kornfeld, N. Lohfink, S. Lyonnet, S. Munoz Iglesias, F. Mussner, E. Neuhausler, R. Pesch, W. Pesch, I. de la Potterie, B. Rigaux, J. Scharbert, K.H. Schelkle, J. Schreiner, H. Schurmann, R. Tournay, W. Trilling, A. Vanhoye i A. Vogtle.
Do polskich egzegetów należą związani ze szkołą biblijną przy wy­dziale teol. KUL - S. Styś (zm. 1959), H. Strąkowski (zm. 1966), E. Dąbrowski (zm. 1970), S. Łach, F. Gryglewicz oraz M. Filipiak, J. Homerski, J. Kudasiewicz, H. Langkammer, R. Rubinkiewicz, L. Stachowiak i J. Szlaga; z wydziałem teol. ATK - L. Stefaniak (zm. 1972), P. Nowicki (zm. 1980), J. Frankowski, S. Grzybek, Cz. Jakubiec, J. Łach, H. Muszyński, K. Romaniuk, W.J. Rosłon, J. Stępień i A. Suski; ze środo­wiska krakowskiego - P. Stach (zm. 1961), W. Prokulski (zm. 1968), A. Klawek (zm. 1969) oraz J. Chmiel, A. Jankowski, W. Smereka, i S. Mędala; ze środowiska poznańskiego - W. Gronkowski (zm. 1964), M. Peter (zm. 1982), J. Pytel, E. Szymanek i M. Wolniewicz, z in. - A. Cholewiński, A. Gołębiewski, T. Hermann, F. Jóźwiak, Z. Kaznowski, T. Penar, S. Potocki, A. Struś, B. Wodecki i E. Zawiszewski.