Orędzie religijne zawarte w Księdze Daniela jest bardzo ważne dla teologii biblijnej, ponieważ rozwija ono niektóre tematy pojawiające się już we wcześniej­szych tekstach biblijnych, między innymi królewskie panowanie Boga, teologię historii, wezwanie do wierności i ufności Bogu, jak również podejmuje niektóre zagadnienia, omawiając je w innym świetle lub po raz pierwszy, na przykład: bez­pośrednia nauka o indywidualnym zmartwychwstaniu czy angelologia. Księga Daniela jako jedyna w Biblii Hebrajskiej o charakterze apokaliptycznym zwraca uwagę na takie zagadnienia, jak sens: historii ziemskiej, świat nadprzyrodzony, wzajemne oddziaływanie sfery ziemskiej i sfery niebiańskiej, działanie Boga w ży­ciu ludzkim i Jego transcendencję, rolę aniołów, męstwo w prześladowaniach i wartość cierpienia, ostateczne unicestwienie zła, nagrodę oraz karę po śmier­ci. Obecne opracowanie ma jedynie charakter krótkiego zarysu najważniejszych tematów teologicznych i moralnych Księgi Daniela, ponieważ większość z nich jest szczegółowo omówiona w komentarzu, zwłaszcza w ekskursjach.

1. Bóg

2. Królestwo Boże

3. „Teologia historii”

4. Angelologia

5. Zmartwychwstanie

6. Zachęta do wierności

Spis treści

1. Bóg

Nauka o Bogu jest w Księdze Daniela przejrzysta i jednolita. Zarówno opo­wiadania w Dn 1-6, jak również wizje w Dn 7 - 12 ukazują Boga jako jedynego Pana, mającego absolutną i suwerenną władzę, dzięki której kieruje On biegiem wydarzeń i historią ziemskich imperiów. W sposób szczególny podkreśla się Jego królewskie panowanie, które obejmuje zarówno sferę ziemską (tj. wszystkich lu­dzi), jak i sferę niebiańską (tj. istoty niebiańskie).
Niczym nieograniczone królewskie panowanie Boga zostaje wyrażone przede wszystkim przez liczne tytuły, którymi się Go obdarza. Na uwagę zasługuje ty­tuł Król niebios (4, 34), który w Biblii Hebrajskiej pojawia się jedynie tutaj. Po­dobną myśl wyrażają tytuły Pan niebios (5, 23), Bóg niebios (2, 18. 19. 37. 44) oraz Bóg w niebiosach (2, 28). W Dn 4, 23 termin Niebiosa staje się substytutem Boga, co w Biblii Hebrajskiej zachodzi tylko w tym miejscu. Najprawdopodob­niej w takim sensie termin niebo (= Bóg) występuje również w Opowiadaniu o Zuzannie (13, 9. 35). Kilka tytułów ukazuje Boga w relacji do bóstw pogań­skich, które w Księdze Daniela uległy demitologizacji, stając się istotami nie­biańskimi (aniołami) i podlegają władzy jedynego Boga, mianowicie: Bóg bogów (2,47; 3,90; 11,36), Książę książąt (8, 25) oraz Książę wojska (8, 11). Jednym z najczęstszych tytułów jest Najwyższy, który występuje w różnych formach, mianowicie Bóg Najwyższy (3,26.32; 5,18.21), Najwyższy (4, 14. 21. 22. 29. 31; 7, 25) oraz Najwyższy (7, 18. 22. 25. 27), gdzie termin w języku aramejskim jest wyrażony w liczbie mnogiej. Bóg jest określony jako Pan królów (2, 47), co pod­kreśla Jego władzę na władcami ziemskich imperiów. To samo wyraża tytuł Bóg wielki (2, 45; 9, 4). Na uwagę zasługują tytuły podkreślające trwałą, nieprze­mijającą moc i panowanie Boga, które nigdy nie będzie miało końca, między innymi Bóg żyjący (6, 21. 27), Żyjący wiecznie (4,31; 12,7), Trwający na wieki (6, 27). W Opowiadaniu o Belu i wężu tytuł Bóg żyjący w odniesieniu do praw­dziwego Boga jest użyty, aby podkreślić, że bóstwa pogańskie tak naprawdę nie istnieją i są „martwe" (14,5-6; 24-25). Wieczność Boga podkreśla również tytuł 'attîq jômîn (7, 9) oraz 'attîq jômajjā' (7, 13. 21), Starowieczny, dosł. Stary co do dni; Starożytny w dniach, występujący tylko w Księdze Daniela. Dn 7 jest jedynym tekstem przedstawiającym Boga jako dostojnego Starca zasiadające­go na tronie. Przedstawienie Boga jako „Starowiecznego" podkreśla Jego mą­drość, nieskazitelność, a przede wszystkim transcendencję. Motyw ognia (7, 9) jest stałym elementem zjawisk towarzyszących teofanii, w której objawia swoją potęgę. Jest otoczony nieprzeliczoną liczbą istot niebiańskich, które służą Mu i stoją przed Nim (7, 10). Mocą swojej władzy wykonuje On sąd, który jest istot­nym elementem Jego boskiego panowania. Jako Sędzia i Pan historii odbywa sąd nad władcami ziemi i ustanawia królestwo, które nie ulegnie zagładzie (7, 14). W Dn 9, 2. 20 oraz w modlitwie Daniela (9, 3-19), zakorzenionej w trady­cji deuteronomicznej, kilkakrotnie pojawia się imię własne Boga, JHWH. Tytuł 'ădōnāj (Pan), pojawiający się także w modlitwie Daniela (9, 3-19) oraz w Dn 1,2 może być świadectwem zastępowania imienia własnego Boga tym określe­niem. Warto zauważyć, że często o Bogu mówi się w relacji do ludzi, zwłaszcza tych, którzy są Jemu wierni: nasz Bóg (3,17; 9,13. 15. 17), mój Bóg (6,23; 9,18.20), wasz Bóg (2, 47), Bóg Daniela (6, 27), Bóg Szadraka, Meszaka i Abed-Nego (3, 28-29), Bóg moich ojców (2, 23).
W dwóch opowiadaniach (Dn 3 i 6), których tematem jest cudowne ocale­nie z niebezpieczeństwa zagrażającego życiu tych, którzy są Bogu wierni, jest On ukazany jako Bóg ratujący tych, którzy oczekują Jego pomocy i w Nim pokładają nadzieję. Jest Bogiem, który przychodzi z pomocą w niebezpieczeństwie, a po­przez cudowną interwencję nie tylko ratuje wiernych sobie Żydów, ale również doprowadza do uznania Jego potęgi przez pogańskich władców. W Dn 3 Nabuchodonozor stwierdza: błogosławiony jest Bóg Szadraka, Meszaka i Abed-Nego, który wysłał swego posłańca i ocalił swoje sługi, ponieważ Mu zaufali (w. 28). W re­zultacie Nabuchodonozor, który rozkazał wszystkim swoim poddanym oddać hołd posągowi, staje się paradoksalnie obrońcą Boga, którego czczą żydowscy młodzieńcy, gdy wydaje dekret, aby każdy lud, naród i język, który powie [coś] lek­ceważącego przeciw Bogu Szadraka, Meszaka i Abed-Nego, część po części został poćwiartowany, a dom jego został obrócony w ruinę. Bo nie ma Boga innego, który potrafi w ten sposób ratować (w. 29). W Dn 6 jest to jeszcze bardziej uwypuklone, gdy Dariusz wydaje dekret, aby na całym terenie jego królestwa drżano i odczuwa­no lęk wobec Boga Daniela (w. 27), ponieważ On ratuje i ocala, czyni znaki i cuda w niebiosach i na ziemi. On uratował Daniela z mocy lwów (w. 28).

W opowiada­niach podkreśla się, że Bóg ratuje z niebezpieczeństwa śmierci natychmiast, już tutaj na ziemi. Wszyscy ci, którzy zaufają Bogu, mogą być pewny, że nie zosta­ną opuszczeni, co więcej, dzięki wierności cieszą się Jego życzliwością, są przez Niego obdarzeni szczególnymi zdolnościami, które w konsekwencji umożliwiają im odnoszenie sukcesów w pogańskim otoczeniu, a nawet zdobywanie wysokich stanowisk na dworze pogańskich królów. Również w apokaliptycznych wizjach (Dn 7-12) Bóg jest ukazany jako ocalający tych, którzy są Mu wierni. Jed­nakże w apokaliptycznych wizjach zostaje rozszerzona perspektywa działania Boga, który nie przychodzi już z pomocą bezpośrednio, jak w opowiadaniach, ale Jego nagroda zostaje przeniesiona na życie po śmierci. Maśkîlîm (mędrcy) poddani prześladowaniom ze strony pogańskiego króla, cierpiący i ponoszący śmierć otrzymują jako zapłatę życie wieczne (12, 2-3). Bóg jest sprawiedliwy i za­wsze wierny wobec tych, którzy są Jemu wierni.
Bóg, którego czczą Żydzi, jest ukazany jako Ten, który zna wszystko: lecz jest Bóg w niebiosach, który objawia tajemnice (2, 28). On jest źródłem mądrości (2, 20-21). To, co jest zakryte przed ludźmi Bóg odkrywa i pozwala poznać nawet pogańskim władcom (2, 30), co prowadzi do uznania Jego wielkości przez Nabuchodonozora: rzeczywiście, Bóg wasz jest Bogiem bogów i Panem królów, objawiają­cym tajemnice (2, 47). W Dn 4 interwencja Boga wobec Nabuchodonozora koń­czy się jego wyznaniem: wychwalam, wywyższam i oddaję cześć Królowi niebios, ponieważ wszystkie Jego dzieła są prawdą, Jego drogi są sprawiedliwością, a tych, którzy kroczą w pysze, potrafi upokorzyć (w. 34). Warto zauważyć, że w Księdze Daniela rozpoznanie wielkości, potęgi i mocy Boga przez pogańskich królów prowadzi do Jego uwielbienia, wysławiania, uznania, że On jest Najwyższy, co więcej według Dn 4 podstawowym wymogiem, aby król mógł sprawować władzę, jest to, aby uznał, że Najwyższy sprawuje władzę (ww. 14. 22-23. 29), co jednak nie jest równoznaczne z nawróceniem. Interesujący jest fakt, że nawrócenie Nabu­chodonozora zostaje wyrażone w wersji greckiej (LXX) w Dn 4.
W Księdze Daniela Bóg jest jednak przedstawiony przede wszystkim jako Pan historii, który kontroluje bieg wydarzeń, a jako Król niebios (4, 34) oraz Bóg bogów i Pan królów (2, 47) sprawuje władzę nad ziemskimi imperiami i ich władcami. W Dn 2 zostaje uwypuklona wszechmoc Boga, która polega nie tyl­ko na tym, że objawia on królowi sen i daje jego wyjaśnienie, ale przede wszyst­kim objawia mu, co stanie się przy końcu dni (w. 28). Jedynie Bóg, który kontro­luje przyszłość może ją objawić człowiekowi. Co więcej, Bóg nie tylko objawia przyszłość, ale również kieruje historią tak, aby wszystko wypełniło się zgodnie z Jego zamiarem. O kontroli, którą Bóg sprawuje nad biegiem wydarzeń, jest mowa w Dn 4, gdzie zostaje wyjaśniony królowi sens a zarazem cel jego snu: aby poznali żyjący, że Najwyższy sprawuje władzę w królestwie ludzkim, i komu chce, daje je, i najniższego z ludzi ustanawia nad nim (w. 14). Wyższość Boga nad kró­lami ziemskimi przejawia się w tym, że to właśnie On usuwa królów i ustanawia królów (2, 21), jest również Tym, który potrafi upokorzyć tych, którzy kroczą w py­sze (4, 34). W dwóch opowiadaniach (Dn 4 i 5) tematem głównym jest sąd nad ziemskimi królami. W obydwu przypadkach akcent położony jest na interwencję Boga w historię ziemskich władców, gdzie na zasadzie kontrastu przedstawia się główny temat: to Bóg, a nie ziemscy królowie, jest prawdziwym i jedynym Panem historii, od którego zależy sprawowanie władzy w imperiach ziemskich. Jako je­dyny Władca chce być uznany za takiego przez ziemskich królów, ponieważ to On ma moc dawać i odbierać władzę monarchom. Jeżeli władca ziemskiego kró­lestwa jest w stanie uznać wyższość władzy Boga nad sobą, to otrzymuje on pa­nowanie (Nabuchodonozor w Dn 4), lecz jeżeli poprzez swoją arogancję i pychę tego nie uzna, wtedy panowanie jest mu odbierane (Baltazar w Dn 5). Absolutna władza Boga obejmuje nie tylko władców ziemskich królestw, ale również istoty niebiańskie: wszyscy mieszkańcy ziemi jakby się nie liczą, według swojej woli czyni wśród zastępu niebios i mieszkańców ziemi (4, 32). Jest zatem prawdziwym i je­dynym Władcą całego wszechświata. W apokaliptycznych wizjach ten motyw jest jeszcze bardziej uwypuklony. Sekwencja następujących po sobie królestw zmierza do z góry ustalonego przez Boga kresu. Z powodu nasilającego się zła, wszystkie ziemskie imperia zostaną ostatecznie unicestwione, a na ich miejsce zostanie ustanowione przez Boga wieczne i niezniszczalne królestwo. Bieg histo­rii, w którym pojawiają się i upadają kolejne imperia ziemskie, nie jest niczym innym jak powolnym, ale nieuchronnym zmierzaniem do nastania ostatecznego panowania Boga. Księga Daniela podkreśla, że historia nie jest zbiegiem przy­padkowych wydarzeń, ale jest realizacją Bożego planu, który nią kieruje. Histo­ria ma ściśle określony sens, ponieważ zmierza do wyznaczonego celu, który jest ustalony przez Boga.

2. Królestwo Boże

Jednym z głównych tematów teologicznych Księgi Daniela jest królestwo Boże. Koncepcja królewskiego panowania Boga ze względu na częstotliwość z jaką występuje w niej termin „królestwo" w odniesieniu do Boga stawia ją na pierwszym miejscu wśród wszystkich ksiąg Biblii Hebrajskiej, zaś terminologia odnosząca się do królowania zarówno w stosunku do Boga, jak i do ludzi wystę­puje częściej niż w innych tekstach biblijnych. Już samo zestawienie statystyczne pozwala dostrzec, jak ważną rolę spełnia koncepcja królowania w całej Księdze, ponieważ słowa zawierające pojęcie królowania, panowania, sprawowania wła­dzy (tj. 319 słów) stanowią prawie 6 procent całego jej słownictwa. Temat króle­stwa Bożego jest obecny w całej Księdze Daniela, wyrażony bądź bezpośrednio (Dn 2 - 7), bądź też pośrednio (Dn 8 - 12). W sposób bezpośredni o królestwie Bożym jest mowa w Dn 2, gdzie poprzez schemat następujących po sobie kró­lestw, po których ustanowione zostanie wieczne i niezniszczalne królestwo, Bóg jest ukazany jako Pan historii kierujący biegiem wydarzeń, w Dn 4, w którym głównym tematem jest podporządkowanie się ziemskiego króla absolutnej wła­dzy sprawowanej przez Boga, w doksologiach podkreślających wyższość pano­wania Boga nad wszystkimi władcami (3, 31-33; 4, 31-34 i 6, 26-28) oraz w sen­nej wizji apokaliptycznej (Dn 7), gdzie Bóg przekazuje wieczne i uniwersalne królestwo jakby Synowi Człowieczemu i ludowi świętych Najwyższego.
W Dn 2 królestwo Boże, symbolizowane jako kamień odrywający się od ska­ły, zostaje przedstawione w kontekście snu Nabuchodonozora i jego interpreta­cji, w schemacie czterech kolejno następujących po sobie królestw, jako zastępu­jące je „piąte królestwo". Królestwo ustanowione przez Boga zniszczy wszystkie mocarstwa ziemskie i zajmie ich miejsce, co zostaje wyrażone w obrazie kamie­nia oderwanego od skały i roztrzaskującego posąg. W odróżnieniu od dotych­czasowych imperiów ziemskich, które są nietrwałe i zniszczalne, królestwo Boże będzie niezniszczalne, wieczne i uniwersalne. Z kontekstu wynika, że królestwo ustanowione przez Boga jest rozumiane jako królestwo istniejące na ziemi, które zastąpi dotychczas istniejące mocarstwa pogańskie, które zostaną unicestwione z powodu nasilającego się w nich zła.
W Dn 4 o królowaniu Boga jest mowa w kontekście snu Nabuchodonozora, gdzie zarówno samego króla, jak i jego królestwo symbolizuje drzewo. Opowia­danie podejmuje problem współistnienia królestwa Bożego oraz władzy sprawo­wanej przez ziemskich królów. Nawiązując do znanej na starożytnym Bliskim Wschodzie, zwłaszcza propagowanej w imperium Achemenidów i Seleucydów, koncepcji uniwersalnego supermocarstwa, podkreśla się absolutną władzę nad całym światem, która należy wyłącznie do Boga. Każda władza ziemska pocho­dzi od Boga i dlatego królowie ziemscy sprawują ją z woli Boga, tylko wtedy, gdy uznają nad sobą Jego zwierzchność. W sposób szczególny uwydatniają to doksologie (Dn 3,31-33; 4,31-34), nadając całemu opowiadaniu formę inkluzji, które nawiązują do biblijnej tradycji przedstawiającej Boga jako Króla (np. Ps 145, 13).

Jego przybycie z obłokami niebios, intronizacja, nadanie inwestytury, prerogatywy odnoszone w opowiadaniach Dn 1 - 6 tylko do Boga, między innymi władza królewska, wieczne panowanie, posłuszeństwo i cześć ze strony wszystkich ludzi, a przede wszystkim partykuła porównawcza jak; jakby występująca w określeniu tej tajemniczej postaci („jakby Syn Człowieczy"!, a nie „Syn Człowieczy", tj. istota ludzka; człowiek), skłania do przyjęcia hipotezy, że jakby Syn Człowieczy jest istotą niebiańską, księciem czasów ostatecznych, spra­wującym wieczną i uniwersalną władzę w imieniu Boga. Biorąc pod uwagę świa­dectwa biblijne, jak i pochodzące z literatury okresu międzytestamentalnego, wydaje się uzasadnione identyfikowanie świętych Najwyższego z istotami nie­biańskimi. W sprawowaniu władzy będą mieli udział również ludzie sprawiedli­wi, co wyraża zwrot lud (należący do) świętych Najwyższego. Takie rozumienie potwierdza wizja w Dn 10 - 12, gdzie jest mowa o mędrcach i nauczycielach sprawiedliwości, którzy po zmartwychwstaniu będą partycypować we władzy istot niebiańskich, ponieważ zostaną do nich upodobnieni (Dn 12, 3).
Wprawdzie w Dn 9-12 nie ma bezpośrednio mowy o królestwie Bożym, to jednak temat królewskiego panowania Boga jest obecny również tutaj, chociaż zostaje on wyrażony w odmienny sposób. O królowaniu Boga mówi się w spo­sób pośredni, mianowicie Dn 9 jest próbą dania odpowiedzi na pytanie „kiedy?" nastąpi ostateczna realizacja zbawienia, a więc nadejścia wiecznej sprawiedliwo­ści (w. 24), natomiast wizja w Dn 10 - 12 stanowi próbę odpowiedzi na pytanie „jak?" ona się dokona i „kto?" stanie się uczestnikiem królestwa Bożego. W wizji Dn 12, 1-3 jest mowa o ostatecznym zwycięstwie Boga nad wszystkimi wrogami, a wierni Bogu zostają nagrodzeni i włączeni do wspólnoty z istotami niebiański­mi, tj. staną się uczestnikami królestwa Bożego.
Mające nadejść królestwo Boże jest zatem ostatecznym wypełnieniem planu Boga, do czego zmierza cała historia ludzka. Po unicestwieniu wszystkich ziem­skich potęg, które symbolizują wciąż narastające zło (zwłaszcza Dn 7), nastąpi inauguracja królewskiego panowania Boga, które będzie wieczne, niezniszczalne i uniwersalne. W Dn 7, mającym formę symbolicznej wizji sennej, królestwo Boże, po­dobnie jak w Dn 2, zostaje przedstawione w kontekście schematu czterech kró­lestw. Chociaż królewskie panowanie nie jest wprost odnoszone do Boga, z kon­tekstu wynika, że absolutna i najwyższa władza należy do Boga, nazywanego tutaj Starowiecznym, który jest Panem historii i Sędzią podporządkowującym sobie zarówno istoty niebiańskie, jak i wszystkich mieszkańców ziemi. Z woli Boga kró­lewskie panowanie zostaje przekazane jakby Synowi Człowieczemu (w. 14), świę­tym Najwyższego (ww. 18. 22) i ludowi świętych Najwyższego (w. 27). Kwestią do dzisiaj nie rozstrzygniętą jednoznacznie pozostaje identyfikacja postaci jak­by Syna Człowieczego.

3. „Teologia historii"

Teologia Księgi Daniela jest przede wszystkim teologią historii. Z tym te­matem wiąże się obraz Boga i Jego królewskiego panowania, co zostaje uka­zane w rozwijającym się biegu wydarzeń historii wielkich imperiów ziemskich i poszczególnych ich władców. Księga Daniela w apokaliptyczny sposób ukazu­je specyficzną koncepcję historii, która różni się zasadniczo od wcześniejszego orędzia prorockiego. Podczas gdy w tradycji prorockiej orędzie zakorzenione jest w tematyce historiozbawczej narodu wybranego, zwłaszcza w motywie wy­brania, to w Księdze Daniela nie ma mowy o historii Izraela. Pojawia się tutaj Bóg, jako Pan kontrolujący bieg wydarzeń historii świata oraz wielkie imperia ziemskie, które są podporządkowane Jego władzy. Historia Żydów zostaje wpisa­na w wielką panoramę dziejów światowych imperiów. Księga Daniela rozszerza zakres rozgrywających się wydarzeń, przesuwając akcent na przeszłość i uniwer­salny wymiar historii. Co więcej, w Księdze Daniela bieg wydarzeń jest ukazany w dwóch płaszczyznach, mianowicie w sferze niebiańskiej i sferze ziemskiej. Pomiędzy tymi dwoma płaszczyznami istnieje ścisła więź i zależność. Wydarzenia mające miejsce na ziemi, a więc konflikty, wojny, powstawanie i upadek kolej­nych królestw, są rezultatem wydarzeń dziejących się w sferze niebiańskiej. Na­rady posiadają swoich „opiekunów" oraz „władców", którymi są istoty niebiań­skie. To, co dzieje się w wyniku ich działania w sferze niebiańskiej, odbija się na historii ziemskich królestw. Wielka ekspansja imperium perskiego czy greckiego (tj. Aleksandra Macedońskiego), a zwłaszcza krótkotrwałe sukcesy Antiocha Epifanesa w jego walce z Bogiem poprzez zniszczenie kultu i prześladowanie wiernych mu Żydów, jest wynikiem czasowego sukcesu jaki w sferze niebiańskiej odnosi: „książę Persji" oraz „Książę Jawami". Zwycięstwo wiernych Bogu, ich ostateczne wywyższenie po zmartwychwstaniu jest rezultatem zwycięstwa Mi­chała, który jest „księciem twego narodu", tj. Izraela (Dn 10 - 12). Takie ujęcie historii podkreśla jej uniwersalny zakres w odniesieniu nie tylko do wydarzeń ziemskich, ale również zostają w nią włączone wydarzenia dziejące się w sferze niebiańskiej.
W apokaliptycznym spojrzeniu na historię, które jest obecne w Księdze Da­niela, uwypukla się to, że rozwój historii całego świata został ustalony i określo­ny od samego początku. Chociaż w wizjach apokaliptycznych, zwłaszcza w Dn 11 wprost nie mówi się o interwencji Boga, to jednak On kieruje biegiem wy­darzeń, gdyż On jest jedynym i prawdziwym Władcą. W Księdze Daniela po­jawia się myśl o determinizmie istniejącym w historii ziemskich królestw, jak też poszczególnych ich władców. Widać to między innymi w Dn 4, gdzie królo­wi Nabuchodonozorowi zostaje oznajmione, że z powodu wyroku Czuwających [zostało powzięte] to postanowienie, i [z powodu] słowa Świętych ta decyzja [została podjęta], aby poznali żyjący, że Najwyższy sprawuje władzę w króle­stwie ludzkim, i komu chce, daje je, i najniższego z ludzi ustanawia nad nim (w. 14). W Dn 2 królowi Nabuchodonozorowi zostaje objawione to, co stanie się później (w. 29). W Dn 8 anioł przemawia do Daniela: oto chcę dać ci poznać, co stanie się przy końcu gniewu, ponieważ [odnosi się] do ustalonego czasu koń­ca. W Dn 9 Daniel chce zastanawia się w księgach nad liczbą lat, iż według słowa JHWH [skierowanego] do proroka Jeremiasza, siedemdziesiąt lat ma być dopeł­nione nad spustoszeniem Jerozolimy (w. 2), a następnie anioł oznajmia mu, że siedemdziesiąt tygodni zostało postanowione nad ludem twoim i nad świętym miastem twoim (w. 24). W Dn 10, 21 anioł objawia Danielowi to, co zostało wy­ryte w księdze prawdy, natomiast w 12, 7 stwierdza, że dopełnią się wszystkie te [rzeczy], o których była mowa w Dn 11.

Należy jednak podkreślić, że determinizm dotyczący biegu wydarzeń w historii ziemskich imperiów obecny w Księ­dze Daniela nigdy nie wyklucza wolnej decyzji człowieka. Wprost przeciwnie, uznanie Boga za jedynego Władcę pozwala na sprawowanie władzy i cieszenie się dostojeństwem i chwałą, która z tego wynika (Dn 4), natomiast arogancja i pycha prowadzi do unicestwienia (Dn 5). W chwili największego kryzysu ludzie dzielą się na tych, którzy postępują niegodziwie wobec przymierza oraz ludzi znają­cych swego Boga (Dn 11, 32; por. 12, 2-3).
Koncepcja historii, która jest ukazana w Księdze Daniela przede wszystkich za pomocą schematu następujących po sobie królestw (Dn 2 i 7), uwypukla jedność dziejów świata. W dziejach imperiów ziemskich dochodzą do skutku wydarzenia przewidziane i ustalone od samego początku. Warto zauważyć, że zarówno w śnie o posągu z różnego rodzaju metali reprezentujących kolejne mo­carstwa (Dn 2), jak też w wizji czterech bestii wychodzących z Morza (Dn 7), zostaje ukazana stopniowa ich degradacja moralna oraz stały wzrost zła. Takie narastanie zła obecne jest również w wizji barana i kozła (Dn 8), a zwłaszcza w wizji w Dn 10 - 12, gdzie historia ludzkich królestw kończy się panowaniem Antiocha Epifanesa, co zostało ukazane jako apogeum zła. Taka wizja historii ludzkiej, charakterystyczna dla apokaliptyki, jest skrajnie pesymistyczna. Dzieje świata zmierzają do dopełnienia się zła oraz do tego, aby w swoim rozwoju to zło osiągnęło swój punkt kulminacyjny, który stanie się równocześnie momentem przełomowym, nie tylko dla poszczególnych królestw na ziemi, ale dla całego wszechświata, a więc sfery ziemskiej i sfery niebiańskiej. Warto jednak zauważyć, że zło nie jest jakąś siłą abstrakcyjną działającą w mocarstwach ziemskich, ale przede wszystkich znajduje się w samym człowieku, co podkreśla Dn 8, 23, gdzie stwierdza się, że wszystko zmierza do momentu, gdy dopełnią [miary] występni.
Pomimo tak pesymistycznej koncepcji historii ziemskich królestw, w Księ­dze Daniela podkreśla się jednak nadzieję, która wypływa z przekonania, że cała historia podlega władzy Boga. Co więcej, koniec historii ziemskich królestw bę­dzie równocześnie czasem ostatecznej interwencji Boga, który unicestwi siły zła i ustanowi swoje królestwo. W Dn 2 kamień oderwany od skały bez [udziału ludz­kich] rąk roztrzaskuje posąg (tj. królestwa ziemskie), a sam staje się wielką ska­łą (tj. królestwo Boże). W Dn 7 w wyniku sądu jaki przeprowadza Bóg, wszyst­kie bestie zostają zniszczone, a władza przekazana jakby Synowi Człowieczemu i świętym Najwyższego. W Dn 8-12 Antioch Epifanes uosabiający siły zła prze­ciwne Bogu bez udziału ręki [ludzkiej] zostanie złamany (Dn 8, 25), ponieważ postanowione unicestwienie zostanie wylane na niszczyciela (Dn 9, 27), dlatego też dojdzie do swego końca i nie będzie nikogo, kto by mu pomógł (Dn 11, 45).
W Księdze Daniela bieg historii ma jeden ściśle określony przez Boga cel. Wielkie imperia ziemskie, mimo swej potęgi nie są w stanie oprzeć się prze­wyższającej je władzy Boga. W odniesieniu do ich znikania ze sceny politycznej świata, które następuje często tak szybko jak ich nagłe pojawianie się, zastępo­wanie jednych mocarstw innymi, zawsze gorszymi, prowadzi do ich nieuchron­nego końca. Jednakże kres królestw ziemskich staje się początkiem królewskie­go panowania Boga. Ci, którzy okazali się wierni Bogu w czasie panowania zła otrzymają swoją nagrodę: mędrcy będą świecić jak blask firmamentu, i ci, którzy uczynili sprawiedliwymi wielu, jak gwiazdy, na wieki i na zawsze (Dn 12, 3).

 

4. Angelologia

W Księdze Daniela pojawia się rozbudowana nauka o istotach niebiań­skich, które nie są już jedynie posłańcami (mal'ākîm) Boga, jak we wcześniejszej tradycji biblijnej, ale odgrywają decydującą rolę w historii, która obejmuje zarów­no sferę ziemską, jak i niebiańską.
W Dn 3 i 6 pojawiają się istoty niebiańskie jako działający z polecenia Boga, w wyniku czego zostają ocaleni z niebezpieczeństwa śmierci trzej młodzieńcy wrzu­ceni do ognistego pieca (3, 25) oraz Daniel wtrącony do jaskini lwów (6, 23).
W Dn 4 istoty niebiańskie są określane jako czuwający, strażnicy ('îrîn) oraz święci (qaddîšîn). Za ich pośrednictwem Bóg kieruje sprawami niebios i ziemi na wzór króla otoczonego swoim dworem. Podobnie jak ziemski władca posługiwał się swoimi „strażnikami", którzy stanowili jego „oczy i uszy" w kontrolowaniu i kierowaniu państwem, tak również Bóg w kontrolowaniu i kierowaniu sprawami niebios i ziemi posługiwał się członkami swego dworu. Według Dn 4, gdzie Na-buchodonozor w śnie zobaczył istoty niebiańskie wydające decyzję o jego upoko­rzeniu, a następnie w interpretacji jaką podaje królowi Daniel, decyzja należy tyl­ko do Boga (w. 21). Istoty niebiańskie nazywane „czuwającymi", „strażnikami" spełniały podobną rolę jak posłańcy mal'ākîm we wcześniejszej tradycji biblij­nej, a więc przekazywały ludziom wolę Boga, ale tutaj podkreśla się również to, że one również w jakimś stopniu uczestniczą w sprawowaniu przez Boga władzy oraz w podejmowaniu przez Niego decyzji odnoszących się do losów ziemskich królestw i ich władców. Bóg nie tylko panuje nad nimi wszystkimi, ale również wykorzystuje je w sprawowaniu przez siebie władzy, która jest absolutna i nieza­leżna od nikogo. Termin święci (aram. qaddîšîn; hebr. q^edôšîm) jest określeniem istot niebiańskich w wizjach apokaliptycznych, zwłaszcza w Dn 7 i 8.
W Dn 7 Bóg zasiadający na tronie jest otoczony niezliczoną liczbą istot nie­biańskich, które Mu służą (w. 10). Warto zauważyć, że aramejski rdzeń šmš (słu­żyć, być do dyspozycji; oddawać cześć, uwielbiać), pojawia się jedynie tutaj, nato­miast jego hebrajski odpowiednik šrt często odnosi się w tradycji biblijnej do służby na królewskim dworze (np. 2 Sm 13,17; 2 Krn 22,8; 1 Krl 1,4.15; Est 1,10; 2,2; 6,3), zwłaszcza w odniesieniu do wysokich dygnitarzy państwowych w zakresie spraw politycznych i militarnych (np. 1 Krn 27,1; 28,1; 2 Krn 17,19), a w tradycji kapłańskiej (P) i w dziele kronikarskim staje się terminem technicz­nym określającym służbę kultyczną. W Iz 56, 6 tym czasownikiem określa się służbę Bogu w czasach ostatecznych (por. Iz 60,7.10; 61,6). Określenie wielkiej ilości istot niebiańskich w otoczeniu Boga jako tysiąc tysięcy (...) i miriady miriad pojawia się w tradycji biblijnej tylko w Dn 7, 10. Nigdzie w Biblii nie podaje się liczby istot niebiańskich, natomiast podobnych określeń na oznaczenie wielkiej ilości, mnóstwa zazwyczaj używa się w sensie militarnym i odnosi się do liczby wojska (np. Lb 10,36; Kpł 26,8; Pwt 32,30; 33,17; Ps 91,7; 1 Sm 18, 7), czę­sto w kontekście pokonania wrogów przez Boga. Ukazanie istot niebiańskich jako otaczających tron, na którym zasiada Bóg, nawiązuje do koncepcji dworu niebiańskiego lub zgromadzenia istot niebiańskich rozpowszechnionej w litera­turze starożytnego Bliskiego Wschodu oraz w tradycji biblijnej (np. 1 Krl 22,19; Iz 6; Jr 23,18; Za 3,1-10; Hi 1-2; Ps 82; 89,6-8). Przykładem opisu dworu niebiańskiego jest wizja proroka Micheasza z 1 Krl 22, 19: „zobaczyłem JHWH siedzącego na swym tronie i cały zastęp niebios stojący przy Nim po Jego prawej i po lewej stronie". Taka koncepcja jest zakorzeniona w przekonaniu starożyt­nych o istnieniu zgromadzenia bogów na wzór dworu królewskiego otaczającego władcę. Motyw Boga zasiadającego na tronie i otoczonego niezliczoną liczbą istot niebiańskich podkreśla absolutną i suwerenną władzę jaką Bóg sprawuje za­równo w sferze niebiańskiej, jak i w sferze ziemskiej oraz Jego transcendencję.

W Księdze Daniela istoty niebiańskie spełniają funkcję pośredników Bożego objawienia oraz tłumaczy wizji, co jest charakterystyczne dla literatury apoka­liptycznej (np. HenEt) i zostanie rozwinięte w późniejszych pismach tego typu (np. 4 Ezd; ApBaSyr). W Dn 7,16 wizjoner prosi o wyjaśnienie wizji jednego ze stojących, a więc istotę niebiańską, która tutaj pozostaje anonimowa. Zwrócenie się wizjonera o pomoc w zrozumieniu wizji do członka niebiańskiego dworu jest typowe dla opisu symbolicznej wizji. Istota niebiańska określona jako jeden ze stojących, do której zwraca się Daniel, nawiązuje do koncepcji dworu JHWH, przed którym stoją istoty niebiańskie, służąc i oddając Mu cześć (np. 1 Krl 22,19). W Dn 8-12 wyraźnie pojawia się istota niebiańska spełniająca rolę tłuma­cza wizji, a Dn 11, 2 - 12, 14 stanowi w rzeczywistości przemowę anioła skiero­waną do Daniela. W Dn 10 znajduje się szczegółowy opis istoty ukazującej się wizjonerowi i wyjaśniającej mu znaczenie wizji: oto jakiś mąż ubrany w lniane szaty, a jego biodra były przepasane czystym złotem. Jego ciało było jak chryzolit, jego twarz jak wygląd błyskawicy, jego oczy jak pochodnie ognia, jego ramiona i jego stopy jak wygląd polerowanego brązu, a głos jego słów jak głos tłumu (ww. 5-6), co nawiązuje do wcześniejszych tradycji biblijnych, a zostało rozwinięte w później­szej literaturze apokaliptycznej. W Dn 9, 21 o Gabrielu wizjoner mówi, że lecąc w [szybkim] locie zbliżył się do mnie w czasie wieczornej ofiary. Najprawdopodob­niej podkreśla się tutaj fakt szybkiego przybycia anioła, ale pojawienie się anio­ła określone jako „latanie" sugeruje, że miał on skrzydła. Jeśli jest to właściwe rozumienie lekcji znajdujące się w TM, która sprawia uczonym wiele trudności w interpretacji, to byłaby to pierwsza wzmianka o „lecącym aniele", a więc posia­dającym skrzydła. W Biblii Hebrajskiej pojawiają się uskrzydlone istoty niebiań­skie, między innymi serafiny (Iz 6, 2), cheruby (Wj 25, 18-20; 1 Krl 6, 23-28), czy „istoty żyjące" (Ez 1,5-6), ale nigdy w taki sposób nie są przedstawiani posłańcy przybywający do człowieka z polecenia Boga.
Księga Daniela jest jedyną księgą w Biblii Hebrajskiej, gdzie dwie istoty nie­biańskie są obdarzone imieniem własnym, mianowicie Gabriel (8,1; 9,21) oraz Michał (10,13.21; 12,1). Hebrajskie imię Gabrî'ēl (Gabriel), znaczy Bóg jest moim bohaterem / wojownikiem. W Dn 8,16; 9,21 (por. Łk 1,19. 26) jest on ukazany w roli anioła tłumacza, który z polecenia Boga udziela Danielowi obja­wienia i wyjaśnia jego znaczenie. Natomiast w Dn 10, chociaż nie jest on tam nazwany imieniem własnym, to jednak uczeni identyfikują istotę niebiańską, która tam się ukazuje z Gabrielem, jest on ukazany jako jeden z książąt, który walczy razem z Michałem przeciwko księciu Persji i księciu Jawanu. Prawdopo­dobnie pod wpływem NT Gabrielowi przypisuje się przede wszystkim funkcję przekaziciela Bożego objawienia, warto jednak pamiętać o jego roli jako wojow­nika, co zostaje uwypuklone w Dn 10 oraz w późniejszej literaturze, między in­nymi w HenEt 10,9, 1QM 9,15-16 oraz w aramejskich tekstach magicznych, co podkreśla również znaczenie jego imienia.
Hebrajskie imię Mikā'ēl (Michał), znaczy kto [jest]jak Bóg. W Dn 10-12 Michał jest przedstawiony jako wykonawca decyzji powziętych przez Boga. W Dn 10, 13 jest on nazwany jednym z pierwszych książąt, a w Dn 12,1 wielkim księ­ciem. Podczas gdy w hebrajskim tekście w Dn 10, 21 jest on określony jako wasz książę, to wyjątkowo uroczystym tytułem Michał jest obdarzony w wersji greckiej (pap. 967): „anioł, dowódca potężny, będący nad synami twojego narodu" (10, 21). W Dn 10 - 12 Michał jest ukazany jako niebiański wojownik, który walczy za Izraela, jako książę tego narodu (zob. 10,21; 12,1). Warto zauważyć, że we wcześniejszej tradycji biblijnej podobna rola jest przypisywana wyłącznie Bogu (Joz 5,13-15; zob. Wj 15,3; Pwt 32).

Militarny charakter funkcji spełnianej przez Michała, który przede wszystkim jest ukazywany jako wojownik podkreśla się w literaturze okresu Drugiej Świątyni (np. HenEt 10,11; 1QM 9, 15-16; 17, 6-7) oraz w Ap 12, 7, gdzie pojawia się jako przywódca stojący na czele wojsk nie­biańskich walczących ze Smokiem i jego aniołami. Wielu uczonych identyfikuje Michała z „księciem świateł" (1QS 3, 20; CD 5, 18), „księciem światła" (1QM 13, 10) oraz z postacią Melchizedeka z 11Q13. Wydaje się, że o słuszności iden­tyfikacji Michała z postacią Melchizedeka świadczy tekst w 4Q544, frag. 3, linie 2-3, gdzie jest mowa o kimś, kogo obdarza się trzema określeniami stanowiącymi tytuły a jednocześnie imiona, mianowicie „Melchizedek", „książę światła" oraz „Michał", co stoi w opozycji do księcia ciemności. Warto zauważyć, że w Dn 12 rola Michała nie ogranicza się jedynie do wymiaru militarnego, ale obejmuje również aspekt jurydyczny, a więc jest on obrońcą i wykonawcą wyroku wydane­go przez Boga. Wojna, której przewodzi Michał ma charakter sądu, zaś zwycię­stwo w walce staje się równocześnie ukaraniem tych, którzy z nim walczą, a więc wszystkich sprzeciwiających się Bogu, zarówno istot niebiańskich, jak i ludzi.
Najważniejszym wkładem Księgi Daniela do nauki o aniołach jest z pewno­ścią ukazanie istot niebiańskich jako książąt, a więc opiekunów i władców po­szczególnych narodów. W Dn 10 - 12 Michał jest nazwany księciem twego na­rodu, tj. Izraela, jak również pojawiają się tam nie wymienieni z imienia „książę Persji" oraz „książę Jawanu". Należy podkreślić, że istoty niebiańskie obdarzo­ne w Dn 10 - 12 tytułem śārîm (książęta), nie są „opiekunami", a więc istotami na usługach w znaczeniu aniołów stróżów. Służebny charakter aniołów zostaje uwypuklony dopiero w NT (np. Hbr 1,14). W Dn 10 - 12 istoty niebiańskie nazywane książętami są władcami nad narodami, które są im powierzone. Są opiekunami w sensie patronów poszczególnych narodów. W powszechnym prze­konaniu ludzi starożytnego Bliskiego Wschodu poszczególne narody posiada­ją swoich opiekunów w niebiosach w postaci bóstw czy istot niebiańskich. Ich obecność jest poświadczona również w tradycji biblijnej (Pwt 32, 8-9). Takie przekonanie ma swoje źródło w koncepcji dworu niebiańskiego, gdzie bóstwo najwyższe było otoczone licznymi bóstwami niższej rangi i sprawowało nad nimi władzę. Przekonanie o istnieniu bóstw opiekujących się narodami, a jednocze­śnie sprawujących nad nimi władzę, pojawia się w 2 Krl 18, 33 (zob. też 2 Krl 19,12; Iz 36,18; 37,12; Syr 17,17; Jub 15,31). Podczas gdy w literaturze mi­tologicznej bóstwa odgrywają decydującą rolę, to w Księdze Daniela, podob­nie jak w całej tradycji biblijnej, ich rola została zredukowana do niższych rangą istot niebiańskich podporządkowanych panowaniu Boga, ponieważ to On jest jedy­nym Władcą, i to On jako „Książę książąt" ma nad nimi absolutną władzę. Chociaż w Księdze Daniela koncepcja bóstw zostaje zdemitologizowana, to nie jest wyklu­czone, że istoty niebiańskie nazywane książętami, według autora wizji posiadają jeszcze pewnego rodzaju status boski. W Dn 8, 11 Bóg jest obdarzony tytułem Książę wojska, a w 8, 25 Księciem książąt. O tym, że posiadają one do pewnego stopnia autonomiczną władzę świadczy wzmianka o konflikcie, który toczy się w sferze niebiańskiej pomiędzy Michałem a książętami Persji i Jawanu. Konflikt istot określonych jako książęta, które stoją na czele dwóch przeciwstawnych so­bie obozów jest uwypuklony w literaturze qumrańskiej, gdzie z jednej strony po­jawia się „książę świateł" (1QS 3, 20; CD 5, 18), „książę światła" (1QM 13, 10) a z drugiej „książę królestwa niegodziwości" (1QM 17, 5-6). W 1QM podkreśla się autorytet i władzę, którą posiadają „książęta", mówiąc o „panowaniu Mi­chała" (17, 7), lub w odniesieniu do Beliala o „jego grzesznym panowaniu" (13, 4). Według Dn 10 - 12 wydarzenia na ziemi są rezultatem wojny prowadzonej w sferze niebiańskiej pomiędzy książętami. Chociaż bieg wydarzeń został usta­lony przez Boga i to On jest Panem historii kontrolującym jej rozwój, to jednak istoty niebiańskie nazywane „książętami" odgrywają tutaj decydującą rolę, po­nieważ ich postępowanie bezpośrednio wpływa na dzieje ludzi.

 

5. Zmartwychwstanie

Najistotniejszym wkładem Księgi Daniela do teologii biblijnej jest nauka o zmartwychwstaniu zawarta w Dn 12, 1-3. W Biblii Hebrajskiej jest to pierw­sza a zarazem jedyna wzmianka, gdzie w sposób wyraźny i bezpośredni została wyrażona wiara w indywidualne zmartwychwstanie oraz nagrodę lub karę po śmierci człowieka. Inne teksty biblijne, często przytaczane jako argumenty mają­ce świadczyć o zmartwychwstaniu (np. Iz 26, 19; Oz 6, 2; Ez 37, 1-14), w sposób metaforyczny mówią o odnowieniu narodu Izraela. Przekonanie o zmartwych­wstaniu wypływa w Księdze Daniela z określonej sytuacji historycznej oraz z po­jęcia Bożej sprawiedliwości, a ściślej z zasady odpłaty. W sytuacji największego kryzysu - gdy wydawało się, że Antioch Epifanes walczący z Bogiem odniesie sukces, a zło będzie bezkarnie tryumfować, zaś w rezultacie prześladowań stracą życie ci, którzy są wierni Bogu - autor wizji w Dn 12, 1-3 podkreśla, że cierpienie i śmierć z powodu wierności Bogu nie są daremne, ponieważ Bóg po zmartwych­wstaniu odpłaci tak prześladowcom, jak i prześladowanym. Ci pierwsi zostaną ukarani, natomiast wierni Bogu zostaną obdarzeni życiem wiecznym, które pole­gać będzie na wywyższeniu i uczestnictwie we wspólnocie z istotami niebiański­mi. Autor Dn 12, 1-3 nie zajmuje się tematem powszechnego zmartwychwstania, ale interesuje go przede wszystkim los prześladowanych oraz prześladowców i apostatów. Z tekstu w Dn 12, 1-3 nie można wyciągać wniosków, że wszyscy zmartwychwstaną, ponieważ termin wielu nawiązuje do sytuacji, o której mowa była w Dn 11. Spośród tych wielu niektórzy powstaną do życia wiecznego, nato­miast niektórzy do hańby, do odrazy wiecznej. Przyszły los tych sprawiedliwych, który jest ukazany jako ich uczestnictwo w życiu wiecznym, jest rozumiany jako nagroda, którą Bóg obdarzy wiernych sobie w czasie prześladowań wszczętych przez Antiocha Epifanesa. Natomiast przyszły los bezbożnych, przedstawiony jako uczestnictwo w hańbie i odrazie wiecznej, jest pojmowany jako kara wo­bec apostatów i tych, którzy opuścili święte przymierze. Po raz kolejny autor mówi o maśkîlîm (mędrcach), którzy będą świecić jak blask firmamentu oraz staną się jak gwiazdy. Wykorzystując materiał mitologiczny, autor Dn 12, 1-3 nadaje mu nowe znaczenie, które w tradycji biblijnej pojawia się po raz pierwszy. Ci, któ­rzy okazali się wierni Bogu w przeciwnościach dostąpią udziału w życiu istot niebiańskich, często utożsamianych z gwiazdami. Zmartwychwstając do życia wiecznego, mędrcy i nauczyciele sprawiedliwości staną się członkami niebiań­skiego dworu i tworzyć będą wspólnotę ludzi i istot niebiańskich. Autor Dn 10 -12 rozumie to tak, że maśkîlîm (mędrcy) stracili swoje życie na ziemi, ale dzięki temu stali się uczestnikami chwały w niebiosach.
Chociaż przekonanie o zmartwychwstaniu i sądzie po śmierci pojawia się w Księdze Strażników (HenEt 1-36) starszej od Dn, to jednak właśnie nauka o zmartwychwstaniu zawarta w Księdze Daniela miała największy wpływ na jej dalszy rozwój w późniejszej literaturze okresu Drugiej Świątyni oraz w Nowym Testamencie.
Nauka o zmartwychwstaniu i sądzie po śmierci stanowi punkt kulminacyj­ny a zarazem konkluzję całej Księgi Daniela. Zmartwychwstanie i wywyższenie jest nagrodą jaką Bóg obdarza tych, którzy byli Mu wierni w czasie największej próby, gdy opowiedzenie się po stronie Boga groziło utratą życia. W ten sposób autor Dn 1-3 odpowiada na pytanie, kto stanie się uczestnikiem królestwa Bo­żego, które jest wiodącym tematem całej Księgi. Królewskie panowanie Boga, po uprzednim unicestwieniu zła, będzie polegać na wprowadzeniu nowej rze­czywistości, w której ludzie wierni Bogu po swoim zmartwychwstaniu otrzymają udział w życiu wiecznym we wspólnocie z istotami niebiańskimi (zob. szerzej Komentarz do Dn 12, 2 oraz Ekskurs: Zmartwychwstanie).

6. Zachęta do wierności

Księga Daniela stanowi orędzie pociechy i nadziei w sytuacjach kryzyso­wych, zwłaszcza w okresie prześladowań, gdy trzeba było dokonać wyboru po­między wiernością Bogu a karierą czy zachowaniem życia. Z tego powodu cała Księga jest zachętą do wierności Bogu nawet za cenę męczeństwa, ukazując jed­nocześnie sens cierpienia i wartość ofiary tych, którzy zaufali Bogu i nie wyrzekli się praktyk religijnych.
W opowiadaniach w Dn 1-6 wierność Bogu łączy się z wykonywaniem pewnych praktyk religijnych, między innymi powstrzymaniem się od spożywania pokarmów królewskich (Dn 1) oraz modlitwą trzy razy dziennie (Dn 6). Czę­sto uważa się, że takie postępowanie wynika z wierności wobec Prawa. Warto jednak zauważyć, że ani powstrzymanie się od posiłków pochodzących ze sto­łu pogańskiego władcy, ani też modlitwa praktykowana trzy razy dziennie, nie są wprost nakazane przez Prawo. W obu przypadkach stosowanie takich prak­tyk jest raczej rezultatem ich rozwoju, którym one podlegały w okresie Drugiej Świątyni, niż bezpośrednich przepisów Tory. Warto również zauważyć, że wy­konywanie tych praktyk stanowi nie tylko o wierności Bogu, ale również o toż­samości narodowej Żydów przebywających w pogańskim środowisku. W Dn 1 Daniel postanawia, że nie splami siebie jedzeniem króla, ani winem, które on pijał (w. 1). Prosi on zwierzchnika dworzan, aby mógł zrezygnować z jedzenia królew­skiego i stosować dietę wegetariańską. Autor Dn 1 chce podkreślić, że zdrowy wygląd, pomyślność i mądrość nie pochodzą od króla, ale od Boga. Prawdziwa pomyślność człowieka zależy od darów Boga, których udziela wiernym sobie, a nie od łaskawości króla. W Dn 6 Daniel zwrócony w kierunku Jerozolimy trzy razu w ciągu dnia klękał na swoje kolana, modlił się i składał dziękczynie­nie swemu Bogu (w. 11). Nie zaprzestaje modlitwy nawet wtedy, gdy grozi za to śmierć. Podobny temat pojawia się w Dn 3, gdzie trzej młodzieńcy nie oddają pokłonu posągowi wzniesionemu przez króla, chociaż są świadomi zagrażające­go im niebezpieczeństwa. We wszystkich tych przypadkach wykonywanie okre­ślonych praktyk religijnych prowadzi do konfrontacji pomiędzy wiernością Bogu a lojalnością wobec pogańskiego władcy. Poprzez wskazanie na pewne praktyki religijne, autor zachęca do wierności Bogu, ponieważ On nie tylko ocala z każ­dego niebezpieczeństwa, ale również nagradza za wierność swoich czcicieli. To Bóg obdarza mądrością młodzieńców żydowskich, którzy dzięki temu odnoszą sukcesy na królewskim dworze pogańskiego władcy (Dn 1; 2; 4), oraz ratuje i wy­wyższa tych, którzy nie wahają się oddać życia za wierność Jemu (Dn 3 i 6).
Inna sytuacja historyczna staje się podłożem wizji w Dn 7 - 12. Wierni Bogu są poddani prześladowaniom, znoszą cierpienia, a nawet śmierć. Autor wizji wzywając do wierności, wskazuje na ukryty sens cierpienia i śmierci, które mają wartość oczyszczającą (11, 35). Jego orędzie staje się nie tylko słowem pociechy, ale przede wszystkim ma dać prześladowanym nadzieję, że ich ofiara nie jest da­remna. To nie ziemski król odniesie ostateczny tryumf, ale Bóg, który nagrodzi po zmartwychwstaniu swoich wiernych, wywyższając ich i włączając do wspól­noty z istotami niebiańskimi w życiu wiecznym (12, 1-3).

 

SPIS TREŚCI

SŁOWO WSTĘPNE OJCA ŚWIĘTEGO JANA PAWŁA II
OD ZESPOŁU REDAKCYJNEGO
WYKAZ SKRÓTÓW
TRANSLITERACJA

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

1. Osoba Daniela
2. Miejsce w kanonie
3. Tekst
3.1. Tekst hebrajski i aramejski
3.2. Tekst grecki
3.2.1. LXX
3.2.2. Teodocjon
3.3. Inne wersje (tłumaczenia)
4. Język
4.1. Kwestia wielojęzyczności Księgi Daniela
4.2. Język hebrajski
4.3. Język aramejski
4.4. Język grecki.
4.5. Słowa obcego pochodzenia
5. Powstanie i autorstwo
5.1. Etapy redakcji i jedność Księgi
5.2. Kwestia autorstwa i środowisko powstania
6. Kwestia gatunku literackiego
6.1. Gatunek literacki Księgi i formy podrzędne
6.2. Apokaliptyka jako gatunek literacki
7. Struktura literacka
8. Tło historyczne
9. Dzieje interpretacji
9.1. Tradycja żydowska
9.1.1. Najwcześniejsze aluzje
9.1.2. Qumran
9.1.3. Apokaliptyka żydowska
9.1.4. Józef Flawiusz
9.1.5. Późniejsza tradycja żydowska
9.2. Tradycja chrześcijańska
9.2.1. Nowy Testament
9.2.2. Okres patrystyczny
9.2.3. Okres średniowiecza
9.2.4. Okres reformacji
9.2.5. Początki i rozwój badań naukowych
9.3. Interpretacja współczesna
9.4. Księga Daniela w sztuce
10. Przesłanie teologiczno-moralne
10.1. Bóg
10.2. Królestwo Boże
10.3. „Teologia historii"
10.4. Angelologia
10.5. Zmartwychwstanie
10.6. Zachęta do wierności

 

TEKST I KOMENTARZ

1. Daniel i jego towarzysze na dworze króla babilońskiego (1,1-21)
1.1. Zagadnienia literackie
1.1.1. Struktura
1.1.2. Forma literacka
1.1.3. Okoliczności powstania
1.2. Egzegeza
1.2.1. Wprowadzenie (1,1-2)
1.2.2. Przedstawienie młodzieńców żydowskich (1,3-7)
1.2.3. Odrzucenie królewskich pokarmów (1,8-16)
1.2.4. Zakończenie (1,17-21)
Ekskurs: Terminologia mądrościowa w Księdze Daniela
1.3. Przesłanie

2. Sen Nabuchodonozora o posągu i jego interpretacja (2,1-49)
2.1. Zagadnienia literackie
2.1.1. Struktura
2.1.2. Forma literacka
2.1.3. Okoliczności powstania i źródła
2.2. Egzegeza
2.2.1. Wprowadzenie (2,1)
2.2.2. Dialog króla z mędrcami babilońskimi (2, 2-12)
2.2.3. Interwencja Daniela u króla (2, 13-16)
2.2.4. Daniel otrzymuje objawienie tajemnicy (2, 17-24)
2.2.5. Spotkanie Daniela z królem (2, 25-45)
Ekskurs: Symboliczny sen na starożytnym Bliskim Wschodzie
Ekskurs: Epoki świata ukazane jako metale
Ekskurs: Schemat czterech królestw
Ekskurs: Interpretacja mesjańska kamienia z Dn 2, 34-35 i 44-45
2.2.6. Zakończenie (2, 46-49)
2.3. Przesłanie

3. Trzej młodzieńcy w piecu ognistym (3,1-30)
3.1. Zagadnienia literackie
3.1.1. Struktura
3.1.2. Forma literacka
3.1.3. Okoliczności powstania
3.2. Egzegeza
3.2.1. Wprowadzenie (3,1-7)
3.2.2. Oskarżenie młodzieńców żydowskich (3, 8-12)
3.2.3. Dialog króla z młodzieńcami (3, 13-18)
3.2.4. Skazanie młodzieńców na śmierć (3, 19-23)
3.2.5. Reakcja króla (3, 24-25)
3.2.6. Cudowne ocalenie młodzieńców (3, 26-27)
3.2.7. Rozporządzenie króla (3, 28-30)
3.3. Przesłanie

4. Dodatki greckie
Modlitwa Azariasza i Pieśń trzech młodzieńców (3, 24-90)
4.1. Zagadnienia literackie
4.1.1. Modlitwa Azariasza (3, 24-45)
4.1.1.1. Struktura
4.1.1.2. Forma literacka
4.1.1.3. Język i okoliczności powstania
4.1.2. Część narracyjna (3, 46-50)
4.1.3. Pieśń trzech młodzieńców (3, 51-90)
4.1.3.1. Struktura
4.1.3.2. Forma literacka
4.1.3.3. Język i okoliczności powstania
4.2. Egzegeza
4.2.1. Modlitwa Azariasza (3, 24-45)
4.2.2. Część narracyjna (3, 46-50)
4.2.3. Pieśń trzech młodzieńców (3, 51-90)
4.3. Przesłanie

5. Sen Nabuchodonozora o drzewie i jego interpretacja (3, 31 - 4, 34)
5.1. Zagadnienia literackie
5.1.1. Struktura
5.1.2. Forma literacka
5.1.3. Okoliczności powstania i źródła
5.2. Egzegeza
5.2.1. Wprowadzenie (3, 31-33)
5.2.2. Wprowadzający opis okoliczności snu króla (4, 1-5)
5.2.3. Opis snu Nabuchodonozora (4, 6-15)
Ekskurs: „Czuwający, strażnicy" w literaturze międzytestamentalnej
5.2.4. Interpretacja snu (4, 16-24)
5.2.5. Opis wypełnienia się snu (4, 25-30)
5.2.6. Zakończenie (4, 31-34)
5.3. Przesłanie

6. Uczta Baltazara (5,1- 6,1)
6.1. Zagadnienia literackie
6.1.1. Struktura
6.1.2. Forma literacka
6.1.3. Okoliczności powstania
6.2. Egzegeza
6.2.1. Wprowadzenie (5, 1-6)
6.2.2. Próba wyjaśnienia tajemniczego napisu (5, 7-12)
6.2.3. Daniel przed królem (5, 13-28)
6.2.4. Zakończenie (5,29 - 6,1)
6.3. Przesłanie

7. Daniel w jaskini lwów (6, 2-29)
7.1. Zagadnienia literackie
7.1.1. Struktura
7.1.2. Forma literacka
7.1.3. Okoliczności powstania
7.2. Egzegeza
7.2.1. Wprowadzenie (6, 2-4)
7.2.2. Spisek przeciwko Danielowi (6, 5-10)
7.2.3. Oskarżenie i skazanie Daniela (6, 11-19)
7.2.4. Ocalenie Daniela (6, 20-25)
7.2.5. Proklamacja króla Dariusza (6, 26-28)
7.2.6. Zakończenie (6, 29)
7.3. Przesłanie

8. Wizja czterech bestii i „jakby Syna Człowieczego" (7,1-28)
8.1. Zagadnienia literackie
8.1.1. Struktura
8.1.2. Forma literacka
8.1.3. Podłoże religijno-historyczne Dn 7
8.1.4. Okoliczności powstania
8.2. Egzegeza
8.2.1. Wprowadzenie (7, l-2a)
8.2.2. Opis wizji (7, 2b-14)
Ekskurs: Interpretacja postaci „jakby Syna Człowieczego"
8.2.3. Interpretacja wizji (7, 15-18)
Ekskurs: „Święci" w literaturze okresu Drugiej Świątyni
8.2.4. Dodatkowe wyjaśnienie wizji (7, 19-27)
Ekskurs: Wzajemna relacja Jakby Syna Człowieczego" i świętych Najwyższego
8.2.5. Zakończenie (7, 28)
8.3. Przesłanie

9. Wizja barana i kozła (8, 1-27)
9.1. Zagadnienia literackie
9.1.1. Struktura
9.1.2. Forma literacka
9.1.3. Podłoże mityczne Dn 8
9.1.4. Okoliczności powstania
9.2. Egzegeza
9.2.1. Wprowadzenie (8,1-2)
9.2.2. Opis wizji (8, 3-14)
9.2.3. Interpretacja wizji (8, 15-26)
9.2.4. Zakończenie (8, 27)
9.3. Przesłanie

10. Modlitwa Daniela i proroctwo o siedemdziesięciu tygodniach lat (9,1-27)
10.1. Zagadnienia literackie
10.1.1. Struktura
10.1.2. Forma literacka
10.1.3. Okoliczności powstania
10.2. Egzegeza
10.2.1. Wprowadzenie (9, 1-2)
10.2.2. Modlitwa Daniela (9, 3-19)
10.2.3. Objawienie udzielone Danielowi (9, 20-27)
Ekskurs: Chrześcijańska interpretacja mesjańska Dn 9, 24-27
10.3. Przesłanie

11. Wizja dotycząca historii świata i wydarzeń „końca dni" (10,1 - 12,13)
11.1. Zagadnienia literackie
11.1.1. Struktura
11.1.2. Forma literacka
11.1.3. Tradycje mityczne i biblijne jako podłoże religijno-historyczne Dn 10 - 12
11.1.4. Okoliczności powstania
11.2. Egzegeza
11.2.1. Wprowadzenie (10,1)
11.2.2. Epifania istoty niebiańskiej (10, 2-9)
11.2.3. Dialog Daniela z aniołem (10,10 - 11,1)
11.2.4. Przemówienie anioła (11, 2 - 12, 4)
Ekskurs: Zmartwychwstanie
11.2.5. Epilog: dodatkowa wizja (12, 5-13)
11.3. Przesłanie

12. Dodatek grecki:
Opowiadanie o Zuzannie (13, 1-64)
12.1. Zagadnienia literackie
12.1.1. Struktura
12.1.2. Forma literacka
12.1.3. Okoliczności powstania
12.2. Egzegeza
12.2.1. Wprowadzenie (13, 1-6)
12.2.2. Próba uwiedzenia Zuzanny (13, 7-27)
12.2.3. Oskarżenie i skazanie na śmierć Zuzanny (13, 28-43)
12.2.4. Przesłuchanie i skazanie na śmierć dwóch starszych (13, 44-62)
12.2.5. Zakończenie (13, 63-64)
12.3. Przesłanie

13. Dodatek grecki:
Opowiadanie o Belu i wężu (14, 1-42)
13.1. Zagadnienia literackie
13.1.1. Struktura
13.1.2. Forma literacka
13.1.3. Okoliczności powstania
13.2. Egzegeza
13.2.1. Wprowadzenie (14, 1-2)
13.2.2. Opowiadanie o Belu (14, 3-22)
13.2.3. Opowiadanie o wężu (14, 23-27)
13.2.4. Opowiadanie o Danielu w jaskini lwów (14, 28-42)
13.3. Przesłanie

ANEKSY

Dodatek I: Pisma z Qumran związane z Księgą Daniela
Dodatek II: Dn 4: tłumaczenie tekstu aramejskiego i greckiego (LXX)
Dodatek III: Dn 5: tłumaczenie tekstu aramejskiego i greckiego (LXX)
Dodatek IV: Dn 6: tłumaczenie tekstu aramejskiego i greckiego (LXX)
Dodatek V: Opowiadanie o Zuzannie (Dn 13): tłumaczenie tekstu greckiego (Teod. i LXX)
Dodatek VI: Opowiadanie o Belu i wężu (Dn 14): tłumaczenie tekstu greckiego (Teod. i LXX)

BIBLIOGRAFIA
INDEKS AUTORÓW
INDEKS TEKSTÓW BIBLIJNYCH
INDEKS TEKSTÓW POZABIBLIJNYCH