[1] The New Testament Grece, K. Nestle – M. Black – C. M. Martini, Stuttgart 1993.

[2] Krytyka na podstawie GNT.

[3] Bezy Cantabrigensis z V w. i Usserianus I z VII w..

[5] it: a – Vercellensis (IV w.), aur – Aureus (VII w.), b – Veronensis (V w.), c – Colbertinus (XII/XIII w.), e – Palatinus (V w.), f – Augiensis (IX w.), ff²– Colbeiensis II (V w.), l – Rhedigeranus (VII/VIII w.), q – Monacensis (VII w.); vg; syr: s – Sinaitic, p – Peshitta, h – Harclean; cop: sa? – Sahidic, bo? – Bohairic, ach^2?– Sub-Achmimic.

[6] Orygenes^1/2(254 r.), Jan Chryzostom (407 r.) i Cyryl Aleksandryjski (215 r.).

[8] 28, 33, 700, 892, 1009, 1071, 1079, 1195, 1216, 1230, 1242^c, 1344, 1365, 1546, 1646, 2148, 2174.

[9] Syryjska: s – Sinaitic, p – Peshitta, h – Harclean, (pal – Palestinian); Coptyjska: sa – Sahidic i ach²– Sub-Achmimic; Etiopska i manuskrypt reprezentujący drugą większą tradycję Gregorian (geo²).

[10] Usserianus I (VII w.) – Scarioth, Veronensis (V w.) – Scariotes.

[11]  vg^ww– Scariotis.

[12] Horner i Kasser.

[13] 892, 1071, 1079, 1216, 1230, 1546, 1646.

[14] W manuskryptach: a, b, e, f, ff², 1, q, r.

[15] 28, 700, 1009, 1010, 1195, 1242^c, 1344, 1365, 2148, 2174.

[16]  1010, 1079, 1195, 1216, 1241, 1242, 1344, 1365, 1546, 1646, 2148, 2174.

[17] a, aur, b, c, d, (e), f, ff², l, r¹.

[18] Syryjskie: s, p, h, pal; Koptyjskie: bo^ms.

2. Słownictwo J 13, 1-20

W omawianym tekście J 13, 1-20 występuje 6 terminów własnych św. Jana^[19]. Słowa te nie występują poza Ewangelią św. Jana w żadnej księdze Nowego Testamentu. Wśród tych terminów 4 są różne^[20].

Analiza słownictwa perykopy o umyciu nóg uczniom, tj. J 13, 1-20, zostanie przedstawiona przede wszystkim na podstawie badań Michała Wojciechowskiego^[21], S. Mędali^[22] i J. Mateos – J. Baretto^[23], i innych^[24].

W wersetach 1-3 stanowiących wprowadzenie do perykopy zauważa się przeładowanie stylistyczne imiesłowami, którego nie ma nigdzie w czwartej Ewangelii^[25].

W pierwszym wersecie, jak podaje M. Wojciechowski, M.-É. Boismard zauważył 15 elementów charakterystycznych dla „stylu janowego”, natomiast werset 2 tylko Ἰούδας Σίμωνος Ἰσκαριώτου, który nie wiąże się z kontekstem, ale jest zapowiedzią następnej perykopy o zdradzie Judasza. Jeśli chodzi o werset 3, to choć gramatycznie łączy się z w. 4, nie należy go rozpatrywać razem, gdyż na pewno nie należą do jednej warstwy redakcyjnej. Ponadto widoczne są w nim czasowniki charakterystyczne dla Jana^[26].

Wersety 4 i 5 omawianej perykopy stanowią najstarszą tradycję opisywanego dzieła. Nie zawierają słów charakterystycznych dla Jana. Jedynym terminem jest νίπτειν (myć, obmywać^[27]). Występuje ono tylko w 9 i 13 rozdziale ewangelii. Poza tym znajdujemy tu dwa hapaxlegomena λέντιον (płótno, płócienna chusta^[28], prześcieradło, ręcznik^[29]) i bardzo rzadkie słowo νιπτῆρ (miednica^[30])^[31]. M. Wojciechowski wyróżnił jeszcze znajdujący się tu imiesłów λαβὼν, który bez rodzajnika występuje jeszcze tylko w najstarszych warstwach Ewangelii, tj. 12, 3 i 18, 3^[32].

Należy również powiedzieć, że wersety 4-5 zawierają także wyrazy, które w Nowym Testamencie występują rzadko. Są nimi διαζωννυμι^[33] (także w J 21, 7), αρχομαι^[34] (oraz w J 8, 9) oraz εκμασσειν ^[35]  (w J 11,2; 12,3; Łk 7, 38.44).

------------------------------------

Wersety 6-10 przez Boismard’a zostały zaliczone do warstwy późniejszej, ale zawierają wyrażenia należące do „stylu janowego”, m.in. οὖν jako partykuła łącząca, Σίμων Πέτρος, ἀπεκρίθη καὶ εἶπεν, λέγει αὐτῷ, Οὐ μὴ… εἰς τὸν αἰῶνα, ἀπεκρίθη αὐτῷ, Ἐὰν μὴ … οὐκ, λέγει αὐτῷ … Κύριε, οἶδας i ἄρτι^[36].

Wojciechowski w swojej analizie tekstu stwierdził, że dwukrotne powtórzenie Κύριε w podanych wersetach ze względu na charakter chrystologiczny i częste użycie go przez Jana, może odwoływać się do wersetu 13 tegoż rozdziału i dlatego też może należeć do pierwotnej redakcji^[37]. Wysuwa ponadto tezę, że dialog Jezusa z Piotrem jest „dawniejszego pochodzenia opracowanym potem redakcyjnie” i dotyczył on również, od samego początku, czynności obmycia nóg.

Odpowiedź Jezusa zawarta w wersecie 7 zawiera dwie konstrukcje εγο...συi συ ουκ οἶδας, które nie są typowymi konstrukcjami dla Jana, ale są analogią do zestawienia εγο... υμειςiυμεις ουκ οἴδατε.

Według M. Wojciechowskiego widoczny jest również związek między wersetem 7 a końcem 12 i początkiem 17. Wersety skupiają uwagę na czyn, jaki został dokonany i na zrozumienie go^[38].

Terminy użyte w wersecie 10a dotyczące obmycia są inne niż w wersecie 7. Tam obmycie określone zostało terminem νιπτω, a w analizowanym wersecie λουω(obmywać się^[39]). Jeden jak i drugi termin określają czynność obmywania^[40]. Na tej podstawie można stwierdzić, że perykopa nie pochodzi z jednego źródła, ale jest wynikiem pracy redakcyjnej^[41].

W analizowanej perykopie znajdują się trzy terminy określające czynności rytualne, są nimi: καθαρὸς^[42] (w. 10), νιπτω (ww. 4.5) i λουω (ww. 4.5). Określenia te nie były tylko określeniami biblijnymi, ale również były stosowane w życiu codziennym^[43].

W historii egzegezy zauważyć można również dyskusje na temat dodatku „oprócz nóg”^[44], w wersecie 10, do wypowiedzi Jezusa^[45]. Taką wątpliwość ma również R. Bartnicki, który zastanawiał się, czy dodatek „tylko nogi” należał do pierwotnego tekstu^[46].

Werset 12 zawiera konstrukcje typowe dla stylu janowego^[47]. Należy również zauważyć, że w. 12a jest odwrotnością ww. 4-5. Stanowią one jakby klamrę, która otwiera i zamyka jeden integralny opis. Może on pochodzić od narratora, co nie fałszuje treści w nim zawartej.

Według M. Wojciechowskiego w badanym tekście jest to jedyny element symetryczny^[48], jeśli o takim można mówić, gdyż także i ta symetria nie jest ścisła, tzn. brakuje w niej kilku szczegółów^[49].

Użycie, w wersecie 13, tytułu κύριοςdo Jezusa jest typowe i częste w ewangelii św. Jana. Ciekawe jest natomiast użycie go wraz z tytułem Ὁ διδάσκαλος. Sprawia to, że staje on z nim na równi i nie ma już takiego znaczenia, jakie za sobą niesie. Tu staje się ono nietypowe i skromniejsze^[50]. Innym wyrażeniem jest proste εἰμὶ γάρ, które nie jest typowe dla Jana^[51].

Werset 13 nie zawiera terminów charakterystycznych dla „stylu janowego”, można go więc uznać za luźny logion, który został użyty przez redaktora dla ukazania ważności czynu. Samo zdanie nie wiąże się z gestem wykonanym wobec uczniów, ale może stanowić podkreślenie jego ważności.

Wersety 14 i 15 kontynuują myśl z wcześniejszego wersetu i z opisu umycia nóg. W nich odnaleźć można wyrażenia i cechy „stylu janowego”^[52].

Charakterystycznym dla Jana jest podwójne użycie ἀμὴν ἀμὴν, które wprowadza definitywną wypowiedź Jezusa. To podwójne ἀμὴνwystępuje tylko w czwartej ewangelii.

Werset 16, który rozpoczyna mowę wyjaśniającą, stanowi uroczyste wprowadzenie z użyciem tego dyptyku. Widząc, że połowa z wszystkich wystąpień tego wprowadzenia znajduje się w rozdziale 15, można przyjąć, że ewangelista wykorzystał luźne wypowiedzi Jezusa, by stworzyć jedną mowę^[53].

4. Struktura J 13, 1-20

W tej części pracy zostanie przedstawiona struktura perykopy Ostatniej Wieczerzy – umywanie nóg uczniom.

J. Mateos i J. Baretto podają następująca strukturę^[72]:

Natomiast C. Westermann^[73] proponuje podział bardziej ogólny. Otóż perykopę J 13, 1-20 określa nazwą „Umycie nóg; miłość do końca”. Wyróżnia w nim dwie części:

Kolejną strukturę proponuje E. R. Brown^[74], który dzieli dany fragment na trzy główne części, a te na jeszcze bardziej szczegółowe.

Jeszcze inny podział podaje Stanisław Mędala^[75]. Dzieli go według myśli chrystologicznej na sześć części.

--------------------------------------------

Carlo Maria Martini w analizie tekstu Ewangelii św. Jana, a dokładniej jego trzynastego rozdziału stwierdził, że można podzielić go na pięć części zakończonych konkluzją⁷⁶.

W omawianiu struktury tekstu warto zwrócić uwagę jeszcze na jedną propozycję, tj. strukturę zaproponowaną przez Salvatore A. Panimolle^[77], który ukazuje, że tekst J13, 1-20 można podzielić na dwie części. Pierwsza (w. 1-11) obejmuje opis umycia nóg (w. 1-5) i dialog z Piotrem (w. 6-11), natomiast druga (w. 12-20) monolog Jezusa.

W opisie umycia nóg (gestu Jezusa) dwukrotnie pojawia się termin οιδα(wiedzieć, znać, rozumieć^[78]), który ukazuje wiedzę, świadomość Jezusa w relacji do Ojca (w. 1.3), również dwukrotnie pojawia się mowa o wieczerzy (w. 2.4), a miłość Mistrza do swoich (w. 1) przeciwstawiona jest zdradzie jakiej dokonał jeden z uczniów (w. 2).

--------------------------------------------

[78] οιδα, w: Popowski, s. 420.

Taka analiza, ukazująca słownictwo i jedność tekstu, podaje jego naturalny podział i jego strukturę. Otóż S. A. Panimolle przedstawia go tak:

Część pierwsza – w części wprowadzającej J 13, 1-5:

A Jezus WIEDZĄC, że nadeszła Jego godzina przejścia z tego świata do OJCA (w. 1a)

B UMIŁOWAWSZY swoich na świecie, do końca ich UMIŁOWAŁ
(w. 1b)

C W czasie wieczerzy(w. 2)

B’ gdy diabeł już nakłonił serce Judasza Iskarioty syna Szymona, aby Go WYDAĆ,(w. 2b)

A’ WIEDZĄC, że OJCIEC dał Mu wszystko w ręce oraz że od BOGA wyszedł i do BOGA idzie,(w. 3)

C’ wstał od wieczerzy(w. 4a)

D i złożył szaty. A wziąwszy prześcieradło nim się przepasał. Potem nalał wody do miednicy. I zaczął umywać uczniom nogi i ocierać prześcieradłem, którym był przepasany. (w.4b-5).

Natomiast w drugiej części, tj. dialog Jezusa z Piotrem, S. A. Panimolle zauważa strukturę spiralną opisu, relacji, która wyrażona została dialogiem. Tę strukturę kończy ostatnie zdanie Jezusa, w którym mówi, że „nie wszyscy jesteście czyści”. Struktura tej części przedstawia się następująco:

A Podszedł więc do Szymona Piotra, a on rzekł do Niego: «PANIE, Ty chcesz mi umyć nogi?» (w. 6)

B Jezus mu odpowiedział: «Tego, co Ja czynię, ty teraz nie rozumiesz, ale później będziesz to wiedział». (w. 7)

A’ Rzekł do Niego Piotr: «Nie, nigdy mi nie będziesz nóg umywał». (w. 8a)

B’ Odpowiedział mu Jezus: «Jeśli cię nie umyję, nie będziesz miał udziału ze Mną». (w. 8b)

A” Rzekł do Niego Szymon Piotr: «PANIE, nie tylko nogi moje, ale i ręce, i głowę!». (w. 9)

B” Powiedział do niego Jezus: «Wykąpany potrzebuje tylko nogi sobie umyć, bo cały jest czysty. I wy jesteście czyści, ale nie wszyscy». (w. 10)

C WIEDZIAŁ bowiem, kto GO WYDA, dlatego powiedział: «Nie wszyscy jesteście czyści». (w. 11)

Od wersetu 12 następuje monolog Jezusa, w którym to wyjaśnia wcześniejszy gest. Można podzielić go na dwie sekcje: pierwsza – w. 12-15, druga w. 16-20.

Sekcja pierwsza ma na celu pouczyć o potrzebie służby braterskiej, wzorowanej na przykładzie Jezusa. Ta część monologu ma strukturę paralelizmu koncentrycznego:

A A kiedy im umył nogi, przywdział szaty i znów zajął miejsce przy stole, rzekł do nich: «Czy rozumiecie, co wam uczyniłem? (w. 12)

B Wy Mnie nazywacie „Nauczycielem” i „PANEM” i dobrze mówicie, bo nim jestem. (w. 13)

C Jeżeli więc, umyłem wam nogi, (w. 14a)

B’ Ja, PAN i Nauczyciel(w. 14b)

C’ to i wyście powinni sobie nawzajem umywać nogi. (w. 14c)

A’ Dałem wam bowiem przykład, abyście i wy tak czynili, jak Ja wam uczyniłem. (w. 15)

Natomiast druga sekcja kontynuuje niektóre mowy nauczyciela w odniesieniu do sługi i jego pana. Ma ona strukturę hiasmatyczną, w której początkowe słowa powracają w części finalnej. Jezus wychodząc od tego, który posyła (w. 16) w części finalnej (w. 20) znowu mówi o posłaniu. Natomiast w centrum znajduje się kolejne dwa razy czasownik wiedzieć(οιδα) (w. 17.18). Zobaczmy jak ilustruje się ta część:

A ZAPRAWDĘ, ZAPRAWDĘ, POWIADAM WAM: Sługa nie jest większy od swego PANA ani wysłannik od tego, KTÓRY GO POSŁAŁ. (w. 16)

B WIEDZĄC to będziecie błogosławieni, gdy według tego będziecie postępować. (w. 17)

B’ Nie mówię o was wszystkich. Ja WIEM, których wybrałem; lecz [potrzeba], aby się wypełniło Pismo: Kto ze Mną spożywa chleb, ten podniósł na Mnie swoją piętę. (w. 18)

C Już teraz, zanim się to stanie, mówię wam, abyście, gdy się stanie, uwierzyli, że JA JESTEM. (w. 19)

A’ ZAPRAWDĘ, ZAPRAWDĘ, POWIADAM WAM: Kto przyjmuje tego, KTÓREGO JA POŚLĘ, Mnie przyjmuje. A kto Mnie przyjmuje, przyjmuje Tego, KTÓRY MNIE POSŁAŁ». (w. 20)

Wydaje się, że analiza budowy tekstu J 13, 1-20 zaproponowana przez S. A. Panimolle wyraźnie ukazuje, uwypuklając interesujące autora tematy, strukturę i zachodzące w niej zależności pomiędzy słownictwem i tematami w niej poruszanymi. Analiza ta uwypukla słownictwo i jedność tekstu, który wskazuje na świadomość Jezusa w pełnieniu woli Tego, który go posłał.

5. Kontekst J 13, 1-20

Perykopa J 13, 1-20, która rozpoczyna się od określenia czasu wpisuje się w szerszy kontekst całej ewangelii. Otóż użyte w wersecie pierwszym przed świętem Paschy, nawiązuje do dwóch wcześniejszych perykop, tj. Decyzja Wysokiej Rady o zgładzeniu Jezusa(J 11, 45-57) i Namaszczenie w Bretanii (J 12, 1-8)[^79], gdzie w pierwszej znajduje się w w. 55 zbliżało się zaś żydowskie święto Paschy, a w drugim w w.1 sześć dni przed świętem Paschy. Oba te fragmenty nawiązują do tej samej, trzeciej Paschy Jezusa^[80], podczas której Jezus umarł na krzyżu.

Wprawdzie perykopa J 13, 1-20 jest integralnym opisem wydarzenia, to jednak jest również częścią, wstępem opisu Ostatniej Wieczerzy, która obejmuje aż pięć rozdziałów, tj. J 13, 1 – 17, 26.

Werset J 13, 1 zawiera rzeczownik τέλος(cel^[81]), który jest zapowiedzią τετέλοσται (wykonało się) z J 19, 30. Ostatnie słowa Jezusa wypowiedziane na krzyżu. Zapis do końca ich umiłował^[82]lub umiłował ich aż do ostatecznego objawienia miłości za nich i dla nich, i ostatnie słowo z krzyża Wykonało się,jest jakby klamrą, która otwiera opis Męki i go zamyka, tzn. takie sformułowanie występuje na początku i końcu opisu Męki Jezusa Chrystusa według św. Jana.

W wersecie 7 zauważa się aluzję do wersetu 1 dwudziestego pierwszego rozdziału tejże Ewangelii^[83]. Powiązanie dotyczy użytego w obu miejscach zwrotu μετὰ ταῦτα (później). Jezus zapowiada Piotrowi, że tego, co mu czyni, on teraz nie rozumie, ale zrozumie to później (por. J 13, 7) i to później następuje po Zmartwychwstaniu, gdy Jezus objawia się nad Jeziorem Genezaret.

6. Analiza literacko-historyczna

Opierając się na strukturze, która została przyjęta, przez autora, za tę, która najlepiej ukazuje temat Jezusa Pana w pokornym uniżeniu, zostanie teraz przeprowadzona analiza literacko-historyczna tejże perykopy.

6. 1. Wstęp, złożenie szat i umywanie nóg (J 13, 1-5)

Wydarzenie, jakie opisuje czwarty Ewangelista, miało miejsce przed Świętem Paschy(w. 1). R. Brown twierdzi, że jest tu tłumaczenie wolne, choć od strony gramatycznej w wersecie 1 występują okolicznik czasu, dwa imiesłowy oraz czasownik główny. Dalej przywołuje również opinię niektórych egzegetów, idących za Ojcami Greckimi, którzy to utrzymują, że okolicznik czasu odnosi się do wiedzy Jezusa, tzn. Jezus wiedząc przed Paschą, umiłował swoich na świecie^[84].

---------------------------------------------

W Janowej perykopie, w w. 1, należy zwrócić uwagę również na ideę przejścia (μεταβῇ^[85]). Termin μεταβαινωużyty został już wcześniej przez Jana w rozdziale 5 wersecie 24. Ponadto znajduje się on także w 1J 3, 14. W obu przypadkach zastosowany został dla określenia przejścia ze śmierci do życia, ale dotyczy uczniów, nie Jezusa. Dla niektórych występuje tu gra słów: Pascha – przejście (πάσχα – μεταλαμβανειν), ale w LXX nie ma żadnych wskazówek dotyczących użycia nazwy święta Paschy w odniesieniu do idei przejścia ze śmierci do życia. Użycie go w J 13, 1 nawiązuje raczej do Wyszedłem od Ojca i przyszedłem na świat; znowu opuszczam świat i idę do Ojca z J 16, 28^[86].

W użytym imiesłowie umiłowawszy Raymond Brown dopatruje się misji publicznej, posłannictwa publicznego Jezusa, które dokonuje się na tych, którzy byli na tym świecie (por. w. 1)^[87].

Istotnym elementem zawartym w 1. wersecie 13 rozdziału, na który zwracają uwagę egzegeci, jest słowo ὥρα (godzina^[88]), która nawiązuje do wielu miejsc janowej ewangelii, m.in. do opisu wesela w Kanie Galilejskiej (2, 4), do jezusowej mowy o światłości świata (8, 20), do Jego mowy o powtórnym przyjściu (16, 25).

Jan podobnie jak Łukasz wspominając Judasza, mówi o działaniu szatana, który nakłania jego serce, by zdradził Jezusa. Różnica między tymi opisami polega na tym, że Łukasz pisze o akcie zdrady Jezusa Sanhedrynowi dokonanego przez Judasza, gdzie wówczas szatan wszedł w Judasza (Łk 22, 3). Jan natomiast działanie szatana wobec Judasza dzieli na dwie części^[89]. Pierwszy etap podczas Wieczerzy – tu diabeł nakłania serce Judasza (por. J 13, 2), a później po spożyciu kawałka chleba podanego przez Jezusa wszedł w niego szatan (J 13, 27). Należy również wspomnieć, że w Janowym opisie zapowiedzi zdrady Judasza, widoczna jest, w przeciwieństwie do synoptyków^[90], interpretacja teologiczna tego wydarzenia^[91].

Przy analizie wersetów 4-5 należy zatrzymać się przy stwierdzeniu „wstał od wieczerzy”, który wskazuje na czas, w jakim odbyło się obmycie stóp uczniom. Opis podkreśla, że Jezus wstał od wieczerzy, czyli w jej trakcie^[92]. Dlatego nie można uznawać go za obmycie związane ze zwyczajem żydowskim, ponieważ Żydzi dokonywali takiego obmycia przed ucztą, a nie tak, jak jest tu w trakcie lub po jej zakończeniu^[93]. Trzeba przyjąć, że ten gest ze względu na swoją niezwykłość, mógł wystąpić w nietypowym momencie. Świadczy to, że pierwotny tekst zawierał starszy zwrot καὶ δείπνου γενομένου(w. 2) przed ἐγείρεται ἐκ τοῦ δείπνου(w. 4)^[94].

---------------------------------------------

[85] μεταβαινω, w: Popowski, s. 390.

Carlo Maria Martini analizując janową perykopę o umyciu nóg zauważył, że autor z dokładnością opisał gest Jezusa wobec swoich. Opis zawiera zaledwie sześć słów^[95], ale są one wyraźnie przedstawione, tak jakby każdy z nich miał znaczenie symboliczne, jakby były to czynności liturgiczne^[96].

To, co Chrystus uczynił swoim według zwyczajów żydowskich było zwykłą czynnością, ale fakt, że wykonał ją nauczyciel (J 13, 14) budziło i budzi wiele sprzeciwów, ponieważ „radykalnie narusza kulturowe ograniczenia związane ze statusem społecznym”^[97]. Takiej czynności w czasach Jezusa nie wykonywali ludzie wolni. Podkreśla to Michał Wojciechowski, który zwracając uwagę na zdjęcie szat zauważa, że złożenie szat przy umywaniu nóg nie było typowe, gdyż taką czynność wykonywali tylko niewolnicy, którzy „odziani byli skąpiej i gorzej”^[98]. Natomiast Bogdan Zbroja zauważył, że „przed każdą czynnością służebną składano, lub przynajmniej przepasywano, szaty. Długie szaty, jakie noszono wówczas w Palestynie, utrudniały intensywną pracę”^[99]. Józef Augustyn zauważył, że umywanie nóg jako niska posługa zwyczajowo była wykonywana tylko przez niewolników, ale „nigdy nie wykonywał jej w rodzinie ojciec rodziny, a we wspólnocie mistrz wspólnoty”^[100]. Potwierdza to „Komentarz Historyczno – Kulturowy do Nowego Testamentu” stwierdzając, że umywania nóg dokonywali „niewolnicy, bardzo uległe żony lub dzieci”^[101], ale nigdy pochodzenia żydowskiego^[102]. Taka opinia jest potwierdzona również przez Wilfrida Stinissen’a^[103]. Zauważa on, że „Żydowski niewolnik traktował to jako coś nie do pogodzenia z własną godnością i nie mógł być do tego zobowiązany”^[104]. W zwyczaju było, że gospodarz winien podać swemu gościowi wodę do obmycia stóp. Porównaniem może być tu perykopa o kobiecie cudzołożnej, która obmywała swymi łzami nogi Jezusa (por. Łk 7, 44). To on jako nauczyciel, powinien wymagać takiego gestu od uczniów, tak jak pan wymagał posłuszeństwa od niewolników, gdyż „według współczesnych zwyczajów uczeń powinien był pomagać swojemu nauczycielowi. Każdy pan mógł wymagać wszelkich posług od swoich niewolników”^[105]. Uczniowie świadczyli takie usługi swoim mistrzom. Innym nawiązaniem do tego czynu jest opis uczty w Betanii. Podczas, którego Maria, siostra Łazarza, wzięła funt drogocennego olejku nardu i namaściła nim stopy Jezusa^[106].

---------------------------------------------

[95]  wstał od wieczerzy i złożył szaty. A wziąwszy prześcieradło nim się przepasał. Potem nalał wody do miednicy. I zaczął umywaćuczniom nogi i ocieraćprześcieradłem, którym był przepasany.

Sam fakt umycia nóg podczas wieczerzy paschalnej, mógł budzić zdziwienie biesiadników. W rytuale posiłku paschalnego nie było takiej czynności. Przybywający na ucztę obmywali swoje zakurzone, a nawet brudne od zanieczyszczonych dróg, nogi przed posiłkiem^[107].

Gest umywania nóg uczniom przedstawiony w czwartej ewangelii, niektórzy egzegeci^[108] interpretują jako gest pokory i uniżenia wobec swoich. Inni natomiast nie zgadzają się z taką interpretacją. W opisie umycia nóg nie można, jak to podkreśla Ignace de la Potterie, uznawać go tylko za gest pokory^[109], ale jako istotny znak symboliczny, „w którym zawiera się cała męka Jezusa”^[110]. Do tej opinii dołącza się Wacław Świerzawski zauważając, że ten epizod wpisany w kontekst eucharystycznego posiłku, podkreśla jego prawdziwe znaczenie^[111].

Jezus myjąc nogi „dopełnił przed wieczerzą aktu nadzwyczajnej gościnności”^[112]. Franciszek Gryglewicz twierdzi, „że to obmycie nie jest obmyciem zwykłym, że w nim jest zawarta jakaś obrazowa treść. Obmycie to ma bowiem usunąć przeszkodę do zbawienia”^[113], dlatego też Jezus tłumaczył Piotrowi, że jeżeli nie umyje mu nóg, to nie będzie on miał udziału z Nim. Piotr mimo tego, że, jak to mówi sam Jezus, „jest czysty” musi dać sobie umyć nogi, aby mieć udział z Chrystusem. Jeżeli przyjmie się takie założenie, tzn. obmycie usuwa przeszkodę do zbawienia, to należy zastanowić się nad terminem καθαρὸς (czysty). Czystość, o której tu mowa, nie jest czystością, jaką może zdobyć sam człowiek bez niczyjej pomocy. Taką czystość daje Chrystus poprzez swoją mękę^[114].

6. 2. Dialog z Piotrem (J 13, 6-11)

Jan opis umycia nóg apostołom przedstawia krótko, natomiast dialog z Piotrem zawiera się w sześciu wersetach (w. 6-11). Wskazuje to, że to właśnie dialog niesie za sobą głębokie przesłanie, „że pokorna posługa wskazuje na śmierć Jezusa”^[115].

Dialog z Piotrem, tj. ww. 6-11, ma budowę typową dla Jana^[116], tzn. jest to dialog, w którym następują po sobie niezrozumienie przez Piotra słów Jezusa i pogłębienie wcześniej przekazanej treści^[117].

---------------------------------------------

[107] Por. KHKNT, s. 215; por. także: R. Brown, Giovanni, Assisi 1979, s. 671.

W wersecie 7 należy zwrócić uwagę na słowa Jezusa wypowiedziane do Piotra, Ὃ ἐγὼ ποιῶ σὺ οὐκ οἶδας ἄρτι, γνώσῃ δὲ μετὰ ταῦτα. (co ja czynię, tego ty nie wiesz teraz, zrozumiesz zaś później). To później ukazuje związek umycia nóg z tym, co się dokona na krzyżu, związek tego czynu, „z czynem zbawczym Jezusa”^[118]. Piotr, jak i inni apostołowie zrozumieją to wszystko dopieropo śmierci i zmartwychwstaniu swego Nauczyciela i Pana (por. J 13, 13). Idąc za taką interpretacją sposób nie zauważyć zapowiedzi śmieci^[119].

Zawarte w wersecie 7 γνώσῃ (pojmiesz) i ποιῶ (czynię^[120]) pojawiają się później w zmienionej formie γινώσκετε (pojmujecie^[121]) i πεποίηκα (uczyniłem) w wersecie 12. Ponadto występuję tu także οἶδας (wiesz) i ταῦτα (tym) zapisane w 17 wersecie a jako: οἴδατε (wiecie) i ταῦτα (to). Jest to jakby klamra, która spaja i zamyka ten opis. M. Wojciechowski zauważył, że „redaktorowi zależało najwyraźniej na skupieniu uwagi czytelnika na głębszym sensie czynu Jezusa”^[122].

W kolejnym wersecie znów występuje protest Piotra na chęć umycia nóg. Οὐ μὴ νίψῃς μου τοὺς πόδας εἰς τὸν αἰῶνα. Taki semityzm występuje jeszcze w Piśmie Świętym z innymi negacjami u Marka i Mateusza^[123]. Jak podaje M. Wojciechowski protest Piotra mógł składać się z dwóch zdań^[124].

Użyte w w. 8 mieć udział, dosłownie użyte jest w czasie teraźniejszym, a użycie czasu przyszłego uważane jest za arameizm^[125]. W Starym Testamencie, tzn. w Septuagincie, sformułowanie mieć udziałma wiele znaczeń, które niosą za sobą wiele określeń. Jednym z nich, najbardziej odpowiadającemu J 13, 8, jest dostęp do dóbr kogoś innego, do dziedzictwa, ziemi, itp^[126].

Werset ten należy do motywacji wykonania gestu umycia nóg, który wymaga dania odpowiedzi i zajęcia jakiegoś stanowiska. Nie mieć udziału z Jezusem, w wyniku odrzucenia Jego posługi, oznacza odrzucić Jego i to wszystko, co posiadał od Ojca przed założeniem świata, tj. chwałę i miłość samego Ojca. Ona to uzdalnia mających udział do miłowania i uczestnictwa w życiu samego Boga^[127].

Po dokonanej krytyce zauważamy, że istnieje rozbieżność w świadkach tekstu w wersecie 10. Dotyczy to pomijanego przez kodeks Synajski, manuskrypty Aureus i Colbertinus, Starołacińską redakcję wulgaty oraz Ojców Kościoła: Tertuliana i Orygenesa εἰ μὴ τοὺς πόδας (oprócz nóg). Słowa te mogły być późniejszym dodatkiem redaktora, który chciał „lepszego powiązania zdań w dialogu”^[128]. Jednak dłuższa wersja jest lepiej potwierdzana. Zdanie z pominięciem oprócz nógjest aforyzmem, który mógłby być przekazany jako osobny^[129].

---------------------------------------------

[118] M. Wojciechowski, Czynności …, w: SzB⁶, s. 187.

Użycie λελουμένος (wykąpany) zamiast νίψῃς (umyty) świadczy o dwóch różnych źródłach. Samo umywanie nóg nie jest przecież kąpielą. Dlatego werset 10 może być zaczerpnięty z dialogu dotyczącego obmyć rytualnych. Jezus mówi o niekonieczności całkowitego obmycia przez apostołów, którzy cali są czyści, ale nie wszyscy (J 13, 10).

Tę wypowiedź Jezusa można traktować jako polemikę z obmyciami rytualnymi, o czym świadczyć mogą inne teksty Jana^[130]. Natomiast po skonfrontowaniu z tekstami paralelnymi Nowego Testamentu można doszukiwać się w niej aluzji do sakramentu chrztu lub pokuty albo do innego „oczyszczenia przez czyn zbawczy Jezusa”^[131]. Za takim rozumieniem opowiadają się występujące tam terminy λελουμένος (wykąpany) czy λουω i λουτρον (kąpiel^[132], łaźnia, obmycie^[133]), które w Nowym Testamencie odnoszą się do obmycia poprzedzającego przyjęcie Eucharystii, jakim był chrzest^[134].

W tekście oryginalnym, w opisie umycia nóg apostołom, występuje również rozróżnienie wyrażające się w odmiennym znaczeniu słów λελουμένος (wykąpany) i νίψασθαι (obmyć się). Zarówno pierwszy jak i drugi dotyczą czynności związanych z obmyciami^[135], jednak pierwsze z nich, w pierwotnym Kościele, określało tych, którzy zostali obmyci we chrzcie. Dlatego można przyjmować, że J 13, 1-20 mówi o obmyciu takim jak chrzest. Natomiast drugi związany był bardziej z określeniem obmyć rytualnych. Podobnie jak νιπτω i καθαρος, które zawierają sens rytualny i opowiadają się za rozumieniem oczyszczenia nie takiego, jakim był chrzest, który oczyszcza z grzechów, ale jako codzienne obmycie częściowe, jakie występowało w rycie pokutnym^[136].

M. Bednarz zauważył, że w odpowiedzi danej Piotrowi „Jezus nawiązuje do zwyczaju brania kąpieli przed uroczystymi świętami, a zwłaszcza przed Paschą”^[137], dlatego mówi tylko o częściowym obmyciu, a nie o kąpieli. Na tej podstawie współczesna egzegeza w całej perykopie o umyciu nóg widzi aspekt sakramentalny^[138].

Niektórzy, idąc za Ojcami Kościoła^[139], upatrują w 10 wersecie mowę nie tylko o chrzcie, który tu ukazany jest jako λουω (brać kąpiel, kąpać się^[140]), ale o odpuszczeniu grzechów dokonanym po chrzcie, tu przedstawiony za pomocą terminu νιπτω (myć się, myć jakąś część ciała)^[141].

---------------------------------------------

[130] J 2,6; 3,25.34.

6. 3. Mowa Jezusa o służbie braterskiej (J 13, 12-15)

Konstrukcja umieszczona w wersecie 14: jeśli ja … to i wy była to argumentacja używana często przez rabinów. Był to jeden ze sposobów zwracania się wyższego do niższego^[142]. Widoczna jest tu zmiana, która może być znacząca. Jezus wcześniejsze tytuły Nauczyciel i Pan, używane przez uczniów wobec swoich nauczycieli, zmienia na Pan i Nauczyciel. Można by w niej dopatrywać się zmiany porządku znaczenia tytułów, które w rzeczywistości dobrze Go charakteryzują, gdyż on rzeczywiście taki jest^[143].

W. 15 przekazany został w formie trybu rozkazującego, autorytatywnego. Redaktor użył czasownik δέδωκα (dałem) w czasie przeszłym, który odnosi się do przyszłości^[144]. Jezus dokonując umycia nóg uczniom, dał im przykład, jak powinni teraz postępować. Niejako wymaga od tych, których wybrał, by podjęli zadanie ich Pana i Nauczyciela.

6. 4. Mowa Jezusa o misji posłanych (J 13, 16-20)

Analizując w. 16 i jego strukturę można zauważyć, że jest on paralelny z dwoma tekstami Ewangelii synoptycznych, tzn. Mt 10, 24 i Łk 6, 40, które podobnie jak on mówią o tym, że Uczeń nie przewyższa nauczyciela ani sługa swego pana, a dopiero w pełni wykształcony, będzie jak jego nauczyciel.

W tym porównaniu termin κύριος był użyty w sensie właściciela, pana niewolnika, a nie tak jak w wersetach poprzednich κύριοςużywanego jako Panie^[145].

Znaleźć w nim można również występujący tylko w tym miejscu, w Ewangelii Jana, termin ἀπόστολος (posłaniec, wysłannik^[146]). Jezus chce, by uczniowie kontynuowali dzieło, jakie On sam zapoczątkował na ziemi. O tym, że uczniowie mają być Jego apostołami, tj. wysłannikami, należy analizować w kontekście wcześniejszej wypowiedzi, tzn., że sługa nie jest większy od swego pana. Pan wzywa swoich, by poprzez służbę stali się wielcy jak On, gdyż tylko wielkość wypływająca ze służby jest prawdziewą wielkością^[147].

Werset 17 rozpoczyna się od imiesłowu wiedząc. Jest tu, więc mowa o przyszłości, jakby w teraźniejszości. Brown streścił tę wiedzę w zdaniu mówiącym, że uczniowie teraz rozumieją, a w przyszłości będą to wcielali w życie w praktykę^[148]. Termin błogosławieni (μακαριοι) odnosi się więc do zrozumienia przez uczniów tego, co się już wydarzyło.

---------------------------------------------

[142] Por. R. Brown, Giovanni, Assisi 1979, s. 657.

Werset 18 cytuje fragment psalmu 41, a dokładniej werset 9 tegoż psalmu. Opisuje on cierpiącego sprawiedliwego, który mówi: Nawet mój przyjaciel, któremu ufałem i który chleb mój jadł, podniósł na mnie piętę. Użycie przez redaktora tego fragmentu Księgi Psalmów może wskazywać na znaną, w starożytnym judaizmie, symbolikę niechęci, czy wrogości a nawet pogardy ze strony drugiej osoby^[149]. Redaktor wskazał na świadomość Jezusa na temat tego, kto Go zdradzi.

Analizowany werset 18 zawiera jeden z sześciu terminów własnych św. Jana jest nim τὴν πτέρναν(piętę¹⁵⁰). Występuje on w Septuagincie jedenaście razy, ale nie zawsze tłumaczony jest jako pięta^[151]. B. Zbroja twierdzi, że natchniony autor wykorzystując ten termin, ukazuje Jezusa, który wydaje się, przez nieprzyjaciela, poniżony do granic. Gdyż, by podeptać piętą, trzeba najpierw „wdeptać” w ziemię^[152].

Analizując Słowa Jezusa wypowiedziane podczas Ostatniej Wieczerzy należy zwrócić uwagę na formułę objawieniową^[153] „Εγω ειμι” (Ja Jestem – J 13, 19). Jezus mówi do uczniów o zbliżającej się śmierci, o tym, że jeden z tych, których wybrał go zdradzi. Chce, przez takie objawienie powiedzieć, że jest Bogiem, że na to się narodził i na to przyszedł na świat, aby dać świadectwo prawdzie (por. J 18, 13). Jak to podkreśla Bernadetta Żychlińska „apostołowie muszą wierzyć, że Ja Jestem, to znaczy, że On, jak Jahwe w Starym Testamencie jest Bogiem i przewiduje wydarzenia”^[154]. Przez tę formułę, Jezus chce pokazać uczniom, że w Nim „Bóg objawił się w sposób definitywny i całkowity. […] On zrodził Go przed wiekami”^[155].

---------------------------------------------

[149] Por. KHKNT, s. 215.