Księga Sędziów przedstawia heroiczną historię Izraela w cza­sach po śmierci Jozuego. Okres ten nazywamy okresem sędziów ze względu na instytucję, która jest dla tego okresu charaktery­styczna. Sędziami byli ludzie, którzy wykazali się w walce o wy­zwolenie, albo których Bóg w tej walce wsławił i którzy potem sprawowali sądy, czyli rządzili w Izraelu.

Sądzenie i rządzenie

Dziś rozróżniamy władzę ustawodawczą, wykonawczą i są­downiczą. W czasach, o których mówimy, rządzenie sprowadza­ło się do przywództwa wojskowego i do rozstrzygania sporów. Prawo bowiem było tradycyjne i nie wymagało specjalnej władzy stanowiącej czy nowelizującej przepisy. Gospodarka należała do patriarchalnie ukonstytuowanej rodziny, która była w dużej mie­rze samowystarczalna, a ewentualna wymiana nie potrzebowała specjalnego ministerstwa. Tak więc funkcje dzisiejszych rządów czy rad ministrów nie wymagały odrębnej organizacji. Pozostały spory, które musiał rozstrzygać ten, kogo obie strony darzyły au­torytetem. Rządy więc w czasie pokoju sprowadzały się do sądze­nia. Rządzić i sądzić oznaczało to samo. W okresie od śmierci Jo­zuego aż do czasów królewskich sędziowie przewodzili ludowi.
Najczęściej byli to ludzie, którzy najpierw wsławili się w wal­ce. Wybawiciel z rąk nieprzyjacielskich był jakby przez Boga wyznaczony na sędziego. Władza jego pochodziła od Boga, a znakiem tego było odniesione dzięki Bożej pomocy zwycięstwo.

Sędziowie

Księga Sędziów wymienia dwunastu sędziów. Liczba ta jest charakterystyczna i świadczy o zamierzonej konstrukcji Księgi. Dwanaście oznacza pełnię w odniesieniu do ludu, do świętej wspólnoty. Dwanaście było pokoleń izraelskich, dwunastu będzie apostołów.
Oprócz wspomnianych sędziów byli jeszcze dwaj, Heli i Sa­muel, o których mówi Księga Samuela. Sędziów, o których rela­cję znajdujemy w Księdze Sędziów, można podzielić na większych i mniejszych. Podział dotyczy miejsca, jakie poszczególne posta­cie zajmują w Księdze. O sześciu sędziach mamy relacje bardzo krótkie, są to sędziowie mniejsi, o pozostałych sześciu wzmianki są obszerniejsze.

Schemat Księgi

W obecnej swojej postaci Księga Sędziów składa się z trzech części. Część pierwsza (1,1-3,6) opisuje stan polityczny i religijny Izraela po śmierci Jozuego. Część druga (3,7-16,31) przedstawia dzieje poszczególnych sędziów i innych wybitnych postaci. Trzecia część (17,1-21,25) zawiera zaś dwa dodatki, które wykazują, że w Izraelu źle się dzieje. Pierwszy mówi o nadużyciach w kulcie Jahwe, drugi dotyczy zbrodni mieszkańców Gibea i wojny z Beniaminitami.

Sytuacja Izraela

Sytuacja polityczna Izraela charakteryzuje się rozbiciem na poszczególne pokolenia, choć występuje też silne poczucie jedności. Naród nie ma króla, a więc nie ma scentralizowanej władzy zdolnej zapewnić jedność. W dodatkach wyraźnie występuje przypomnienie, że nie ma króla. Jest to wołanie o ustanowienie monarchii.
Izraelici żyją wśród innych narodów, które nie zostały defini­tywnie usunięte z tej ziemi, jak by to sugerowała lektura Księgi Jozuego. O pozostałych narodach i myśli teologicznej, która to pozostanie tłumaczy, czytamy w Księdze Sędziów:
A oto narody, którym Jahwe pozwolił pozostać, aby wystawić przez nie na próbę wszystkich synów Izraelitów, którzy nie do­świadczyli żadnej wojny z Kananejczykami - (a stało się to jedynie ze względu na dobro pokoleń izraelskich, aby je nauczyć sztuki wojennej - te zwłaszcza, które jej przedtem nie poznały): pięciu władców filistyńskich, oraz wszyscy Kananejczycy, Sydończycy i Chiwwici, którzy zamieszkiwali łańcuch gór Libanu. Począw­szy od góry Baal-Hermon aż do wejścia do Chamat. Byli oni prze­znaczeni do wypróbowania Izraelitów, by można było poznać, czy będą strzec przykazań, które Jahwe dał ich przodkom za pośred­nictwem Mojżesza. Mieszkali więc Izraelici wśród Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzzytów, Chiwwitów i Jebuzytów, żenili się z ich córkami i własne swoje córki dawali ich synom za żony, a także służyli ich bogom (Sdz 3,1-6).
Mamy tu wzmiankę o sprawach religijnych. Izraelici nie dbali o odrębność, a nawet służyli obcym bogom. To stało się powo­dem licznych nieszczęść.
O charakterystycznych tendencjach wśród pokoleń izraelskich świadczy drugi ze wspomnianych dodatków do Księgi Sędziów (rozdziały 19-21). Beniaminici dopuścili się zbrodni, a wtedy wszystkie pokolenia zwróciły się przeciw nim, aby wyplenić zło z narodu. Kiedy pobito Beniaminitów i pozostało tylko niewielu mężczyzn, którzy schronili się na pustyni, powstał problem rato­wania pokolenia, aby nie zaginęła jedna gałąź narodu. Ponieważ wojownicy uczynili ślub, że nie dadzą swych córek Beniamini-tom, zapewnili im żony spośród dziewic z Jabesz, które nie brało udziału w wojnie. Reszcie Beniaminitów ułatwiono porwanie żon w czasie święta w Szilo, gdyż w ten sposób można było obejść przysięgę. Nie dali swych córek, ale nie oponowali, by je porwa­no. Wszystko zmierzało do uratowania pokolenia przed zagładą.
Troska o usunięciu zła i solidarność pokoleń to charakterystycz­ne zjawiska występujące w omawianym epizodzie.

Dzieje sędziów

Główną część Księgi stanowi opis dziejów poszczególnych sędziów. Historia i legenda łączą się tu, aby przede wszystkim uwypuklić pouczenie religijne.
Legenda nie jest zaprzeczeniem historii, ale jej uzupełnieniem. O walorze zaś historycznym świadczą żywe opisy, liczne wzmianki chronologiczne i geograficzne. O wierności opisów świadczy zaś podawanie faktów smutnych, które przy retuszowaniu historii łatwo mogłyby zostać pominięte. Jeżeli zostały podane, świadczą, że autor notuje fakty zgodnie z ich rzeczywistym przebiegiem. Badania archeologiczne potwierdzają również wierny opis epoki i faktów.
Księga Sędziów jest zatem heroiczną rapsodią narodu i uka­zuje nam ważny okres dziejów Izraela, okres bohaterskich posta­ci, jakimi byli sędziowie.

Idea religijna

Idea religijna, której służy opowiadanie Księgi Sędziów, jest bardzo prosta i wyraźnie ukazana przez schemat opowiadań o sę­dziach. Każde opowiadanie można ująć następująco: Jeżeli Izra­elici są wierni Bogu, Bóg im błogosławi, ale jeżeli odstępują od Boga, spotyka ich kara. Przed wystąpieniem poszczególnych sę­dziów Izrael zapomina o swoim Bogu, zaczyna czynić to, co było złe w oczach Pana. Z tego powodu rozpalał się gniew Boga, który wydawał Izraelitów w ręce ich wrogów. Prześladowani Izraelici przypominali sobie o Bogu i wołali do Niego. Bóg, widząc na­wrócenie ludu, powoływał wybawcę, któremu towarzyszył w wal­ce, wspierał jego siły i prowadził do zwycięstwa. Po zwycięstwie sędzia sprawował sądy przez pewien czas, a naród żył w spokoju. Następnie cała historia według tego samego schematu powtarza­ła się.
Ujmując w ten sposób dzieje sędziów, Księga stara się ukazać i szczególnie podkreślić skutki odstępstwa i nawrócenia. Niewier­ność pociąga za sobą karę, nawrócenie sprowadza błogosławień­stwo. Cała historia ukazuje opiekę Bożą nad narodem, podkreśla, że wolność narodu i odnowa religijna idą w parze. Wyzwolenie jest dziełem Ducha Jahwe, który opanowuje walczących, wybiera ludzi wprawdzie słabych, ale którzy jednak dzięki pomocy Bożej zwyciężają.

Postacie sędziów

Księga sędziów opowiada o dwunastu sędziach, z których sze­ściu potraktowanych jest wzmiankowo, a o sześciu mamy dłuż­sze opowiadania. Przyjrzymy się krótko poszczególnym posta­ciom.

O t n i e l. Z powodu niewierności Bóg wydał Izraelitów w rę­ce Kuszan-Riszeataima, króla Aram-Naharaim. Gdy Izraelici wzy­wali Boga, posłał im Otniela, który pobił króla ciemięzcę i sprawował sądy przez czterdzieści lat. Liczba lat oznacza długość ży­cia jednego pokolenia. Otniel był synem Kenaza, brata Kaleba.

E h u d. Następne opowiadanie dotyczy ucisku spowodowa­nego przez Eglona, króla Moabu, który napadł na Izraelitów wraz z Ammonitami i Amalekitami. Wybawcą został Ehud, sądził on później przez lat osiemdziesiąt.

S z a m g a r. O Szamgarze Księga Sędziów podaje jedno zda­nie, z którego dowiadujemy się, że pobił on Filistynów i wybawił Izraela.

D e b o r a i B a r a k. Za czasów sprawowania sądów przez kobietę Deborę Bóg wydał Izraelitów w ręce Jabina, króla Kanaanu, który panował w Hazor. Debora wezwała Baraka z pokole­nia Neftalego, aby wyzwolił Izraela. Barak walczył przeciw Siserze, który był wodzem wojsk Jabina. Sisera ścigany przez Baraka został skrytobójczo zamordowany przez Jaelę, żonę Chebera, co przyczyniło się do wyzwolenia Izraelitów. Zwycięstwo zostało wy­śpiewane przez Deborę i Baraka w hymnie, który sławi wielkie dzieła Boże. Przez czterdzieści lat panował spokój.

G e d e o n. Nowe złe uczynki Izraelitów sprowadziły na nich Madianitów, Amalekitów i ludy ze Wschodu. Za sprawą Madianitów kraj wpadł w nędzę i Izraelici wołali do Jahwe.
Bóg powołał Gedeona, który chcąc przekonać się o swym po­wołaniu prosił Boga o znak z runem. Runo było zroszone, gdy wszędzie brakowało rosy, a potem runo było suche, gdy rosa le­żała na ziemi. Gedeon, przekonany o swym powołaniu, zebrał woj­sko. Ponieważ było go wiele, Bóg nakazał większość rozesłać do domów, aby okazała się moc Pana, a nie siła oręża. Ostatecznie przy źródłach rzeki Harod Gedeon wybrał trzystu wojowników i na ich czele przez zaskoczenie pokonał wrogów. Nastał czter­dziestoletni czas pokoju.
Gedeon nie przyjął ofiarowanej mu przez Izraelitów dziedzicz­nej władzy królewskiej, usiłował zaś ją zdobyć Abimelek, syn jed­nej z niewolnic Gedeona, który wymordował siedemdziesięciu sy­nów Gedeona, aby zapewnić sobie panowanie. Ocalał jedynie Jotam, który wystąpił przeciw Abimelekowi. Ostatecznie Abimelek marnie zginął i skończyła się pierwsza, nieudana próba monarchii.

T o l a. Następnym wybawicielem był Tola z pokolenia Issachara. Zmarł po dwudziestu czterech latach sprawowania rządów.

J a i r. Po Toli powstał Jair z Gileadu, który sprawował rządy przez dwadzieścia dwa lata.

J e f t e . Grzechy Izraelitów sprowadziły na nich ucisk ze stro­ny Ammonitów. Do obrony wystąpił Jefte, syn nierządnicy i przy­wódca bandy opryszków. W czasie walk Jefte uczynił ślub, że złoży Bogu w ofierze pierwszą istotę, która po zwycięskim powrocie do domu wyjdzie mu na spotkanie. Ammonici zostali pokonani, a Jefte złożył na ofiarę swoją własną córkę. Potem Jefte przez sześć lat sprawował sądy.

I b s a n. Po Jeftem sądy sprawował Ibsan z Betlejem.

E l o n. Dziesięć lat trwało sprawowanie sądów przez Elona z pokolenia Zabulona.

A b d o n. O jeszcze jednym z sędziów wspomina Księga, za­nim przejdzie do dłuższej relacji o Samsonie. Jest to Abdon, syn Hillela z Pireatonu, którego kadencja trwała lat osiem.

S a m s o n. Dzieje Samsona opisane są bardzo obszernie (Tej barwnej postaci poświęcona jest powieść: E. G. Traylor, "Samson", przełoży­ła H. Lubicz-Trawkowska, Warszawa 1994. W historii sztuki, inspirowanej Bi­blią, spotykamy wiele dzieł przedstawiających Samsona w różnych momentach jego burzliwego i tragicznie zakończonego życia. Imponująco przedstawia się postać Samsona, rozrywającego łeb lwa, jako element fontanny, dla której tłem jest Wielka Fontanna w zespole pałacowym Peterhof koło Petersburga). W biblijnym opisie znajdujemy wiele elementów legendarnych, które sprawiają, że dzieje te mają charakter heroiczno-komiczny. Służą jednak pouczeniu religijnemu. Samson, którego narodzenie było nadzwyczajne, gdyż jego matka była niepłodna, był nazirejczykiem, to znaczy człowiekiem ofiarowanym Bogu, który nie mógł spożywać niczego sfermentowanego i strzyc włosów. Samson, do­póki zachowywał te nakazy, posiadał niezwykłą siłę. Jako samot­ny wojownik zadawał ciężkie ciosy Filistynom. Jednak przez swą lekkomyślność i uległość wobec kobiety, której zdradził tajemni­cę swojej siły, został ostrzyżony, stracił wszystko i nie spełnił cał­kowicie pokładanej w nim przez Boga nadziei. Zdradzony przez Dalilę, pojmany i oślepiony, Samson dokonuje jeszcze ostatecznej zemsty, burząc dom, w którym zgromadziła się wielka liczba Filistynów. Sam również ginie pod gruzami. Okres sprawowania rządów przez Samsona trwał dwadzieścia lat.

Chronologia

Opisy dziejów poszczególnych sędziów opatrzone są uwaga­mi o długości trwania sądów przez nich sprawowanych. Kiedy zliczymy lata sędziów mniejszych, do których należą Szamgar, Tola, Jair, Ibsan, Elon i Abdon, oraz sędziów większych, którymi są Otniel, Ehud, Barak, Gedeon, Jefte i Samson, otrzymamy czterysta siedem lat.
Chronologia ta jednak nie jest pewna i nie rozstrzyga proble­mu trwania omawianej epoki. Pewne wielkości mogą mieć raczej znaczenie symboliczne, związane z symboliką liczby czterdzie­ści. Ponadto poszczególni sędziowie nie ogarniali swą władzą wszystkich pokoleń, dlatego okresy ich działalności mogą na sie­bie zachodzić. Również pomiędzy tymi okresami mogły upływać lata nie zaliczone żadnemu z sędziów. Dlatego do sumarycznej ilości lat trwania tego heroicznego okresu dziejów Izraela nie możemy mieć zaufania.

Powstanie Księgi

Księga Sędziów zawiera fragmenty bardzo stare. Do najstar­szych fragmentów całego przekazu biblijnego należy pieśń Debory umieszczona w piątym rozdziale Księgi.
Równocześnie spostrzegamy, że przekaz opiera się na różnych tradycjach, różny jest styl poszczególnych opowiadań, a to wszyst­ko świadczy o wielu źródłach, z których powstała ostateczna re­dakcja. Wśród tych źródeł sama Księga wymienia nieznaną nam Księgę wojen Pańskich.
Nie wiemy, kto był redaktorem całości. Tradycja wskazywała na Samuela. O poglądach zbliżonych do niego świadczy zawarta w zasadniczej części Księgi, w odróżnieniu od dodatków, nega­tywna ocena ustroju monarchicznego.
Poszukuje się autora w czasach Saula lub Dawida, ale osta­teczna redakcja wiąże się z późniejszym nurtem deuteronomistycznym. Dlatego nie razi nas wzmianka zawarta w rozdziale osiem­nastym o uprowadzeniu Danitów do niewoli. Nastąpiło to w roku 734, a uprowadził ich Tiglat Pileser. Ostateczna redakcja jest późniejsza.

Znaczenie Księgi

Historia Księgi Sędziów jest przede wszystkim historią reli­gijną napisaną dla religijnego pouczenia. Była dla Izraelitów i jest dla nas księgą przykładów. Główne zaś pouczenie odnosi się do skutków odstępstwa i nawrócenia. Jest więc wezwaniem do wier­ności Bożemu prawu, gdyż ta wierność może jedynie zapewnić dobro narodowi.
Księga ukazuje nam również okres zdobywania ziemi i obro­ny wartości narodowych. Zwycięstwo, jakie ciągle prześladowa­ny Izrael ostateczne odnosi, świadczy o jego prężności. Ta pręż­ność została wspaniale opisana.