Aby mieć pełny obraz dziejów kanonu biblijnego warto, choćby w sposób bardzo pobieżny, zapoznać się, jakie księgi Pisma św. uznają za święte i kanoniczne dzisiejsze Kościoły: prawosławny grecki, cerkiew rosyjska, niekatolicki Kościół sy­ryjski, koptyjski, etiopski i ormiański oraz Kościoły protestanckie. Przyjęty bo­wiem przez nie i używany kanon Ksiąg św. jest wymownym świadectwem nauki Kościoła katolickiego zanim zerwały one łączność z Rzymem.

1. PRAWOSŁAWNY KOŚCIÓŁ GRECKI

Co do kanonu Ksiąg św. NT nie ma różnicy między nauką katolicką, a prawo­sławną grecką. Natomiast w odniesieniu do ST nie wszyscy w Kościele prawosław­nym greckim uznają księgi deuterokanoniczne za natchnione. Od VI aż do XVII w. panowała pod tym względem jednomyślność z rzymskim Kościołem katolickim z nielicznymi tylko wyjątkami. Dopiero kontakt z nauką protestancką i to poprzez prawosławną cerkiew rosyjską przyniósł w tym względzie zmianę przekonań. Tak więc w r. 1633 Cyryl Lukaris, patriarcha Konstantynopola, zarażony nauką J. Kal­wina, rzekomo w oparciu o postanowienia synodu w Laodycei (ok. 360) odrzucił księgi deuterokanoniczne, jako apokryfy. Patriarcha ten został potępiony przez trzy kolejne synody: w Konstantynopolu w r. 1638, w Iassy w r. 1642 oraz w Je­rozolimie w r. 1672. Od połowy jednak XVIII w. pod wpływem Cerkwi rosyjskiej, ulegającej wpływom szkół protestanckich wielu teologów prawosławnego Kościoła greckiego zaczęło również odrzucać księgi deuterokanoniczne ST. Dziś sprawę na­tchnienia i kanoniczności tych Ksiąg św. pozostawia się własnej opinii teologów. Toteż wielu z nich owe księgi Pisma św. uważa formalnie za apokryfy^[1].

2. CERKIEW ROSYJSKA

Podobnie jak prawosławny Kościół grecki również Cerkiew rosyjska przyjmuje w całości kanon ksiąg NT. Gdy chodzi o ST za kanoniczne uznaje tylko księgi protokanoniczne. Stanowisko to datuje się dopiero od czasów cara Piotra Wielkiego (1689-1725), który z racji narodowościowych stworzył z Cerkwi Kościół autokefa­liczny, zabraniając jej kontaktów z Kościołem greckim. W r. 1722 zniósł patriarchat i ustanowił Święty Synod (trwał aż do r. 1918). Gorliwym realizatorem reformy cara był biskup Teofan Prokopowicz, który nie uznawał ksiąg deuterokanonicznych ST za natchnione. Błąd ten znalazł wielu zwolenników wśród teologów, kształconych przeważnie na uniwersytetach protestanckich i ulegających ich wpły­wom. Ponieważ niekanoniczność ksiąg deuterokanonicznych od pewnego czasu za­częła uchodzić za pewnik doktrynalny, a Święty Synod aprobował ten punkt wi­dzenia, nic więc dziwnego, że pogląd ten w prawosławnej Cerkwi rosyjskiej ucho­dzi aż do dziś prawie za dogmat^[2].

3. KOŚCIÓŁ SYRYJSKI

Z początku przekład syryjski zwany Peszitta, dokonany z języka hebrajskiego w II w. po Chr. zawierał tylko księgi protokanoniczne^[3]. Wnet jednak doszły do niego również księgi deuterokanoniczne, gdyż wzięto je z greckiego przekładu LXX. Również tłumaczenie Pawła z Telli (koło Edessy), dokonane ok. r. 615/17 z heksapli Orygenesa (piąta kolumna), zawierało księgi proto- i deuterokanoniczne. W ten sposób Kościół syryjski zachował cały kanon ksiąg ST. Nie ulegli też wpływom Kościoła greckiego późniejsi pisarze, czy to nestorianie, czy monofizyci lub jakobici. Inne koleje miał kanon ksiąg NT. Poza Diatessaronem Tacjana (+ 180) i Ewangeliami „oddzielnymi" (połowa IV w.), Kościół syryjski uznawał za kano­niczny również apokryf 3 List św. Pawła do Koryntian. Do końca IV w. nie było w kanonie Ksiąg św. Listów Katolickich i Księgi Objawienia św. Jana. Na począt­ku V w. Rabbul, biskup Edessy (411-436) dokonał tłumaczenia Ewangelii w pierw­szych latach swego pasterzowania. Tłumaczenie to zostało włączone do przekładu ST Peszitta. W tym samym mniej więcej czasie włączono do tego zbioru stare tłu­maczenie innych ksiąg NT, przejrzane przez Rabbula w oparciu o tekst grecki z tym, że brakowało w nim pięciu ksiąg deuterokanonicznych, tj. czterech Listów Katolickich (2 P; 2-3 J; Jd) i Księgi Objawienia. Prawie wiek później Kościół sy­ryjski otrzymał przekład zwany filokseniana (ok. r. 508), który poza księgami ST posiadał cały NT. Właściwie nie było to nowe tłumaczenie lecz przejrzany prze­kład Peszitta z tym, że włączono weń brakujące cztery Listy Katolickie i Księgę Objawienia. Syryjscy monofizyci i jakobici uznają dzisiaj kanon oparty właśnie o przekład filokseniany ^[4].
Nestorianie (wschodni Syryjczycy) natomiast co do kanonu Ksiąg św. nie zawsze mieli tę samą naukę. Początkowo wielu przyjmowało kanon Teodora z Mopswesty, który odrzucał jako niekanoniczne następujące księgi ST: Prz, Koh, Hiob, Pnp, 1-2 Krn, Ezd, Neh, Rt oraz wszystkie deuterokanoniczne; z ksiąg zaś NT: wszystkie Listy Katolickie oraz Księgę Objawienia. Według świadectwa Pawła z Nisibis (PL 68, 11-45), doktorzy szkoły z Nisibis w pierwszej połowie VI w. odstpili od kanonu Teodora z Mopswesty i przyjęli jako święte i kanoniczne te księgi Pisma św., które zawierał przekład Peszitta. Podzielili je jednak na dwie kategorie: pisma o pełnym autorytecie (księgi protokanoniczne) oraz pisma o średnim autorytecie ἀντιλεγόμενα, do których zaliczyli ze ST księgi: Hiob, Est, 2 Krn, Ezd, Tb, Jdt i 2 Mch; a z NT: Jkb, 2 P, Jd, 2-3 J oraz Obj. Inne pisma, tj. apokryfy nazwali księgami bez autorytetu. W XIV w. 'Abd-Išo (Ebed-Jesu + 1318), metropolita z Nisibis, nawiązał do pierwotnej tradycji sprzed schizmy i przyjął jako święte i kanoniczne te księgi Pisma św., które miał stary przekład Peszitta. Jak wiadomo przekład ten zawierał wszystkie księgi proto- i deuterokanoniczne ST, wszystkie protokanoniczne NT z deuterokanonicznych zaś NT miał tylko: List do Hebrajczyków oraz List św. Jakuba. Później patriarcha ów usunął z kanonu również tę ostatnią księgę, tj. List św. Jakuba. Tak okrojony kanon NT utrzymał się wśród nestorian aż do naszych czasów. U współczesnych nestorian jednak rozpowszechnia się już nowy przekład Peszitta, który zawiera wszystkie księgi kanoniczne, tak ST jak i NT^[5].

4. KOŚCIÓŁ KOPTYJSKI

Monofizycki Kościół koptyjski posiada ten sam kanon Ksiąg św. co Kościół katolicki z tym, że do natchnionych i kanonicznych pism ST zalicza następujące apo­kryfy: Psalm 151, oraz 3 Księgę Machabejską. Warto zauważyć, że dwa ostatnie rozdziały Księgi Przysłów (30-31) uważa się w Kościele koptyjskim za osobną księ­gę Pisma św. (sufāt haššafim).
Do zbioru natchnionych i kanonicznych ksiąg NT teologowie koptyjscy zali­czają: 1-2 List św. Klemensa Rzymskiego oraz tzw. Konstytucje Apostolskie (8 ksiąg), przypisywane niegdyś św. Klemensowi. Niektórzy z nich dorzucają jeszcze do te­go zbioru apokryficzny List Barnaby i dzieło Hermasa pt. Pasterz. Fakt zaliczania do kanonu Ksiąg św. tak wielkiej liczby apokryfów można najprawdopodobniej wytłumaczyć tym, że teologia koptyjska nie zna ani kryteriów kanoniczności, ani teorii natchnienia. Żaden też synod koptyjski (ich sobór ekumeniczny) nie dał listy ksiąg natchnionych^[6].

5. KOŚCIÓŁ ETIOPSKI

Kanon Ksiąg św. Kościoła etiopskiego jest taki sam co w Kościele katolickim. ; Teologowie etiopscy zaliczają nadto do kanonu Ksiąg św. następujące apokryfy: Księgę Henocha, 3-4 Ezdrasza, 3-4 Machabejskie, Księgę Jubileuszów, czyli tzw. Małą Genesis zwaną przez nich Kufale, apokryf Wniebowstąpienie Mojżesza, Apokalipsę Barucha i Wniebowstąpienie Izajasza.
Podobnie jak w macierzystym Kościele koptyjskim, również w Kościele etiopskim za księgi kanoniczne NT poza rzeczywiście kanonicznymi 27 księgami uważa się jeszcze: Listy św. Klemensa Rzymskiego, Konstytucje Apostolskie oraz Pasterza Hermasa ^[7].

6. KOŚCIÓŁ ORMIAŃSKI

Ormianie uznają za kanoniczne te same księgi Pisma św. co Kościół katolicki. Ale włączają nadto do kanonu ST, między innymi, apokryfy: 3 Ezdrasza, 3 Machabejską i Testamenty Dwunastu Patriarchów.
Do kanonu NT zaliczają: apokryficzny List św. Pawła do Koryntian oraz dwa Listy Koryntian do św. Pawła. Ich teologowie nie mają sprecyzowanych pojęć tak co do natchnienia biblijnego jak również co do kanoniczności Ksiąg św. ^[8]

7. KOŚCIOŁY PROTESTANCKIE

Pierwszym z protestantów, który w r. 1520 odrzucił kanoniczność i autentycz­ność ksiąg deuterokanonicznych ST był Andrzej Bodenstein (+ 1541), od miejsco­wości rodzinnej zwany Karlstadtem. M. Luter przyjął poglądy Karlstadta i w swym przekładzie niemieckim Ksiąg św. (r. 1534) księgi deuterokanoniczne umieścił na końcu nazywając je apokryfami. Luteranie nie tylko poszli za jego przykładem, ale już w XVIII w. w ogóle przestali drukować księgi deuterokanoniczne w nie­mieckich wydaniach Biblii.
Również J. Kalwin w r. 1540 uznał księgi deuterokanoniczne za apokryfy. Na synodzie zaś w Dordrechcie (Holandia) w r. 1618 mimo głosów domagających się, aby księgi te całkowicie usunąć z wydań Pisma św., zadecydowano, iż będą dru­kowane na końcu mniejszymi czcionkami.
Również wyznania: gallikańskie (r. 1559), anglikańskie i belgijskie (r. 1562) oraz helweckie II (r. 1564) odrzuciły księgi deuterokanoniczne ST.
Gdy chodzi o NT tak Karlstadt i Kalwin, jak również wyżej wspomniane wyznania przyjęli cały kanon Ksiąg św. M. Luter natomiast odrzucił List do Hebrajczyków, List Jakuba i Judy oraz Księgę Objawienia. Luteranie jednak w tym przypadku nie poszli za nauką swego mistrza. U. Zwingli odrzucił tylko Księgę Objawienia.
Dzisiaj wszyscy ortodoksyjni protestanci powołując się na św. Hieronima nie uznają za kanoniczne ksiąg deuterokanonicznych ST. Uznają natomiast jako święte i kanoniczne księgi deuterokanoniczne NT z tym, że wyrażają pewne zastrzeżenia do następujących perykop ewangelicznych: Mk 16,9-20 i J 7,53 - 8,11. Znakomita większość protestantów nie wierzy w natchnienie Pisma św. i nie interesuje się już kanonem Ksiąg św. Wśród protestantów zarażonych racjonalizmem dyskutuje się autentyczność Ksiąg św. traktując każdą z nich jako zwykłe dzieło literatury religijnej swojej epoki i podchodzi się do ksiąg biblijnych od strony historyczno-krytycznej, nie zaś dogmatycznej^[9].


Przypisy:

[1]Por. M. Jugie, Histoire du canon de l'Ancien Testament dans l'Eglise Grecque et l'Eglise Russe (Etudes de Theologie Orientale 1), Paris 1909, 11-30. 34- 53. 90-126; Th. Spacil, Doctrina theologiae orientis separati I (Orientalia Christiana 31, 2), Roma 1933, 85-91.
[2] Por. A. Dombrowski, La doctrine de l'Eglise Russe et le canon de l'Ancien Testament, RB 10 (1901) 267-277; R. Dąbrowski, Nauka prawosławnych teologów rosyjskich o Piśmie świętym, Włocławek 1933, 8-19.
[3] Nie wszystkie, bo z ksiąg protokanonicznych brakowało: 1-2 Krn, Ezd, Neh i Est. Dołączono je później. Peszitta zawierała natomiast Księgę Syracha, gdyż znano jej tekst hebrajski. Zob. G.M. Perrella, Introduzione generale..., dz. cyt. 209 (§ 203), uw. 6.
[4] Jakub z Edessy (+ 708) uważał za kanoniczne księgi: Bar, Est, Jdt, Mdr i Syr. Grzegorz Barhebraeus (+ 1286), największy ich pisarz, komentował: Dn 3 i 13, Mdr Syr. Wymieniał też wśród ksiąg kanonicznych Bar i Mch. Por. J.S. Assemani, Bibliotheca Orientalis, t.2, Romae 1721, 499; J. Goellsberger, Barhebraeus und seine Scholien zum Heiligen Schrift, BSt 5, 4 (1900) 80 n.

[5] Por. J.S. Assemani, Bibliotheca..., dz. cyt., t. 3, Romae 1725, 5-8; A. Baumstark, Der Bibelkanon bei Ibn Chaldūn, Oriens Christianus 4 (1904) 393-398; E. Preuschen, Analecta II. Kürzere Texte zur Geschichte der alten Kirche und des Kanons, Tübingen 1910, 66-68; L. Rost, Zur Geschichte des Kanons bei den Nestorianern, ZNW 27 (1928) 103-106; M. Jugie, Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica dissidentium. Tomus V. De theologia dogmatica nestorianorum et monophysitarum, Parisiis 1935, 24-25.
[6] Por. M. Jugie, Monophysite (Eglise copte), DTC 10, 2, 2271; I. Guidi, Il canone biblico della Chiesa Copta, RB 10 (1901) 161-174; G. Giamberardini, Orientamenti theologici della Chiesa Copta, Ant 47 (1972) 234.

[7] Por. M. Chaine, Le canon des Livres Saints dans l'Eglise Ethiopienne, RecSR 5 (1914) 22-39; A. Baumstark, Der äthiopische Bibelkanon. Exemplar desselben mit einleitenden Bemerkungen vorgelegt, Oriens Christianus 5 (1905) 162-173.
[8] Por. S. Weber, Zur Geltung der Heiligen Schrift bei den alten Armenien TQ 78 (1896) 463-489.
[9]Por. H.H. Howorth, The Origin and Authority of the Biblical Canon According to the Continental Reformers. I Luther and Karlstadt, JTS 8 (1906) 321-365; - II. Luther, Zwingli, Lefevre and Calvin, JTS 9 (1907/8) 188-230; tenże, The Canon of the Bible among the Later Reformers, JTS 10 (1908/9) 183-232; A. Jepsen, Bibel IB. Sammlung und Kanonisierung des AT, RGG⁸ 1, 1125n; W. G. Kümmel, Bibel IIB. Sammlung und Kanoniesierung des NT, RGG³ 1, 1136.