XXVI NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK C

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

XXVI NIEDZIELA ZWYKŁA – Rok C

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Lekkomyślność bogaczy

Czytanie z Księgi Amosa

To mówi Pan wszechmogący: ”Biada beztroskim na Syjonie i dufnym na górze Samarii. Leżą na łożach z kości słoniowej i wylegują się na dywanach; jedzą jagnięta z trzody i cielęta ze środka obory. Fałszywie śpiewają przy dźwiękach harfy i jak Dawid obmyślają sobie instrumenty do grania. Piją czaszami wino i najlepszym olejkiem się namaszczają, a nic się nie martwią upadkiem domu Józefa. Dlatego teraz ich poprowadzę na czele wygnańców, a zniknie krzykliwe grono hulaków”.

Am 6,1a.4-7

1. ”na Syjonie”: Wzmianka o Syjonie (Jeruzalem) legła u podstaw przekonania niektórych komentatorów, że jest to późniejszy dodatek, ponieważ przesłanie Amosa było skierowane do Izraela, a nie do Judy. Prorocy jednak podtrzymywali dawną wizję zjednoczonego królestwa. Według nich więc głoszone słowa nie ograniczały się tylko do Izraela czy Judy.

4-6. Zło ukazanego tutaj przyjemnego życia polega nie tyle na pobłażaniu samemu sobie, ile na braku zainteresowania czy troski o to, co przydarzyło się Izraelowi („domowi Józefa" w w. 6).

5. Umiejętności Dawida w dziedzinie muzyki stały się ogólnie znane (2 Sm 23,1), ale nie zasłynął on jako wynalazca instrumentów. Można odczytać werset jak D.N. Freedman : „i jak Dawid improwizują na instrumentach".

7. Ponieważ bezczynni bogacze przodują w korzystaniu z dobrodziejstw Izraela, dlatego jako pierwsi doświadczą losu wygnańców.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

6,1. Góra Samarii. Aby zastosowany przez Amosa paralelizm okazał się najbardziej wymowny, na górze Samarii musiałby się znajdować ośrodek kultu podobny do tego, który był na górze Syjon w Jerozolimie. Przypuszczalnie jest to nawiązanie do miejskiego "akropolu", gdzie znajdowała się świątynia i pałac. W kontekście potępienia Samarii i jej bożków przez Micheasza (Mi 1,6-7) oraz wzmianki Izajasza o "Samarii i jej bożkach" (Iz 10,11) wydaje się prawdopodobne, że za panowania Jeroboama II w stolicy Izraela znajdował się ważny przybytek.

6,4. Łoża z kości słoniowej. Łoże wykonane z jakiegoś egzotycznego lub luksusowego materiału przywodzi na myśl żelazne łoże króla Oga z Pwt 3,11 (zob. też wykonany z kości słoniowej tron króla Salomona; 2 Krn 9,17-19). W asyryjskich rocznikach Sennacheryba znajduje się wzmianka o tym, że wśród przedmiotów złożonych w daninie przez króla Judy, Ezechiasza, znajdowała się sofa inkrustowana kością słoniową. W opisywanym okresie dekoracje z kości słoniowej były bardzo rozpowszechnione; wykorzystywano ją np. do inkrustowania mebli i wykonywania ściennych paneli. Jednym z głównych źródeł kości słoniowej były ciosy tego zwierzęcia, które sprowadzano z Aramu (nie wyginął jeszcze wówczas żyjący tam gatunek słonia syryjskiego). Składano również daniny w postaci skór i kłów słoni oraz żywych zwierząt. Podczas prac archeologicznych prowadzonych w pałacu Asurnasirpala w Kala odnaleziono piękne rzeźby z kości słoniowej zdobiące mury. Ponad pięćset fragmentów dekoracji z kości słoniowej, datowanych na IX i VIII w. przed Chr., odkryto również w Samarii. Na wielu pojawiają się egipskie i fenickie motywy.

6,4. Jagnięta z trzody i cielęta ze środka obory. Ludzie zamożni mogli sobie pozwolić na mięso najlepszej jakości, pochodzące ze specjalnie hodowanych owiec oraz bydła trzymanego w oborach (zob. Ml 4,2) i tuczone jęczmieniem przed zarżnięciem. Za te zwierzęta karmione specjalną paszą można było uzyskać wyższą cenę, były też one dobrze znane (zob. Jeremiaszową metaforę tucznych jałowic w Jr 46,21). Dowody podobnej hodowli owiec (w języku akadyjskim kirru) znaleźć można w handlowych tekstach z Ur III datowanych na XX w. przed Chr.

6,4. Picie wina czaszami. Termin, którego użyto tutaj na oznaczenie czaszy, ma związek z czynnościami kultowymi (zob. Wj 24,6-8; Lb 7,13). Może to sugerować, że Amos oskarża nie tylko o przesadę w piciu, lecz również o profanowanie przedmiotów kultowych. Archeolodzy odkryli kilka złotych czasz do picia wina w grobowcach w Nimrud datowanych na późny okres asyryjski. Na niektórych wyryte są imiona asyryjskich królowych.

6,6. Najlepsze olejki. Goście uczestniczący w starożytnych ucztach byli często hojnie obdarzani przez gospodarza drogocennym olejkiem, którym nacierali sobie czoła. Nadawało to nie tylko blasku ich obliczu, lecz również wypełniało pomieszczenie pięknym zapachem. Na przykład w asyryjskim tekście z okresu panowania Assarhaddona czytamy, że władca "namaścił czoło" uczestników królewskiej uczty "wybornym olejkiem". Ponieważ Amos może potępiać w tym wersecie za niewłaściwe wykorzystywanie naczyń kultowych, być może chodzi mu też o używanie olejków, które stosowane były podczas obrzędów kultowych (zob. Wj 30,31-32).

6,7. Ucztowanie [BT: "krzykliwe grono hulaków"]. Słowo hebrajskie przetłumaczone tutaj jako "ucztowanie" jest terminem oznaczającym posiłek pogrzebowy (przypominający stypę poświęconą pamięci zmarłego; stąd użycie naczyń i olejków związanych z obrzędami kultowymi). Wyraz ten pojawia się jedynie tutaj i w Jr 16,5, chociaż jest dobrze znany w różnych tradycjach semickich. Pozabiblijne wzmianki na temat posiłku pogrzebowego znaleźć można w tekstach ugaryckich, w dokumentach aramejskich z Elefantyny (Egipt) oraz w inskrypcjach sporządzonych w języku punickim, nabatejskim i palmireńskim. Wszystkie elementy wymienione w tych wersetach są związane z owymi ucztami: mięso i wino, muzyka, namaszczenie olejkiem i spoczywanie na sofach.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Chwal, duszo moja, Pana, Stwórcę swego.

On wiary dochowuje na wieki,
uciśnionym wymierza sprawiedliwość,
chlebem karmi głodnych,
wypuszcza na wolność uwięzionych.
Refren.
Pan przywraca wzrok ociemniałym,
Pan dźwiga poniżonych,
Pan kocha sprawiedliwych,
Pan strzeże przybyszów.
Refren.
Ochrania sierotę i wdowę,
lecz występnych kieruje na bezdroża.
Pan króluje na wieki,
Bóg twój, Syjonie, przez pokolenia.
Refren.

Ps 146,6c-7.8-9a.9bc-10

Ps 146. Hymn jednostki, pierwszy z pięciu psalmów, które tworzą doksologiczne zakończenie nie tylko Księgi V, lecz również Psałterza. Każdy psalm ujmuje w ramy zwrot hallĕlû yāh.

Struktura:
ww. 1-6a (wielbienie Boga jako Stwórcy);
ww. 6b-10 (wielbienie Boga jako wybawcy gnębionych i bezradnych).

Na podstawie cech języka wielu komentatorów datuje Ps 146 na okres po niewoli.

1-2. Zaproszenie do wielbienia Boga.

3-6a. Wersety mają charakter sapiencjalny, przeciwstawiają śmiertelność człowieka Bogu Stwórcy; por. Ps 90,2-3 co do identycznego tematu. Język mądrościowy powraca w ww. 8-9.

5-6. Por. Ps 121,2-3 odnośnie do identycznego ciągu zdań opisujących Boga jako źródło pomocy, jako Stwórcę nieba i ziemi, i jako tego, który wszystko podtrzymuje.

6-7. ”który stworzył niebo i ziemię... daje prawo”: Moc identyczna sile stwórczej podtrzymuje świat i porządek moralny. Por. odwrotną sytuację w Ps 82,2-5, gdzie brak sprawiedliwości powoduje trzęsienie ziemi w posadach.

7b. Dostarczenie żywności głodnym i uwolnienie więźniów przywołuje na myśl wydarzenia Wyjścia; podobnie w ww. 9-10.

8a. ”Pan przywraca wzrok niewidomym”: Wyrażenie idiomatycz-ne na określenie uwolnienia więźniów (por. Iz 42,7; 61,1).

8-9. ”Pan strzeże sprawiedliwych ... na bezdroża kieruje występnych”: Por. identyczną myśl mądrościową w Ps 1,6.

9. ”przychodniów... sierotę i wdowę”: Por. Wj 22,20-21; Pwt 10,18.

10. ”Pan króluje na wieki”: Por. Wj 15,18. Na temat królewskiej opieki nad obcymi, sierotami i wdowami por. Jr 22,1-4.

”Syjonie”: Inkluzja z wołaczem: „Duszo moja" w w. 1 oraz przejście od psalmisty do wspólnoty.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

DRUGIE CZYTANIE
Zachować przykazanie nieskalane aż do przyjścia Chrystusa

Czytanie z Pierwszego Listu świętego Pawła Apostoła do Tymoteusza

Ty, o człowiecze Boży, podążaj za sprawiedliwością, pobożnością, wiarą, miłością, wytrwałością, łagodnością. Walcz w dobrych zawodach o wiarę, zdobądź życie wieczne: do niego zostałeś powołany i o nim złożyłeś dobre wyznanie wobec wielu świadków.
Nakazuję w obliczu Boga, który ożywia wszystko, i Chrystusa Jezusa, Tego, który złożył dobre wyznanie za Poncjusza Piłata, ażebyś zachował przykazanie nieskalane bez zarzutu aż do objawienia się naszego Pana, Jezusa Chrystusa. Ukaże je we właściwym czasie błogosławiony i jedyny Władca, Król królujących i Pan panujących, jedyny, mający nieśmiertelność, który zamieszkuje światłość niedostępną, którego żaden z ludzi nie widział ani nie może zobaczyć: Jemu cześć i moc wiekuista. Amen.
1 Tm 6,11-16

11. Starożytni moraliści często zachęcali swych czytelników, by „uciekali" przed występkami. Hetyci używali wyrażenia „człowiek Boży" w odniesieniu do osób należących do sfery religii, Stary Testament określał nim ludzi powołanych przez Boga, które wypowiadają się w Jego imieniu. Rzadkie występowanie tego wyrażenia w późniejszej literaturze żydowskiej jest przypuszczalnie wynikiem pojmowania go w sensie starotestamentowym, podobnie jak to czyni Paweł.

”Człowiek Boży”: Tytuł „mąż Boży" [inne tłumaczenie] często używany jest w ST w odniesieniu do proroków (np. Pwt 33,1; 1 Sm 2,27); ma podkreślać duchową moc przełożonego Kościoła.

12. Starożytni grecko-rzymscy moraliści często opisywali moralne zmagania w kategoriach walki, podobnie jak teksty żydowskie, pozostające pod ich wpływem (np. 4 Księga Machabejska, gdzie odnosi się je do męczeńskiej śmierci). Obraz, który pojawia się w greckim oryginale nie nawiązuje jednak do terminologii wojskowej - chodzi o inne wyobrażenie, po które moraliści sięgali równie często, by wykorzystać je w znaczeniu przenośnym - walki zapaśniczej lub zawodów sportowych.

”W dobrych zawodach”: Na przykładzie osobistego życia Pawła zostało pokazane, jak powinna być prowadzona walka (2 Tm 4,7).

”dobre wyznanie”: Prawdopodobnie wzmianka o wyznaniu wiary uczynionym raczej przy chrzcie aniżeli, jak niektórzy uważają, przy ordynacji.

13. Wezwanie bogów na świadków było uznawane za szczególnie wiążące.

”wyznanie”: Osobista postawa Jezusa w obliczu męki i śmierci za Poncjusza Piłata jest przykładem prawdziwej wierności.

14. Słowo „nieskalane" może nawiązywać do wymagania, by składać Bogu czyste ofiary pozbawione skazy (np. Kpł 1,3.10; 3,1.6; 4,3.23.32) lub do „nieuszkodzonych" towarów itp. - był to naturalny obraz pełnej doskonałości. Na temat określenia „bez zarzutu", zob. komentarz do 1 Tm 3,2. Słowo „objawienie się" było czasami używane w religii greckiej na oznaczenie manifestacji bóstwa, lecz w języku greckim może również wyrażać teofanię w czasach ostatecznych, zgodnie z żydowskimi wyobrażeniami.

”przykazanie”: Greckie słowo en-tolē nie odnosi się, jak zazwyczaj, do szczególnego „przykazania" danego przez Boga, ale tego, jakie zostało dane Tymoteuszowi,

”aż do objawienia się”: Zob. Tt 2,11.13.

15-16. Doksologia, w postaci hymnu wielbiącego Boga, do pewnego stopnia paralelna do tej z 1,17, inspirowana przez hellenistyczny judaizm. Podkreśla transcendencję Boga i jego wyższość nad wszystkimi ziemskimi władcami.

W literaturze żydowskiej często przedstawia się Boga jako króla. Władcy, którzy podawali się za najpotężniejszych królów (np. babilońscy królowie lub władcy Partów), określali siebie mianem „króla królów i pana panów". Greccy pisarze (np. Dio Chryzostom) stosowali czasami ten tytuł w odniesieniu do Zeusa. W judaizmie był on często używany w stosunku do Boga, Chrześcijanie zaś nazywali tak Jezusa (por. Ap 19,16).

„Nieśmiertelny" to tytuł Boży często stosowany w hellenistycznym judaizmie (zapożyczony od greckiego słowa, którego używano w stosunku do bóstw pogańskich. Żydzi i chrześcijanie uważali, że epitet ten nie pasuje do pogańskich bóstw; dlatego Paweł dodaje „jedyny"). W tekstach żydowskich często wspomina się o chwale światłości, która otacza Boży tron. Władczy splendor królów powodował, że byli oni niedostępni dla zwyczajnych ludzi. Według "Starego Testamentu, żaden człowiek nie może oglądać pełni chwały Bożej i pozostać przy życiu (Wj 33,20), późniejszy judaizm rozwinął tę ideę (chociaż niektórzy żydowscy mistycy, w oparciu o wizję tronu Bożego z Ez 1 i Iz 6, powiadali, że wniknęli w chwałę, która otacza tron i dostrzegli rąbek Boga).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja
Jezus Chrystus, będąc bogaty, dla was stał się ubogim,
aby was swoim ubóstwem ubogacić.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja

2 Kor 8,9

EWANGELIA
Przypowieść o bogaczu i Łazarzu

Słowa Ewangelii według świętego Łukasza

Jezus powiedział do faryzeuszów: ”Żył pewien człowiek bogaty, który ubierał się w purpurę i bisior i dzień w dzień świetnie się bawił. U bramy jego pałacu leżał żebrak okryty wrzodami, imieniem Łazarz. Pragnął on nasycić się odpadkami ze stołu bogacza; nadto i psy przychodziły i lizały jego wrzody. Umarł żebrak i aniołowie zanieśli go na łono Abrahama. Umarł także bogacz i został pogrzebany.
Gdy w Otchłani, pogrążony w mękach, podniósł oczy, ujrzał z daleka Abrahama i Łazarza na jego łonie. I zawołał: »Ojcze Abrahamie, ulituj się nade mną i poślij Łazarza; niech koniec swego palca umoczy w wodzie i ochłodzi mój język, bo strasznie cierpię w tym płomieniu«. Lecz Abraham odrzekł: »Wspomnij, synu, że za życia otrzymałeś swoje dobra, a Łazarz przeciwnie, niedolę; teraz on tu doznaje pociechy, a ty męki cierpisz. A prócz tego między nami a wami zionie ogromna przepaść, tak że nikt, choćby chciał, stąd do was przejść nie może ani stamtąd do nas się przedostać«. Tamten rzekł: »Proszę cię więc, ojcze, poślij go do domu mojego ojca. Mam bowiem pięciu braci: niech ich przestrzeże, żeby i oni nie przyszli na to miejsce męki«. Lecz Abraham odparł: »Mają Mojżesza i Proroków, niechże ich słuchają«. Tamten odrzekł: »Nie, ojcze Abrahamie, lecz gdyby kto z umarłych poszedł do nich, to się nawrócą«. Odpowiedział mu: »Jeśli Mojżesza i Proroków nie słuchają, to choćby kto z umarłych powstał, nie uwierzą«”.
Łk 16,19-31

Przypowieść ta przypomina pewną rabinacką opowieść o nieznanej dacie powstania, z tą różnicą, że tam bogaty człowiek spełnił dobry uczynek i wszedł do przyszłego świata tutaj zaś nie zważał na głodującego Łazarza, sam zaś żył w luksusie, i w konsekwencji odziedziczy piekło. Pewne szczegóły dotyczące życia przyszłego są typowymi motywami zaczerpniętymi z żydowskiej tradycji - niektóre z nich stanowiły niezbędne elementy wątku (co jest dozwoloną praktyką w przypadku przypowieści).

Fragment ten to dwuczęściowy (ww. 19-26, 27-32) przykład-opowiadanie o bogaczu, jego pięciu braciach i czytelnikach. Stawia on pytanie: Czy pięciu braci i czytelnicy pójdą za przykładem bogacza, czy też dadzą wiarę nauczaniu Jezusa i temu, co mówi ST na temat troszczenia się o potrzebujących, jak Łazarz, okazując się w ten sposób dziećmi Abrahama? Jeśli pięciu braci i czytelnicy nie posłuchają nauki Jezusa, nie zostaną zaproszeni na mesjańską ucztę.

19-26. Ten fragment przykładu-opowiadania ma odpowiedniki w egipskim folklorze i w opowieści o Bar Ma'yanie. Teksty paralelne, opisujące odwrócenie sytuacji po śmierci, nie zawierają dialogu bogacza z Abrahamem (ww. 23,24,25,27,29,30), zaś u Łukasza ubogi Łazarz nie cieszy się karą, która spotkała bogacza. Por. inaczej w 1 Hen 92-95. Ap. P. 13.

19-20. ”człowiek bogaty (...) żebrak”: Mimo wysiłków zmierzających do wykazania, iż bogacz przedstawiony w ww. 19-26 czynił zło, tekst nie daje do tego żadnych podstaw; z drugiej strony nie da się też z niego wnioskować, że Łazarz był człowiekiem sprawiedliwym. Można zatem sądzić, że ww. 19-26 potępiają bogatych, ponieważ są bogaci, i błogosławią ubogich, z powodu ich ubóstwa (zob. 1,51-53; 6,20-26).

19. Purpura była bardzo droga tkaniną przeznaczoną na wierzchnią szatę (por. komentarz do Dz 16,14). Styl życia, który Jezus tutaj opisuje, polegał na ostentacyjnym przepychu i luksusie. Chociaż człowiek ten mógł zdobyć bogactwo nieuczciwymi sposobami (jak to często miało miejsce), jedynym przestępstwem, o które oskarża go Jezus, jest to, że pozwolił, by Łazarz umarł z głodu, chociaż mógł temu zapobiec.

20. W niektórych żydowskich przypowieściach (w tym w rabinackiej opowieści wspomnianej na początku tej części) nadawano imiona tylko jednej lub dwóm głównym postaciom.

21. Odpadkami mogły być kawałki chleba lub ułomki, którymi wycierano stół. Nawet gdyby Łazarzowi pozwolono je zjeść, nie wystarczyłyby do przeżycia. Psy, o których tutaj mowa, wydają się należeć do typowej odmiany znanej Żydom mieszkającym w Palestynie - padlinożerców traktowanych jak szczury lub inne nieczyste zwierzęta (także w Starym Testamencie, np. 1 Krl 14,11; 16,4; 21,24; 22,38). Psy uważano za zwierzęta nieczyste, zaś ich języki mogły lizać rany Łazarza.

22-23. Tradycja żydowska często wspomina o sprawiedliwych, którzy byli zabierani przez aniołów. Jezus oszczędza swoim słuchaczom tradycyjnego obrazu człowieka nieprawego zabranego przez demony. Każdy człowiek, nawet najuboższy, musiał zostać pochowany; niepogrzebanie ciała zmarłego uważano za coś okropnego (np. 1 Krl 14,13). Jednak Łazarz, nie mając krewnych ani miłosiernego patrona, nie został pogrzebany, natomiast bogacza mogły żegnać liczne mowy pogrzebowe. Oczekiwano, że prawdziwi Izraelici, a szczególnie męczennicy, będą mieli udział w przyszłym świecie wraz z Abrahamem. Najbardziej zaszczytne na uczcie było miejsce obok gospodarza, przy czym spoczywano w taki sposób, by głowa znajdowała się przy jego łonie.

”Abrahama (...) łonie”: Aluzja do pozycji leżącej, w której uczestnicy mesjańskiej uczty spoczywali wraz z Abrahamem (13,28-29; zob. J 13,23).

24-26. W literaturze żydowskiej piekło jest często przedstawiane jako miejsce nieustającego ognia. Bogacz ma nadzieję na miłosierdzie, ponieważ jest potomkiem Abrahama (zob. komentarz do Łk 3,8), lecz sąd został tutaj oparty na zasadzie przyszłego odwrócenia ról - uciskany sprawiedliwy (szczególnie Izrael) zostanie wywyższony nad uciskającego go niegodziwca (szczególnie pogan). Wierzono też, że ludzie świadczący dobroczynność zostaną sowicie wynagrodzeni w przyszłym świecie. Jednak przypowieść Jezusa dotyczy jedynie zamiany pod względem pozycji ekonomicznej; jej surowość musiała być obraźliwa dla większości zamożnych słuchaczy z I w. po Chr. (podobnie jak byłaby obraźliwa dla współczesnych chrześcijan należących do klasy średniej, gdyby byli jej pierwotnymi adresatami).

24. ”język”: Inne przykłady kary „miarka za miarkę" zob. w Himmelfarb, Tours 68-105.

27-31. Druga część opowieści-przykładu zawiera dialog bogacza z ojcem Abrahamem, z którego wyraźnie wynika, że brak troski bogacza o Łazarza był niezgodny z nauczaniem ST (16,29-31) i z nauką Jezusa (16,9).

Jeśli ludzie, którzy utrzymują, że wierzą Biblii, nie prowadzą właściwego życia, nawet zmartwychwstanie (Jezus zapowiada tutaj swoje własne zmartwychwstanie) ich nie przekona. Także literatura żydowska podkreślała moralną odpowiedzialność wszystkich ludzi za okazywanie posłuszeństwa Bogu stosownie do wiedzy, jaką posiadają.

27. ”ojcze”: Aluzja do Abrahama stanowi nawiązanie do jednego z Łukaszowych tematów. Słowa nie czynią człowieka dzieckiem Abrahama i członkiem odnowionego Izraela. „Twierdzenie bogacza, że Abraham jest jego ojcem, nie przyniosło żadnego skutku, bowiem bogacz nie spełniał uczynków miłosierdzia, które dowodziłyby odwrócenia się od egoistycznego, obojętnego na innych stylu życia" (G.W.E. Nickelsburg; NTS 25 [1978-1979] 338).

31. ”choćby kto z umarłych powstał”: Zamożni członkowie wspólnot Łukaszowych otrzymują napomnienie, by pomagali „Łazarzom", których mają pośród siebie. Ponieważ 16,19-31 naucza, że ubodzy dostąpią zbawienia sola gratia, także oni muszą odpowiedzieć na Łukaszową Ewangelię o Bogu wywyższającym uniżonych w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa (16,31).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.