1. Co oznacza termin „Tora"?

Jest to termin hebrajski, który posiada kilka znaczeń. Używa się go na określenie pierwszych pięciu ksiąg Hebrajskiej Biblii, tak zwanego „Pięcioksięgu", zawierającego Księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb oraz Powtórzonego Prawa. W tradycji żydowskiej każda z tych ksiąg ma swój własny tytuł pochodzący od pierwszego słowa (od pierwszych słów), jakim się zaczyna. Na kolejnych stronach tytuły te będą podawane przy podziale dyskutowanych zagadnień. A zatem zacznijmy od Księgi Rodzaju (Genesis/Bereszit). Pierwszy termin - Genesis - ma swe źródło w tradycji grecko-łacińskiej i oznacza „pochodzenie" albo „początek". Tytuły ksiąg biblijnych: Genesis, Exodus itd. [polskie tłumaczenia: Rodzaju, Wyjścia] używane obecnie w językach współczesnych pochodzą z Septuaginty (w skrócie LXX), najstarszego tłumaczenia Biblii z języka hebrajskiego na grecki. Bereszit znaczy „na początku". Są to pierwsze słowa księgi, a zarazem pierwsze słowa Biblii. „Tora" to termin określający pierwszą część Biblii Hebrajskiej, która dzieli się na trzy części: Prawo, Proroków i Pisma. Z pierwszych liter hebrajskich określeń (Tora, Newiim, Ketuwim) powstał akronim Tanak, który jest również tytułem angielskiego tłumaczenia Pisma świętego wydanego przez Jewish Publication Society w 1988 roku.
Istnieje ponadto Tora ustna. Jest to interpretacja Tory biblijnej, która jak wierzą Żydzi, została objawiona Mojżeszowi, a następnie była przekazywana ustnie, aż do czasu, gdy stopniowo została spisana -już w erze chrześcijańskiej - w dziełach zwanych Misznąi Talmudem. Tora, zarówno ta spisana (biblijna), jak i ustna (talmudyczna) jest uważana za aktualną i wiążącą dla dominującego dzisiaj judaizmu rabinackiego.
W języku teologicznym zwrot „Prawo i Ewangelia" jest używany jako rodzaj skrótu na określenie różnicy pomiędzy dwoma Testamentami. To rozróżnienie pomiędzy dwoma pojęciami było szczególnie popularne w teologii protestanckiej, ale być może już się przeżyło. Jest ono uproszczeniem, ponieważ określając w ten sposób całą Hebrajską Biblię sugeruje, że jej głównym elementem jest prawo i związana z nim atmosfera legalizmu. Jeśli nie ma dodatkowych wyjaśnień, termin „Tora"/„Prawo" jest używany przez nas na określenie pierwszych pięciu ksiąg Biblii.
Trzeba jednak podkreślić, że termin „Tora" ma również inne znaczenia. Przede wszystkim oznacza „nauczanie" lub „pouczenie", niezależnie od tego, czy pochodzi ono od Boga przez Mojżesza, czy od rodzica (Prz 10,1). W ten sposób instrukcje kul-tyczne, przepisy rytualne, „statuty i nakazy" (por. Pwt 6,1) i wiele innych przepisów mogą być dla ułatwienia zebrane w tzw. kodeksy, które współcześni bibliści znajdują w Torze, jak chociażby „Kodeks Przymierza" (Wj 20, 22-23, 33). W innych tekstach termin ten określa całość stylu życia w Izraelu, jak o tym świadczy Pwt 4, 8: „Któryż naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo". Podobnie prorok Jeremiasz (31, 31-33) mówi o nowym przymierzu: Pan obdarzy swój naród prawem wyrytym w ich sercach.
Rozumienie Tory w Izraelu jest chyba najlepiej ukazane w Księdze Psalmów. Psalm pierwszy mówi o „medytowaniu" (głośnym czytaniu, zagłębieniu się w tekście) Prawa dniem i nocą. Psalm 19, 7-10 nawiązuje do doskonałości Prawa. Najdłuższy z psalmów (Ps 119), liczący dwadzieścia dwie strofy, po osiem wersów w każdej, następujących po sobie zgodnie z alfabetem hebrajskim (tak zwany psalm „akrostychiczny") w każdym wersie używa synonimów na określenie Prawa, takich jak np. pouczenie czy rozporządzenie. Prawo jest wychwalane jako radość, jako dające życie, jako cenniejsze od czegokolwiek innego. Dzięki takiej modlitwie osiąga się prawdziwe szczęście oraz zachwyt, które zapewnia wierzącym poznanie Boga (zob. np. 119,17.25.47 M). Jednym z najważniejszych momentów liturgii synagogalnej jest wnoszenie zwoju Tory przed zgromadzoną wspólnotę. Wielu współczesnych Żydów celebruje święto nazwane Simchat Tora - „Radość Tory".
Przeciwieństwem bogatego w znaczenia terminu „Tora" jest drętwy i poważny synonim „Pięcioksiąg" [Pentateuch], którego używa się w kręgach chrześcijańskich. Pochodzi on od słów greckich, które oznaczają „pięć" oraz „pojemnik", „schowek". To ostatnie słowo odnosi się do faktu, że zapisane skóry albo zwoje papirusów przechowywane były w odpowiednich skrzynkach czy futerałach. Kodeks albo inaczej forma „książkowa" materiału, na którym pisano, nie pojawiła się wcześniej niż w początkach ery chrześcijańskiej. Można zauważyć, że bibliści jeszcze dodatkowo skomplikowali tę sytuację nazywając „Tetrateuchem" pierwsze cztery księgi, od Księgi Rodzaju do Księgi Liczb, a „Heksateuchem" pierwsze sześć ksiąg Biblii, od Księgi Rodzaju do Księgi Jozuego. Za taką terminologią stoi pewna wizja interpretacyjna zawartego w nich materiału biblijnego.


2. Jaka jest struktura Tory?

Prawie każde dzieło literackie może być podzielone i przedstawione na kilka różnych sposobów, zależnych od zastosowanej głównej zasady podziału. Idąc po linii historycznej, o ile taka istnieje, można by zaproponować następującą strukturę Tory:
Księga Rodzaju 1-11: prehistoria
Księga Rodzaju 12-50: historia patriarchów oraz Józefa i jego braci
Księga Wyjścia 1-19: historia wyjścia z Egiptu
Księga Wyjścia 19,1- Księga Liczb 10, 11: wydarzenia na Synaju aż do odejścia rok później
Księga Liczb 11,1-22,1: wędrówka przez pustynię do Transjordanii
Księga Liczb 22, 2-36, 13: wydarzenia na wyżynie Moabu.

Księgę Powtórzonego Prawa najlepiej podzielić w oparciu o trzy główne mowy Mojżesza: l, 6-4, 40; 5, 1-28, 69; 29, 1-32,52. Można je wyróżnić na podstawie wzmianek dotyczących wezwań Mojżesza skierowanych do ludu. Ostatni rozdział zawiera Hymn Mojżesza, jego, końcowe" błogosławieństwo oraz opowiadanie o jego śmierci na górze Nebo.
Linia historii przebiega od stworzenia świata, przez patriarchów, do ich potomków, którzy pod przewodnictwem Mojżesza zostali wyzwoleni z niewoli, i którzy zawarli przymierze z Jhwh, wiążąc się zobowiązaniami przymierza. Wędrówka doprowadziła potomków Józefa z Egiptu na Synaj, a następnie na wyżynę Moabu. I w tym momencie można być zaskoczonym. Dlaczego Tora/Pięcioksiąg zatrzymuje się właśnie tutaj (ostatnią informacją jest śmierć Mojżesza: zob. Deuteronomium 34)? Kluczowym motywem narracji, już od czasów Abrahama, była obietnica ziemi. Ale Pięcioksiąg kończy się w momencie, gdy naród stoi właśnie u granic Ziemi Obiecanej. Naturalną kontynuacją i końcowym punktem linii historycznej jest Księga Jozuego, w której przedstawione jest zdobycie ziemi pod wodzą Jozuego oraz osiedlenie się w niej (stąd można mówić o Heksateuchu, czyli o sześciu księgach). Dlaczego jednak Tora kończy się właśnie tam, gdzie się kończy? Dlaczego te pięć ksiąg uznano za oddzielną całość, gdy tymczasem punktem kulminacyjnym historii jest otrzymanie ziemi w Księdze Jozuego? Odpowiedzi można się tylko domyślać. James Sanders zaproponował ciekawe wyjaśnienie. Gdy w okresie powygnańczym Tora otrzymała ostateczną formę, zamierzano podkreślić wierność prawu Mojżeszowemu. Udręki wygnania (587-539 r. p.n.e.) były wynikiem niewierności Izraela wobec Tory. Ponieważ te pięć ksiąg zawiera objawienie Bożej woli w tekście, który rozciąga się od 19. rozdziału Księgi Wyjścia do 10. rozdziału Księgi Liczb, jak również w prawie deuteronomicznym, które tak często głoszone jest w Księdze Powtórzonego Prawa 12-26, oraz z uwagi na to, że Mojżesz był najważniejszym prawodawcą, zrozumiałe jest, że naród powraca do „początków" i zamierza żyć zgodnie z nimi w okresie powygnańczym. Mojżesz staje się bohaterem dla narodu, który interpretuje swoją klęskę jako następstwo niewierności w przestrzeganiu słowa Bożego. Izrael otrzymał teraz jeszcze jedną szansę. Jak mówi Psalmista, jeśli dziś usłyszycie głos Jego..." (Ps 95,7). Ciągłe powtarzanie tego „dzisiaj" przez całe Deuteronomium pozwala narodowi duchowo powrócić na Synaj (i Moab) celem odnowienia przymierza z Panem i złożenia przysięgi na wierność.

3. Czy Mojżesz napisał Torę?

Najprostsza i jedyna odpowiedź brzmi: nie. Wymaga ona jednak szczegółowego wyjaśnienia. Jeśli nie napisał jej Mojżesz, to kto? W jaki sposób powstało to dzieło? Co można powiedzieć o autorstwie Mojżesza w stosunku do Pięcioksięgu? Przez stulecia przyjmowano, że to on napisał pierwsze pięć ksiąg, ale w średniowieczu zaczęto się zastanawiać, jak mógł opisać swoją własną śmierć (Deuteronomium 34). Dzisiaj wielu obstaje jeszcze za Mojżeszowym autorstwem Pięcioksięgu. Jednak takie stanowisko spotyka się z poważnymi zarzutami. Jedną z pierwszych wskazówek, jaka nasuwa się przy dokładnej analizie Pięcioksięgu, jest występowanie w nim różnych imion Boga. W części bowiem tekstów preferowane jest święte imię Jhwh, w innych zaś operuje się terminem ogólnym: Bóg - Elohim. Różnice między tekstami są o wiele głębsze niż tylko zwykła różnica w użyciu tych imion. Z różnym użyciem imion związany jest odmienny styl i sposób widzenia oraz szczególne zwroty idiomatyczne. Na bazie tych różnic odpowiednie części tekstu zostały określone jako "jahwistyczne" i „elohistyczne". W skrócie oznaczono je odpowiednio literami J i E. Późniejsze badania pozwoliły wyodrębnić ponadto źródło kapłańskie (zwane P) oraz deuteronomiczne (D). Ta teoria podziału Pięcioksięgu stała się bardzo popularna na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci i została związana z jednym z jej najważniejszych propagatorów Juliuszem Wellhausenem(zm. 1919).
Zaproponowano wiele różnych wariantów, zarówno odnośnie do datacji (późniejsza lub wcześniejsza w okresie panowania Dawida/Salomona dla J), jak i samej natury czterech źródeł (tradycji). Czy były to dokumenty pisane, czy wspomniane źródła uzupełniano dodatkami? Istnieje dzisiaj tendencja do negowania tradycji E, jak również do przesuwania daty kompozycji końcowej formy Pięcioksięgu na czas po niewoli babilońskiej. Te różne poglądy wskazuj ą na hipotetyczny charakter wielu opracowań na temat powstania Pięcioksięgu. Niewątpliwie powstawał on na przestrzeni kilku stuleci, ale szczegóły dotyczące zarówno datowania, jak i łączenia źródeł są trudne do ustalenia. Dla czytelników może okazać się pomocne przyjęcie ogólnej zasadności rozróżnienia poszczególnych źródeł. Pozwoli to zrozumieć pojawianie się dubletów, w których to samo wydarzenie jest przedstawione na dwa różne sposoby - np. perypetie Sary (Rdz 12, 10-31; 20, 1-18; zob. 26, 6-11). Trzeba zauważyć, że czytelnicy mogą być zaskoczeni różnicą akcentów w poszczególnych tradycjach: zamiłowaniem P do genealogii i spraw związanych z kultem; żarliwością języka i spojrzenia charakterystyczną dla D, i tak dalej. Szczegółową, ale jasną prezentację argumentów za teorią czterech źródeł przedstawił R.E. Friedman w Anchor Bibie Dictionary, tom VI, 605-622. Staranna analiza powstawania Pięcioksięgu jest niezmiernie pomocna. Prowadzi ona do interesującej, dokładnej lektury różnych ksiąg. Jednak nawet pobieżna lektura Pięcioksięgu pozwala odkryć w nim wiele różnych form literackich, takich jak: starożytne poematy, liturgiczne modlitwy i ryty, sagi, pieśni zwycięstwa oraz kodeksy prawne, które mogą się różnić między sobą (prawo oczywiście podlega zmianom wraz ze zmieniającymi się warunkami). W związku z tym trzeba uczciwie stwierdzić, że zarówno ustne, jak i zapisane tradycje, które ostatecznie znalazły się w Torze, pochodzą od różnych osób i z różnych miejsc. Wiele tłumaczeń biblijnych zawiera noty wyjaśniające, które pomagaj ą czytelnikowi rozpoznać poszczególne źródła.
Na podstawie tego, co zostało dotychczas powiedziane widzimy, że jakakolwiek jednoznaczna odpowiedź na temat „autorstwa" Pięcioksięgu wydaje się zbyt skomplikowana; zaproponowano zatem więcej niż jedną hipotezę, aby wyjaśnić jego obecną formę. Można by postawić następujące pytanie: Czy wszystkie te analizy rzeczywiście coś dają? Dlaczego nie rozpatrywać Pięcioksięgu jako całości? Przecież nigdy nie istniało źródło w takiej niezależnej formie, która mogła być uważana za biblijną. To samo dotyczy innych tradycji składających się na Pięcioksiąg. Dopiero końcowa forma Tory brana jest pod uwagę i jako część Biblii została przyjęta zarówno przez Żydów, jak i chrześcijan. To holistyczne podejście do Tory zostało podkreślone w poszukiwaniach Brevarda Childsa (The Interpretation of the Old Testament as Scripture, Minneapolis: Fortress, 1979). Cenną jest przestroga, że dzielenie tekstu Tory przynosi jedynie hipotetyczne określenie elementów, które złożyły się na jej końcową formę. Jest to mądre ostrzeżenie przed zbyt skrajnymi wnioskami, do których można dojść analizując Pięcioksiąg. Równocześnie bardzo ważne jest rozpoznawanie różnych punktów widzenia i „teologii" wewnątrz dzieła. Nie zostały one zniwelowane w końcowej formie Tory i zasługują na to, aby wziąć je pod uwagę.


4. Jeśli termin „Tora" oznacza „pouczenie" lub „prawo", to jak można go stosować do ksiąg, które zawierają tak wiele historycznych tradycji Izraela?

Zauważyliśmy już, że określenie tych ksiąg terminem „Tora" jest jedynie faktem historycznym. Rozważmy zatem, jakie racje mogły skłonić do tego, że tak je nazwano. Oczywistą przyczyną jest fakt, że część Tory od Księgi Wyjścia 25-40, poprzez Księgę Kapłańską do 10. rozdziału Księgi Liczb, zajmują teksty o charakterze prawnym. Ponadto w Księdze Powtórzonego Prawa 12-26 znajduje się prawo deuteronomiczne. Już sama treść - tak bogata w elementy prawne - usprawiedliwia tę nazwę. Po drugie, jak już powiedzieliśmy w rozważaniach zawartych w pytaniu 2., sama historia nie wydaje się tak ważna, jak rola Mojżesza, którego postrzegano jako pośrednika i prawodawcę. Ponadto istnieją ważne teologiczne związki pomiędzy częściami nie prawnymi oraz materiałem o charakterze prawnym. W ten sposób podane są np. dwie przyczyny przestrzegania szabatu. Zgodnie z pierwszą twierdzi się, że Pan odpoczął w szabat, błogosławiąc go i uświęcając (Wj 20, 8-11). Dlatego nie można w ten dzień wykonywać żadnej pracy. Jednak w Deuteronomium 5,14-16 stwierdza się, że w szabat nie można wykonywać żadnej czynności nawet poprzez swego niewolnika: Izrael musi bowiem pamiętać, że doświadczał kiedyś niewoli w Egipcie i że został z niej uwolniony jedynie „mocną ręką i wyciągniętym ramieniem" Pana.


5. Czy Tora jest ważniejsza niż „Prorocy" i „Pisma", które tworzą pozostałą część Biblii Hebrajskiej?

Jak zostało przedstawione powyżej w pytaniu 1, hebrajski kanon dzieli się na trzy części. Plastyczny akronim na określenie Biblii powstał w oparciu o pierwsze (hebrajskie) litery trzech części (T, N, K) i tworzy słowo Tanak (niekiedy Tanach lub inne warianty). Z historycznego punktu widzenia, wydaje się jasne, że Tora przybrała ostateczną formę przed powstaniem zbioru tekstów prorockich. Zbiór „Pism" pozostawał otwarty jeszcze w okresie międzytestamentalnym (np. włączenie do niego Księgi Daniela nastąpiło po 165 r. p.n.e.).
Tora jest ważniejsza w rym sensie, że w większym stopniu stanowi podstawę dla narodu żydowskiego niż pozostałe części Biblii. To twierdzenie jest oczywiste, jeśli się weźmie pod uwagę wypowiedzi i publikacje współczesnych Żydów oraz rolę, jaką Tora odegrała w przeszłości. Należy zaznaczyć, że istnieje Tora ustna, która towarzyszy Torze zapisanej, ale nie ma ustnej tradycji, który towarzyszyłaby „Prorokom" czy „Pismom". Pozostałe części są również ważne i bez nich nie może być Biblii, ale po prostu nie są one stawiane na tym samym poziomie co Tora. Właśnie to nazywam fundamentalnym charakterem „ksiąg Mojżeszowych", co stanowi o rym, że są kluczowe dla żydowskiej tożsamości. To znaczenie zostało potwierdzone wcześnie przez rozwój tradycji ustnej, która ostatecznie została osobno spisana. Wydaje się słusznym przyjrzeć się teraz temu, co rozumie się pod pojęciem tradycji ustnej.
Poniższe zestawienie stanowi rzut oka na końcową, zapisaną formę Tory ustnej. Jest ona przede wszystkim zawarta w kilku dziełach judaizmu rabinackiego, powstałych przed VII wiekiem naszej ery.
Miszna: ustna Tora pochodząca z czasów Mojżesza, zebrana około 200 r. n.e. przez Judę ha-Nasi, zawierająca opowiadania (haggada) i praktyczne zasady (halacha). Dzieli się na sześć porządków i na sześćdziesiąt dwa traktaty.
Tosefta: uzupełnienie lub komentarz do Miszny (zawiera około cztery razy więcej materiału niż treści komentowane) datowany na około 300 r. n.e.
Talmud: istnieją dwa - palestyński (znany również jako Jeruszalmi, zapisany około 400 r. n.e) oraz babiloński (inaczej: Bawli, datowany na około 600 r. n.e.). Talmud zawiera pełny i autorytatywny wykład dla współczesnego judaizmu.
Istnieją oczywiście także inne rodzaje literatury żydowskiej, takie jak midrasz. Jest to swego rodzaju biblijny komentarz, albo jak to określił J. Neusner- „pisanie z Pismem". Są również słynni średniowieczni żydowscy komentatorzy. Jednak przedstawiony wyżej podział stanowi serce judaizmu posiadającego podwójną Torę. (Szczegóły zob. J. Neusner, Introduction to Rabbinic Literature, New York: Doubleday, 1994).