Zdarzyło się podczas drogi, na noclegu, że JHWH spotkał Mojżesza i usiłował go zabić. (Wj 4,24) 

24. Zasadnicze pytanie, które rodzi się przed analizą powyższego tekstu, brzmi: jaką rolę spełnia on w obecnym kontekście? Jego tłumaczenie, poza okre­śleniem hătan dāmîm, nie sprawia dużych trudności. Jednak zrozumienie sen­su poszczególnych zdań, roli rytu obrzezania, prawidłowe odniesienie zaimków użytych przez narratora, a wreszcie identyfikacja osoby zaatakowanej przez JHWH jest klasycznym crux interpretum egzegezy biblijnej. Mojżesz, po wysłu­chaniu instrukcji udzielonych mu przez JHWH, wyruszył w drogę do Egiptu (Wj 4, 18-20). Logika nakazuje więc sądzić, że wydarzenie, które ma miejsce w cza­sie drogi (badderek) dotyczy jego osoby. W istocie jest to miejsce nocnego po­stoju (mālôn), które może być rodzajem szałasu (Jr 9, 2), wojskowym obozem (Joz 4, 3. 8; Iz 10, 29) lub obozowiskiem pod gołym niebem, gdzie można się umyć, napoić zwierzęta i spędzić spokojnie noc (Rdz 19, 2; 31, 54; 42, 27; 43, 21). Ze słów narratora nie wynika wprost, że chodzi o Mojżesza. Wielu badaczy sugeruje, że kontekst pozwala myśleć w tym miejscu także o jego synu. Narrator mówi bowiem o kimś, kogo określa zaimkiem w trzeciej osobie liczby pojedyn­czej. „JHWH spotkał (pāgaš) go" ma sens nagłego i nieoczekiwanego spotkania, które może być groźne w swoich skutkach. Takie konotacje wynikają również z dalszej informacji, gdzie narrator mówi, iż „JHWH usiłował (bāgaš) go zabić". Bóg z reguły chroni, a nie atakuje swojego posłańca. Wielu egzegetów sądziło, że pierwotnie atakującym mógł być jakiś demon pustyni (Jub 48, 1-4: Mastema) lub anioł JHWH (tak LXX). Jednak w Starym Testamencie kilka razy JHWH po­jawia się w roli atakującego tych, których wybrał (Jakub: Rdz 32, 32) lub posłał (Balaam: Lb 22). Nie zawsze też ten atak musi mieć jakieś uzasadnienie (2 Sm 6, 6-8). Ponadto archaiczny język tego tekstu pokazuje, że pierwotnie mógł on rze­czywiście mówić o JHWH jako odpowiedzialnym za zło. W najstarszych tradycjach religijnych starożytnego Izraela Bóg był źródłem nie tylko dobra, ale także i zła. Dopiero z czasem to ostatnie zaczęło być utożsamiane z siłami przeciwny­mi Bogu. Niemniej w obecnym kontekście tekst ma do spełnienia inną rolę. Pro­blem w tym, że egzegeci różnią się w jej ocenie. Tradycyjna egzegeza rabiniczna łączyła nocny atak na Mojżesza z problemem obrzezania. Propozycje były różne. Jedni sądzili, że to sam Mojżesz nie był obrzezany i dopiero tajemniczy ryt wyko­nany przez Seforę (w. 25) stanowił jego symboliczne obrzezanie. Jest to jednak mało prawdopodobne, gdyż zwyczaj obrzezania był praktykowany wśród sąsia­dów Izraela (Jr 9, 24-25), w tym także wśród Egipcjan (por. Joz 5, 5. 7. 9). Inni twierdzili, że z jakichś powodów Mojżesz nie obrzezał któregoś ze swoich synów, pierworodnego (Wj 2, 22) lub drugiego z nich, narodzonego krótko przed uda­niem się w drogę (Wj 4, 20). Wskazywano nawet, że przeszkodził mu w tym lub namówił go do tego jego teść, Jetro. Innymi słowy atak JHWH na Mojżesza pró­bowano na różne sposoby usprawiedliwić doszukując się jakiejś winy po stronie tego ostatniego. Jedyna wina, która ciąży na Mojżeszu, poza brakiem chęci do spełnienia swojej misji, to zabójstwo dokonane przez niego na Egipcjaninie (Wj 2, 12). Zgodnie z prawem talionis powinien za to ponieść śmierć. Jego ucieczka do kraju Madianitów była swego rodzaju azylem. Teraz, gdy go opuszcza, mimo tego, że umarli ci, którzy chcieli go zabić (Wj 4, 19), pozbawia się protekcji, a JHWH symbolicznie przyjmuje rolę mściciela krwi (Propp, 234-237). Może to tłumaczyć sens czasownika „usiłował", który pokazuje, że w rzeczywistości JHWH pozostawił Seforze stosowny czas na wykonanie koniecznych czynności, aby uratować Mojżesza przed zagrożeniem (Fretheim, 106).

Sefora wzięła więc krzemień i obcięła nim napletek swego syna, a następnie dotknęła jego nóg. Powiedziała też: „Jesteś dla mnie krewnym poprzez krew'". (Wj 4,25) 

25. Sefora wykonuje dwustopniowy rytuał związany z obrzezaniem: obcina napletek swojemu synowi (w. 25a) i dotyka nim czyichś nóg (lub innej części ciała; w. 25b). W końcu wypowiada tajemniczą formułę (w. 25c). O ile w pierwszym akcie jej działania jest niejasne jedynie to, o którego syna chodzi, o tyle w drugim nie ma pewności ani kogo, ani jakiej części ciała dotyka obciętym napletkiem syna. Sam język, opisujący rytuał obrzezania, jest bardzo archaiczny. Sefora posługuje się ostrym narzędziem, określonym jako sôr. Najczęściej w ten sposób nazywa się specyficzny rodzaj kamienia - krzemień (Ez 3, 9; Sdz 5, 28). W kontekście obrze­zania termin ten powraca jeszcze tylko raz w Joz 5, 2-3, gdzie wskazuje na rodzaj kamiennego noża. W opisie nie pojawia się także standardowy czasownik opisują­cy obrzezanie - mwl (jest on użyty natomiast w glosie z w. 26b), lecz formuła: obciąć napletek (kārat ʾet-ʿar^elat). Czasownik kārat jest terminem technicznym w przedkapłańskich opisach zawarcia przymierza (Wj 23, 32; 34, 27; 2 Sm 7, 11). W obecnym przypadku po raz pierwszy i ostatni użyto go na opisanie czyn­ności obrzezania. Fakt, że wykonuje ją kobieta wynika z okoliczności. Ojciec dziecka jest zagrożony i nie może uczynić tego sam. Praktyka obrzezania doty­czyła w Izraelu niemowląt (Rdz 17, 12; por. Rdz 21, 4; Kpł 12, 3; Łk 1,59; 2, 21). W niektórych wypadkach jednak stosowano ją wobec osób dorosłych (Joz 5, 4-9; Rdz 17, 24-25; 34, 14-15. 24-25). Wśród ludów ościennych obrzezanie było rytu­ałem inicjacji wprowadzającym w dorosłe życie i wykonywano je w wieku dojrza­łym, najczęściej tuż przed zawarciem małżeństwa. Wielu badaczy, chcąc znaleźć wyjaśnienie dla miejsca i roli jaką analizowana perykopa odgrywa w obecnym kontekście, tłumaczyło całe zajście potrzebą podania etiologii dla zmiany, do jakiej doszło wśród Izraelitów. Według nich, początkowo także Hebrajczycy sto­sowali obrzezanie w wieku młodzieńczym, a dopiero później wprowadzili zwy­czaj obrzezania w ósmym dniu. Obecna perykopa byłaby więc uzasadnieniem tej zmiany. Nie podważa to jednak faktu, że język opisujący sposób wykonania tej czynności pozwala widzieć w obecnym wersecie jedno z najstarszych świadectw praktyki obrzezania w Biblii (por. F. Maciejewski, Der Ritus, 264: „Urszene der Beschneidung”). Druga czynność, wykonana przez Seforę, to dotknięcie czyichś nóg. Zaimek w trzeciej osobie „jego" może odnosić się zarówno do Mojżesza, jak i do jego syna. Ponieważ w. 26a informuje, że w wyniku tej czynności JHWH odstąpił od tego, którego „usiłował zabić", można sądzić, iż Sefora stosuje swego rodzaju ryt protekcyjny lub apotropaiczny, mający na celu ochronę zagrożonego męża (lub syna). Wersja LXX sugeruje, że chodzi o stopy anioła, a gest Sefory nie tyle polega na dotknięciu, ile na adoracji lub błaganiu. Egzegeci nie mają więc wątpliwości, że chodzi o korektę interpretacyjną trudnego tekstu. „Nogi" można rozumieć dosłownie lub jako eufemizm oznaczający genitalia (Iz 6, 2; 7, 20; Sdz 3, 24; 1 Sm 24, 4). Cała czynność zostaje w końcu uzupełniona for­mułą słowną: hătan dāmîm ʾattâ lî. Jej interpretacja jest przedmiotem niekoń­czących się sporów, o czym świadczy bogata literatura tematu podawana w ko­mentarzach. Rzeczownik hătan oznacza generalnie kogoś, kto wchodzi w relacje rodzinne z krewnymi współmałżonka poprzez zawarcie małżeństwa (Michell, The Meaning, 93-112). W zależności od kontekstu może on przyjąć sens: teść (Wj 3,1), zięć (Rdz 19,14) lub pan młody (Iz 62,5). Ostanie z tych znaczeń bywa najczęściej stosowane w obecnym miejscu. Jednak z kontekstu wynika, że Mojżesz nie jest już „panem młodym". Jego ślub z Sefora miał miejsce w Wj 2, 21. Oboje mają już nawet dzieci (Wj 2, 22; 4, 20). Jeśli więc chce się utrzymać sens „pan młody", to oryginalnie tekst musiałby pojawić się bezpośrednio po Wj 2, 22.

Wówczas można partykułę l^e wraz z zaimkiem pierwszej osoby rozumieć w sensie przynależności (possesivus): dla mnie i tłumaczyć zwrot następująco: „poprzez te krwawą interwencję zostałeś przyjęty do mojej rodziny", „poprzez tę krew stałeś się dla mnie członkiem mojej rodziny". Obecne usytuowanie wy­powiedzi wyklucza jednak taką interpretację, choć pierwotnie mogła mieć ona takie znaczenie. Liczba mnoga rzeczownika krew (dāmîm) stosowana jest w sytuacjach, gdy chodzi o krew przelaną w czasie zabójstwa (Rdz 4, 10. 11; 1 Krl 2,5; 2 Krl 9,24). Ponieważ Sefora stosuje obrzezanie syna jako rytuał mający ochronić zaatakowanego, bardziej prawdopodobne jest, że rzeczywiście chodzi o Mojżesza, dla którego krew z obrzezania jego syna pełni rolę ochrony przed zagrożeniem wynikającym z ewentualnej kary za popełnione zabójstwo (Wj 2, 12.15). Wielu egzegetów zwraca uwagę, że w perykopie poprzedzającej obecne wydarzenie mowa była o pierworodnym synu, i cały rytuał ma w obecnym kon­tekście antycypować przyszłe wydarzenia związane z ostatnią plagą (śmierć pier­worodnych). Podobnie jak krew baranka paschalnego uchroniła Izraelitów przed aniołem śmierci, tak krew syna chroni teraz Mojżesza przed interwencją ze stro­ny JHWH, wynikającą ze sprawiedliwej kary za czyn popełniony wcześniej przez Mojżesza (B.P. Robinson, Zipporah, 447-461). Nosi on bowiem na sobie znak chroniący go przed taką kara, podobnie jak Kain (por. Rdz 4, 15). Nie można jednak wykluczyć, że, mający oryginalnie zupełnie inne znaczenie, fragment tra­dycji został wykorzystany przez późniejszego redaktora jako element opisujący pewien rodzaj zawarcia przymierza pomiędzy Bogiem i Mojżeszem (Th. Lescow, Ex 4,24-26, 19-26), na wzór tego, które autorzy kapłańscy przedstawili w Rdz 17 w odniesieniu do Abrahama. Najbliższy kontekst (zwł. w. 26a) pokazuje jed­nak, że główne zadanie całego rytuału to ochrona Mojżesza przed potencjalnym zagrożeniem ze strony JHWH - rodzaj rytuału konsekracyjnego związanego z przebaczeniem dotychczasowych win (por. Iz 6, 5-7). Nadal jednak nie tłuma­czy to precyzyjnego sensu zawartego w zwrocie: hătan dāmîm. Jego oryginalne znaczenie mogło być następujące: „mój krewny poprzez krew (syna)” i wiązać się z jakimś przesądem dotyczącym rytuału ślubnego. W obecnym kontekście ar­chaiczny zwrot może mieć jedynie znaczenie symboliczne, nie mające nic wspól­nego z pierwotnym znaczeniem (por. glosę wyjaśniającą z w. 26b).

I odstąpił od niego. Ze względu na obrzezanie powiedziała wówczas: „Jesteś krewnym poprzez krew". (Wj 4,26)

26. Skutek całego rytuału jest pozytywny. JHWH odstępuje od Mojżesza (w. 26a). W ten sposób obrzezanie staje się jednym z podstawowych rytuałów koniecznych w prawidłowej relacji pomiędzy człowiekiem i Bogiem. Redaktor odpowiedzialny za umieszczenie tego epizodu w obecnym kontekście prawdopo­dobnie nie rozumiał już oryginalnego znaczenia formuły wypowiedzianej przez Seforę i umieścił glosę wyjaśniającą, w której stwierdza, że słowa: hătan dāmîm zostały wypowiedziane przez nią ze względu na obrzezanie lub w związku z obrze­zaniem. O późniejszym pochodzeniu tego komentarza może świadczyć zastoso­wanie klasycznego określenia tej czynności poprzez rzeczownik mûlôt. Liczba mnoga wskazuje, że chodzi o pewien wzór i uwagę redaktora można potrakto­wać jako tzw. plurale tantum, tłumacząc, otwierający jego słowa, przysłówek ʾāz w sensie bezosobowym: „wówczas (tj. przy okazji obrzezania) mówi się". Warto odnotować, że Sefora, tym razem podane jest imię, jest kolejną kobietą w życiu Mojżesza, która ratuje go z opresji (por. Wj 1,15 - 2,10).

 

Spis Treści

SŁOWO WSTĘPNE OJCA ŚWIĘTEGO JANA PAWŁA II

OD ZESPOŁU REDAKCYJNEGO
WYKAZ SKRÓTÓW
TRANSLITERACJA
WSTĘP
PROBLEMATYKA HISTORYCZNO-LITERACKA

1. Problematyka teologiczna
1.1 Nazwa
1.2 Kontekst literacko-teologiczny
1.3 Struktura Księgi Wyjścia
1.4 Charakter literacki Księgi Wyjścia
1.5 Kluczowe tematy teologiczne
1.5.1 Bóg
1.5.2 Poznanie JHWH
1.5.3 Teologia stworzenia
1.5.4 Od niewoli do służby

2. Problematyka krytyczno-literacka
2.1 Tekst Księgi Wyjścia
2.2 Analiza diachroniczna
2.2.1 Aktualny stań badań nad powstaniem Pięcioksięgu
2.2.2 Poszczególne tematy
2.2.2.1 Wyjście z Egiptu i Synaj
2.2.2.2 Mojżesz
2.2.2.2.1 Mojżesz i wyjście z Egiptu
2.2.2.2.2 Mojżesz i prawo
2.2.2.2.3 Mojżesz i Aaron
2.2.2.2.4 Mojżesz i inne narody

3. Księga Wyjścia a historia
3.1 Przodkowie Izraelitów
3.2 Wyjście z Egiptu
3.2.1 Czasy panowania XVIII dynastii
3.2.2 Czasy panowania XIX dynastii
3.3.3 Dwa wyjścia z Egiptu
3.3 Data Exodusu i dane biblijne
3.4 Liczba wychodzących
3.5 Trasa wędrówki
3.5.1 Pitom i Ramzes
3.5.2 Morze
3.5.3 Synaj
3.6 Mojżesz

TEKST I KOMENTARZ

1. Prolog (Wj 1,1 - 2,25)
1.1 Liczebny wzrost synów Izraela (Wj 1,1-7)
1.2 Izrael w niewolniczej służbie u faraona (Wj 1, 8-14)
1.3 Wzrost prześladowań (Wj 1,15-22)
1.4 Narodziny Mojżesza (Wj 2, 1-10)
1.5 Ucieczka z Egiptu i pobyt w kraju Madian (Wj 2, 11-22)
1.6 Początek Bożej interwencji (Wj 2, 23-25)

2. Powołanie Mojżesza (Wj 3,1 - 7,7)
2.1 Pierwsze powołanie Mojżesza (Wj 3,1 - 4,18)
2.1.1 Teofania (Wj 3, 1-6)
2.1.2 Powołanie i pierwsza obiekcja Mojżesza (Wj 3, 7-12)
2.1.3 Druga obiekcja Mojżesza (Wj 3, 13-22)
2.1.4 Trzecia obiekcja Mojżesza (Wj 4, 1-9)
2.1.5 Czwarta obiekcja Mojżesza (Wj 4, 10-12)
2.1.6 Piąta obiekcja Mojżesza (Wj 4, 13-18)
2.2 Powrót do Egiptu (Wj 4, 19-31)
2.2.1 Początek podróży i ostatnie instrukcje (Wj 4, 19-23)
2.2.2 Niebezpieczna przygoda (Wj 4, 24-26)
2.2.3 Spotkanie z Aaronem i przybycie do Egiptu (Wj 4, 27-31)
2.3 Pierwsza konfrontacja z faraonem (Wj 5, 1 - 6, 1)
2.4 Powtórne powołanie i potwierdzenie misji Mojżesza (Wj 6, 2 - 7, 7)

3. Plagi (Wj 7, 8 - 11, 10) 
3.1 Znak uwierzytelniający (Wj 7, 8-13) 
3.2 Pierwsza plaga: woda zamienia się w krew (Wj 7, 14-25) 
3.3 Druga plaga: żaby (Wj 7, 26 - 8, 11)
3.4 Trzecia plaga: komary (Wj 8, 12-15)
3.5 Czwarta plaga: roje owadów (Wj 8, 16-28) 
3.6 Piąta plaga: zaraza (Wj 9, 1-7)
3.7 Szósta plaga: wrzody (Wj 9, 8-12) 
3.8 Siódma plaga: grad (Wj 9, 13-28) 
3.9 Ósma plaga: szarańcza (Wj 10, 1-20) 
3.10 Dziewiąta plaga: ciemności (Wj 10, 21-29) 
3.11 Zapowiedź dziesiątej plagi (Wj 11, 1-10) 

4. Liturgia Exodusu (Wj 12, 1 - 13, 16) 

4.1 Pascha i Przaśniki (Wj 12, 1-28)
4.2 Dziesiąta plaga (Wj 12, 29-36)
4.3 Wolność i posłuszeństwo (Wj 12, 37-51)
4.4 Pierworodni i pamięć o wyjściu z Egiptu (Wj 13, 1-16)

5. Wyzwolenie (Wj 13, 17 - 15, 21)
5.1 Na drodze ku wolności (Wj 13, 17-22)
5.2 Cudowne przejście przez morze (Wj 14, 1-31)
5.3 Kantyk Mojżesza i Miriam (Wj 15, 1-21)

6. W drodze na górę Synaj (Wj 15, 22 - 18, 27)
6.1 Gorzka woda w Mara (Wj 15, 22-27)
6.2 Manna i przepiórki (Wj 16, 1-36)
6.3 Massa i Meriba (Wj 17, 1-7)
6.4 Bitwa z Amalekitami (Wj 17, 8-16)
6.5 Jetro z wizytą u Mojżesza (Wj 18, 1-27)

7. Synaj: teofania, prawo i przymierze (Wj 19, 1 - 24, 18)
7.1 Teofania na Synaju (Wj 19, 1-25)
7.2 Dekalog (Wj 20, 1-17)
7.3 Mojżesz pośrednikiem w przekazywaniu słowa Bożego (Wj 20, 18-21)
7.4 Kodeks Przymierza (Wj 20, 22 - 23, 33)
7.4.1 Wyłączność kultu JHWH i zasady budowy ołtarza (Wj 20, 22-26)
7.4.2 Uwolnienie Hebrajczyków, niewolników za długi (Wj 21, 1-11)
7.4.3 Czyny zasługujące na karę śmierci (Wj 21, 12-17)
7.4.4 Rany cielesne zadane przez człowieka (Wj 21, 18-27)
7.4.5 Rany cielesne zadane człowiekowi przez „bodącego woła" (Wj 21, 28-32)
7.4.6 Szkody dotyczące własności (Wj 21, 33 - 22, 16)
7.4.7 Przestępstwa zasługujące na śmierć (Wj 22, 17-19)
7.4.8 Troska o najsłabszych członków społeczeństwa (Wj 22, 20-26)
7.4.9 Lud święty dla JHWH (Wj 22, 27-30)
7.4.10 Wskazania dotyczące właściwych relacji społecznych (Wj 23, 1-12)
7.4.11 Kalendarz świąt (Wj 23, 13-19)
7.4.12 Obietnice Boże w zamian za wierność i posłuszeństwo (Wj 23, 20-33)
7.5 Zawarcie przymierza i oglądanie Chwały Bożej (Wj 24, 1-11)
7.6 Kamienne tablice i Chwała JHWH (Wj 24, 12-18)

8. Sanktuarium (Wj 25 - 31; 35 - 40)
8.1 Materiały na budowę sanktuarium i jego wzór (Wj 25, 1-9)
8.2 Arka Świadectwa (Wj 25, 10-22)
8.3 Stół na „chleby oblicza" (Wj 25, 23-30)
8.4 Menora (Wj 25, 31-40)
8.5 Przybytek (Wj 26, 1-37)
8.6 Ołtarz (Wj 27, 1-8)
8.7 Dziedziniec (Wj 27, 9-19)
8.8 Oliwa do lampy (Wj 27, 20-21)
8.9 Strój Aarona i jego synów (Wj 28, 1-43)
8.10 Konsekracja kapłanów (Wj 29, 1-46)
8.11 Różne dodatki (Wj 30, 1-38)
8.11.1 Ołtarz kadzenia (Wj 30, 1-10)
8.11.2 Ofiara wykupienia podczas spisu (Wj 30, 11-16)
8.11.3 Kadź z brązu (Wj 30, 17-21)
8.11.4 Olej do konsekracji (Wj 30, 22-33)
8.11.5 Kadzidło (Wj 30, 34-38)
8.12 Wybrani rzemieślnicy (Wj 31, 1-11)
8.13 Szabat (Wj 31, 12-17 18)

9. Apostazja i przebaczenie (Wj 32 - 34)
9.1 Złoty cielec (Wj 32, 1-29)
9.1.1 Idolatryczny kult u podnóża góry Synaj (Wj 32, 1-6)
9.1.2 Dialog Mojżesza z Bogiem (Wj 32, 7-14)
9.1.3 Zniszczenie złotego cielca i kara dla ludu (Wj 32, 15-29)
9.2 Modlitwa wstawiennicza Mojżesza (Wj 32, 30 - 34, 9)
9.2.1 Początek modlitwy (Wj 32, 30-35)
9.2.2 Bóg nie będzie szedł pośród ludu (Wj 33, 1-6)
9.2.3 Namiot Spotkania poza obozem Izraela (Wj 33,7-11)
9.2.4 Mojżesz identyfikuje się ze swoim ludem (Wj 33, 12-17)
9.2.5 Manifestacja Chwały Bożej (Wj 33, 18-23)
9.2.6 Przygotowania do odnowienia przymierza (Wj 34, 1-9) 621
9.3 Odnowienie przymierza (Wj 34, 10-35)
9.3.1 Warunki pozostania w relacji przymierza (Wj 34, 10-28)
9.3.2 Jaśniejące oblicze Mojżesza (Wj 34, 29-35)

10. Budowa sanktuarium (Wj 35 - 40)
10.1 Przygotowania (Wj 35, 1 - 36, 7)
10.2 Budowa Przybytku (Wj 36, 8-38)
10.3 Wyposażenie Przybytku (Wj 37, 1-29)
10.4 Pozostałe elementy sanktuarium (Wj 38, 1-20)
10.5 Podsumowanie zużytych materiałów (Wj 38, 21-31)
10.6 Strój kapłański (Wj 39, 1-31)
10.7 Podsumowanie (Wj 39, 32-43)
10.8 Ustawienie sanktuarium (Wj 40, 1-33)
10.9 Chwała Boża w Przybytku (Wj 40, 34-38)

BIBLIOGRAFIA
INDEKS AUTORÓW
INDEKS TEKSTÓW BIBLIJNYCH
INDEKS TEKSTÓW POZABIBLIJNYCH