Gatunki literackie w Biblii

publikacja 26.03.2007 20:46

Gatunki literackie w Biblii

Jest to fragment książki ks. Tomasza Jelonka "Wprowadzenie do lektury Biblii" :., który publikujemy dzięku uprzejmości i zgodzie Wydawnictwa WAM :.


SPRAWA GATUNKÓW LITERACKICH

Biblia jest słowem Bożym, które zostało przekazane przez ludzi (działających pod natchnieniem Bożym) i na sposób ludzki. Inaczej nie mogłoby do wszystkich docierać. Ten sposób, obrany przez Boga, umieszcza słowo Boże w historycznym kontekście, tak upodabniając je do słowa ludzkiego, że jego poznanie wymaga stosowania wszystkich tych metod, jakimi posługujemy się w celu poznania treści ludzkiego słowa, zwłaszcza wypowiedzianego (zapisanego) w odległej przeszłości, choć to jeszcze do pełnego zrozumienia Biblii nie wystarcza. Musimy bowiem uciec się także do teologicznych sposobów interpretacji.

Sprawa zatem interpretacji Biblii, to znaczy odnalezienia właściwego jej sensu, nie jest sprawą łatwą. Będziemy starali się stopniowo rozeznać w tych wszystkich zagadnieniach. Na początku zauważmy, że wśród bardzo różnych sposobów badania, jakie stosujemy przy interpretacji każdego tekstu biblijnego, zasadniczą rolę odgrywa odczytanie odpowiedniego gatunku literackiego, w jakim badany tekst jest napisany.

Problem gatunków literackich [1], a więc problem różnorodności naszych wypowiedzi pisanych i ustnych, to rzeczywistość, z którą spotykamy się na co dzień i którą w praktyce bierzemy pod uwagę. Często nawet podświadomie. Na przykład ktoś z naszych znajomych mówi o nas nawet bardzo złośliwie, lecz my się nie obrażamy. Wiemy bowiem, że jest to człowiek z poczuciem humoru, dowcipny, ale bardzo dobry. Poznaliśmy jego sposób mówienia i odpowiednio go zinterpretowaliśmy. Jeśli zaś ktoś nie rozumie się na żartach, rodzą się często nieporozumienia, dochodzi do obrazy i sporów. Widzimy, jak ważna jest sprawa rozumienia konwencji, w jakiej dana wypowiedź została sformułowana.

Jeżeli chcemy zrozumieć, co właściwie autor zamierzał przekazać w swoim utworze, musimy przede wszystkim określić jego gatunek literacki, konwencję danej wypowiedzi. Specyfiką bowiem ludzkiego mówienia i pisania jest posługiwanie się różnorodnymi konwencjami, które wymagają odpowiedniego odczytania. Bóg przemówił na sposób ludzki, a więc z uwzględnieniem tej specyfiki.

Różne gatunki, czyli sposoby wypowiedzi, mogą przedstawiać prawdę, ale w odmienny sposób. Zilustrujemy to następującym przykładem. Jeżeli chcemy przedstawić problematykę moralną dotyczącą takich spraw jak pycha, lenistwo, pogarda człowieka z jednej strony, a pokora, pracowitość, uległość z drugiej, możemy napisać na ten temat traktat etyczny. Możemy posłużyć się odpowiednimi traktatami znajdującymi się w drugiej części Summy Teologicznej św. Tomasza z Akwinu. Możemy napisać eseje o życiu godziwym na wzór prac Tadeusza Kotarbińskiego. Ale wszystkie te sposoby wyrazu nie przemawiają do dzieci. Dzieciom przedstawiamy te same prawdy w zupełnie inny sposób, opowiadamy im bajki. Taką bajką może być bajka o Kopciuszku. Jest to bajka, ale z puentą, z morałem. Dzisiejsze bajki często nie mają morału, szczególnie te na dobranoc. Nic dziwnego, skoro ich zadaniem nie jest pouczanie, ale zastąpienie wieczornego pacierza.

Bajka o Kopciuszku ma puentę. Przekazuje więc treść etyczną. Dziecko najpierw nie rozpoznaje właściwego gatunku literackiego. Może dla niego Kopciuszek jest postacią bardziej realną niż jakaś ciocia z Ameryki. Później wiele zrozumie, ale pouczenie moralne powinno pozostać. Bajka taką miała spełnić rolę. Czy jest ona zatem prawdziwa czy fałszywa? Jako opowieść, prawdy historycznej oczywiście nie przekazuje, ale jako literacki środek przekazu prawdy etycznej – jest prawdziwa. Służy przekazowi prawdy. Przedstawiając tu ten przykład, nie mamy zamiaru sugerować twierdzenia, że Pismo Święte składa się z bajek, choć nie stroni także od tego sposobu przedstawiania treści (por. Sdz 9, 7-15; 2 Krl 14, 9).

W Biblii również są elementy baśniowe odpowiednio wykorzystane. Takim elementem jest na przykład postać Lewiatana. Postać baśniowa. W Piśmie Świętym jest wspomniany i wymieniany obok innych zwierząt morskich. Nie znaczy to, że autor natchniony chciał nas pouczać o realności tego potwora. Jeżeli jednak Bóg panuje nawet nad Lewiatanem, to naprawdę jest Panem wszystkiego. I tej religijnej treści służy wprowadzenie tego właśnie elementu baśniowego.

Wspomnienie bajki, jako bardzo skrajnej wypowiedzi, przekonuje nas, że w Piśmie Świętym mogą występować bardzo różne gatunki literackie. Mając więc jakąś jednostkę literacką, pytamy o konwencję tej wypowiedzi. Czy jest to kronika, historia, wypowiedź umoralniająca, czy jeszcze coś innego. Pismo Święte pod względem literackim nie jest księgą jednolitą, zawiera w sobie wypowiedzi należące do wielkiego wachlarza gatunków literackich, stosuje najróżniejsze sposoby przemawiania. Gatunki te różnią się od dzisiejszych, człowiek starożytny miał bowiem inne konwencje, sposoby wyrażania swych myśli. Wszystkie one służą w Piśmie Świętym przekazowi prawdy zbawczej, aby je jednak poznać i właściwie odczytać przekazywaną treść, trzeba poznać sposoby wyrażania się, panujące w czasach autora, trzeba poznać ówczesną mentalność. Pomagają nam w tym odkrywane przez naukę pisma współczesne Biblii. Dzięki nim lepiej możemy wniknąć w środowisko intelektualne, w jakim pracowali i z jakiego czerpali hagiografowie[2].

Był czas, gdy w katolickiej nauce o Piśmie Świętym nie dostrzegano problemu gatunków literackich w Biblii i każdą wypowiedź brano dosłownie. Powodowało to jednak poważne trudności. Z drugiej strony, przyjęcie możliwości niedosłownego interpretowania pewnych wypowiedzi Biblii, jeżeli tego wymaga ich gatunek literacki, może rodzić pewne niebezpieczeństwo. Ludzie bowiem często popadają w skrajności. Przedtem czytano dosłownie, dziś Kościół tu i tam od-stąpił od tej dosłowności, a więc czytajmy całe Pismo Święte jako prze-nośnię. I tak można pozbyć się Jezusa, Jego Zmartwychwstania i wielu istotnych dla chrześcijaństwa prawd wiary.

Prawda jest zawsze pośrodku. Są fragmenty, które trzeba brać prze-nośnie, bo tak zostały napisane. Są także w Piśmie Świętym fragmenty, które mają charakter historyczny, charakter kroniki, charakter świadectwa naocznego świadka i te trzeba odczytywać dosłownie.

Dla ilustracji posłużymy się następującym porównaniem. Przybywa w Tatry człowiek, który ich nie zna, ale coś tu i tam przeczytał. Wybiera się na Giewont, a ponieważ słyszał, że w Tatrach są granity, z wielką pewnością siebie stwierdza: oto depczę po granitach. I wtedy ktoś zwraca mu uwagę, że w Tatrach Zachodnich nie granit, ale wapień jest podstawową formacją skalną. Nasz turysta z oporem przyjmuje tę informację, lecz jako człowiek lubujący się w skrajnościach wkrótce twierdzi wobec wszystkich, że całe Tatry są wapienne. Znów jest w błędzie. Są partie gór z wapienia, są partie granitowe, a także inne twory geologiczne. W konkretnym przypadku geolog, specjalista od formacji skalnych, będzie mógł rozstrzygnąć, po czym stąpamy.

Podobnie jest z problemem gatunków literackich w Biblii. Są różnorodne. Nie można w ocenie być skrajnym, a objaśnić, z czym w konkretnym przypadku się spotykamy, może tylko biblista, który dzięki aparatowi naukowemu zastosowanemu do badań Pisma Świętego jest w tej dziedzinie specjalistą.

Pismo Święte nie jest więc księgą łatwą i wymaga przewodnika do jego lektury. Różnorodność form jest tu o wiele większa niż w wypadku składników geologicznych w Tatrach.

Uświadomiwszy sobie znaczenie problemu gatunków literackich dla właściwego odczytania myśli objawionej, zapisanej na kartach Biblii, można przejść do wyszczególnienia pewnych sposobów pisania (konwencji), szczególnie ważnych przy interpretacji Pisma Świętego. Będzie to pierwszy krok na drodze prowadzącej do objaśniania słowa natchnionego.

BIBLIJNE GATUNKI LITERACKIE ZWIĄZANE Z HISTORIĄ

Biblia jako dzieło literackie należy do starożytności, dlatego pragnąc poznać sposoby przemawiania Biblii, czyli występujące w niej gatunki literackie, trzeba zwrócić uwagę na gatunki charakterystyczne dla dzieł starożytnych. W wielu wypadkach różnią się one od współczesnych form stosowanych w literaturze. Zastanowimy się w tym miejscu przede wszystkim nad historiografią, gdyż w Piśmie Świętym znajdujemy bardzo dużo nawiązań do historii.

W Egipcie i Mezopotamii pisano kroniki królów, ale nie były to kroniki w naszym tego słowa rozumieniu. Zawierając aluzje do postaci i faktów historycznych, wzmiankowane kroniki były przede wszystkim gloryfikacją władców.

Inny cel miał Herodot, pisząc swoje Dzieje[3]. Są one źródłem historycznym, ale Herodot nie traktował historii tak, jak się ją dzisiaj traktuje. W swoim dziele zbierał wszystko, co znalazł, nie dbając o ścisłą prawdziwość opowiadania. Obok faktów przytacza podania i legendy, a czyni to w stylu gawędziarskim. Dzieło jego jest pełne uroku, ale nie zadowala krytycznie myślącego historyka.

Wojna peloponeska Tukidydesa[4] jest napisana przez naocznego świadka, jest więc w większym stopniu utworem historycznym. Tukidydes jednak w usta bohaterów wstawia mowy, których autentyczność jest wątpliwa. Sytuacja bowiem nie sprzyjała wygłaszaniu mów. Autor w ten sposób nie tyle pisze kronikę, ile charakteryzuje postacie. Taki był sposób relacjonowania, znany w starożytności.

Wyprawa Cyrusa Ksenofonta z Aten[5] jest natomiast powieścią historyczną, pisaną w konwencji pamiętnika, a jego Cyropedia to powieść z tezą. Autor nawiązuje do postaci Cyrusa, w którym widzi wzór idealnego władcy, ale fakty opisane w tym dziele nie mają wiele wspólnego z historycznym Cyrusem.

Oprócz gatunków zaliczanych do historiografii wyróżniamy w starożytności epopeję. Jej przykładami są w literaturze starożytnej Grecji Iliada i Odyseja przypisywane Homerowi, a w literaturze mezopotamskiej Gilgamesz[6].

Mamy także wiele innych sposobów wyrażania myśli w utworach starożytnych pisarzy, spotykamy na przykład kosmogonie mityczne, zajmujące się początkiem i rozwojem świata, zbiory złotych myśli, pieśni miłosne, bajki, hymny na cześć bogów.

Mniej literackimi środkami wyrazu były listy, sprawozdania gospodarcze, akta sądowe, rozporządzenia władz, katalogi panujących, korespondencja dyplomatyczna, napisy na grobowcach i świątyniach.

Widzimy więc wielki wachlarz możliwości, choć wymieniliśmy przykładowo tylko niektóre gatunki literackie spotykane w starożytności. Nie jest bowiem naszym celem badanie literatury starożytnej, a nawiązujemy do niej jedynie po to, aby na tym tle dokładniej zapoznać się z gatunkami spotykanymi w Biblii. Ich dokładniejsze poznanie dostarcza nam bardzo ważnych kluczy interpretacyjnych do rozumienia przekazu słowa Bożego, które z kart Pisma Świętego przemawia do nas przez ludzi i na sposób ludzki.

Poza środkami przekazu nawiązującymi do starożytnych gatunków literackich, mamy w Piśmie Świętym także sposoby przekazu specyficznie biblijne[7].

Są w Piśmie Świętym kroniki i pisma powołujące się na kroniki. Nie takie, jak wspomniane kroniki w Egipcie czy Mezopotamii, ale opierające się na faktach i tłumaczące te fakty w sposób religijny. Jest to więc historia, ale historia religijna.

Specjalnym gatunkiem tej historii jest tak zwana historia etiologiczna. Należy do niej przede wszystkim jedenaście pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju. Jest to próba wyjaśnienia obecnego stanu człowieka na bazie faktów z przeszłości. Autor dochodzi do wniosku, że obecne położenie człowieka jest skutkiem faktu, o którym nie mamy świadectw. Autor ten fakt odtwarza. Dotarcie do tego faktu dokonuje się wbrew metodologii historii i w tym sensie nie mamy tu historii. Autor jednak te odtworzone fakty oraz fakty przytoczone na podstawie reminiscencji tkwiącej w ogólnoludzkiej świadomości umieszcza na osi czasu i w ten sposób nadaje opowiadaniu formę historii.

Ogólnie można powiedzieć, że księgi, które określamy jako historyczne w Starym Testamencie, stanowią specyficzny gatunek literacki. Ukazują one przede wszystkim rozłożone w czasie zbawcze interwencje Boga. Tworzą panoramę dziejów zbawienia, która rozciąga się od stworzenia świata do czasów poprzedzających przyjście Mesjasza.

Księgi te przedstawiają dzieje narodu wybranego od wyjścia z Egiptu poprzez wędrówkę przez pustynię, zdobywanie Ziemi Obiecanej, walkę o egzystencję na niej, założenie królestwa i jego rozpad na dwa odrębne organizmy państwowe, który w konsekwencji doprowadził do niewoli asyryjskiej i babilońskiej. Dalej historia ta obejmuje czasy niewoli i powrót po zwycięstwie Cyrusa, ciężkie zmagania o odbudowę, uwieńczone zbudowaniem drugiej świątyni i reformą religijną. Po tych wydarzeniach historia milknie, aby znów przemówić opisem prześladowań i walk o wolność religii i niezależność narodu w okresie panowania Seleucydów. Opisem tego bohaterskiego okresu kończy się historia ukazana na kartach Starego Testamentu, a w niedługim już czasie nastąpi największa zbawcza interwencja Boga w dziejach świata i ludzkości, dla zbawienia której przyjdzie sam Syn Boży. Jego jednak dzieje opisze już Nowy Testament.

Przedstawiony tu ciąg historii, odnoszący się do dziejów narodu wybranego, został w Piśmie Świętym Starego Testamentu poprzedzony opisem okresu, który go jakby przygotował. Dzieje narodu rozpoczynają się właściwie w momencie, w którym naród ten znajduje się w Egipcie. Tam rozrósł się z jednej rodziny, która do Egiptu przybyła około czterysta lat wcześniej, i okrzepł tak, że pomimo akcji prześladowczych ze strony faraona zdolny był do skorzystania z okazji, aby w czasie żywiołowych kataklizmów, jakie nawiedziły Egipt, opuścić ten kraj niewoli i wyruszyć w drogę powrotną do ziemi praojców. Dzieje tych praojców, Abrahama, Izaaka, Jakuba i jego dwunastu synów, a szczególnie Józefa, przez wiele wieków powtarzane, „zapisane” i interpretowane w ludzkiej pamięci, zanim je spisano w księdze, zostały umieszczone przed dziejami rozpoczynającymi się od pobytu w Egipcie i jego opuszczeniem.

Dokonany przegląd przekonuje nas, że ujęcie historii w Starym Testamencie jest różnorodne. Okazuje się, że jest to różnorodność pod względem treści, ale o wiele bardziej pod względem historycznego charakteru opisów. Ogólnie trzeba powiedzieć, że przedstawiona tu historia nie spełnia warunków, jakie obecnie stawia metodologia nauk historycznych, nie jest to więc historia w ściśle naukowym tego słowa znaczeniu. Bardziej zbliża się natomiast do rygorów, jakie istniały w odniesieniu do tekstów historycznych w starożytności, choć i tych w pełni nie zachowuje. Nie o to bowiem chodziło autorom natchnionym, kiedy komponowali swoje historyczne opisy. Nie jest to historia, która ma możliwie wiernie opisać minione wydarzenia, ale przede wszystkim opis działania Bożego, dokonującego się w dziejach ludzkości, a więc teologiczna interpretacja dziejów.

Dla całościowego wyliczenia zawartości treściowej ksiąg Starego Testamentu, zaliczanych do historycznych, trzeba jeszcze wspomnieć o tak zwanych nowelach historycznych, które zajmują się pewnymi epizodami historii i mają bardzo wyraźny charakter dydaktyczny. Zaliczamy do nich dzieje Józefa w Księdze Rodzaju, Księgę Rut czy Księgi: Tobiasza, Judyty i Estery. Fakty historyczne są tu podstawą narracji literackiej.

Historyczne gatunki literackie Biblii nie wyczerpują wszystkich sposobów przemawiania tej Księgi, do innych przyjdzie nam powrócić.

KSIĘGI PROROCKIE JAKO GATUNEK LITERACKI

Zajmując się biblijnymi sposobami przemawiania, czyli rozważając gatunki literackie w Biblii, zwróciliśmy uwagę na księgi historyczne Starego Testamentu. Ukazują one zbawcze interwencje Boga w historii człowieka. Ażeby wydarzenia ludzkiej historii ukazywały działalność Bożą, muszą być odpowiednio zinterpretowane. Księgi historyczne zawierają przede wszystkim taką interpretację dziejów i bardziej zajmują się tą interpretacją niż samymi faktami, które podlegają interpretacji, choć faktów tych nie ignorują. Dzięki temu wiele wydarzeń ze starożytności mogło być poznane przez historyków, gdyż znalazły się na kartach Starego Testamentu.

Wspomniana tu interpretacja często nazywana jest interpretacją prorocką, zasadniczym bowiem zadaniem proroków biblijnych było odczytywanie znaków czasu, a więc odnajdywanie teologicznego sensu dokonujących się wydarzeń, w których i poprzez które działał i objawiał się Bóg. Prorok miał ten sens odczytać i ukazać go swoim współczesnym[8].

Tak rozumiejąc rolę profetyzmu, Izraelici nazywali wiele ksiąg, zaliczanych przez nas do historycznych (tak zwane Dzieło Deuteronomistyczne, a więc księgi Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskie), prorockimi (prorocy wcześniejsi). W tych księgach anonimowi redaktorzy dokonali prorockiej interpretacji. Księgi te jednak ukazują także konkretnych ludzi, znanych z imienia, którzy obdarzeni byli charyzmatem prorockim i działali przede wszystkim w czasach monarchii w Izraelu. Wśród nich poczesne miejsce zajmują Eliasz i Elizeusz. Ich dzieje zostały dość obszernie opisane, ale tradycja, ukazując ich nauczanie, nie przekazała tego pouczenia w formie spisanej.

Istnieje natomiast cały zastęp postaci, z imionami których związane są orędzia, przekazane w odrębnych księgach biblijnych. Księgi te zarówno kanon Izraela (bez Księgi Daniela), jak i kanon chrześcijański zalicza do pism prorockich. Kanon chrześcijański wyróżnia tak zwanych proroków większych (Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel) oraz proroków mniejszych, których jest dwunastu. W kanonie chrześcijańskim księgi związane z imionami proroków mniejszych stanowią dwa-naście odrębnych ksiąg, w kanonie zaś żydowskim stanowią one jedną księgę Dwunastu Proroków. Określenie więksi i mniejsi związane jest z objętością pism. Prorocy, których imiona związane są z księgami obszerniejszymi, nazywają się większymi, zaś pozostali, których księgi są objętościowo niewielkie, nazywają się mniejszymi.

Księgi prorockie zawierają pouczenia wypowiadane w konkretnych sytuacjach, które prorok interpretował jako znak Bożego działania i w których odczytywał wezwanie skierowane przez Boga do ludzi. Było to najczęściej wielkie wołanie o nawrócenie, gdyż liczne grzechy narodu obrażały Boga i zasługiwały na karę. Groźbą kar, ale także od-wołaniem się do wierności zawartemu przymierzu oraz ukazywaniem ogromnej miłości Boga, prorocy chcieli wstrząsnąć sumieniami ludzi, aby nawróciwszy się, mogli cieszyć się Bożym błogosławieństwem. Jednak orędzie proroków było zazwyczaj lekceważone, a oni sami często musieli znosić prześladowanie. Dopiero gdy spełniały się groźne zapowiedzi i na naród spadały nieszczęścia, przypominano sobie słowa proroka, zbierano jego pouczenia i pocieszano się, wypowiadanymi, obok gróźb, zapowiedziami odmiany losu. Prorocy bowiem zapowiadali karę, ale również ukazywali wierność Boga, który uratuje nawróconą Resztę.

Zadaniem proroka było odczytywanie teologicznego sensu dokonującej się teraźniejszości, dlatego właściwe odczytanie orędzia prorockiego wymaga znajomości kontekstu historycznego, w którym dany prorok działał. Im lepiej poznajemy ten kontekst, tym lepiej rozumiemy konkretne wypowiedzi proroków, ale również, co jest bardzo charakterystyczne, lepsze poznanie historycznego kontekstu pozwala nam w większym stopniu dostrzec aktualność prorockiej wypowiedzi w odniesieniu do rzeczywistości nam współczesnej. Wiele bowiem sytuacji, jakie obecnie przeżywamy, pod licznymi względami przypomina tamte sytuacje, które przed wiekami interpretowane były przez proroków. Rozpoznając te podobieństwa, możemy przenieść na nie prorocką interpretację i zastosować do siebie. Księgi tak bardzo osadzone w pewnej konkretnej sytuacji, mimo upływu dwudziestu kilku wieków nie przestają być aktualne, są nadal słowem Bożym, skierowanym także do nas.

Prorocy przede wszystkim interpretowali współczesne sobie wydarzenia historyczne. Dla pełności tej interpretacji musieli sięgać do przeszłości, a także czasami wybiegać w przyszłość. Kiedy, na przykład, prorok Ezechiel po upadku Jerozolimy interpretował ciężki los wygnańców przypędzonych z kraju Kanaan do Babilonii i pogrążonych w beznadziei, musiał nie tylko wskazywać na to, że los ten jest karą za niezliczone grzechy popełniane przez naród, ale także budzić nadzieję, która pozwoliłaby temu narodowi przetrwać próbę i wyjść z niej umocnionym. W tym celu odwoływał się do przyszłości i ukazywał ją w jasnych barwach, aby powiedzieć, że czas próby się skończy i naród powróci do swojej, wspaniale odnawianej ziemi, jeżeli tylko odwróci się od grzechów i odpokutuje winy.

Jawi się zatem u Ezechiela, ale nie tylko u niego, obraz przyszłości. Okazuje się, że jest on naszkicowany z charakterystyczną dla proroków perspektywą, w której wydarzenia bliższe i dalsze nakładają się na siebie. Ezechiel zapowiada zakończenie niewoli babilońskiej, ale także wyzwolenie, które nastąpi później, w czasach, które określamy jako mesjańskie. W prorockiej perspektywie natomiast czasy te nakładają się na obraz ostatecznej już rzeczywistości, kiedy nastąpi koniec dziejów zbawienia, a wszystkie plany i obietnice Boga zostaną zrealizowane.

To wybieganie ku przyszłości nie było zasadniczym zadaniem proroka, choć często tak sobie to wyobrażamy. Nie negując wielkiego znaczenia zapowiedzi prorockich odnoszących się do przyszłości, pamiętać jednak trzeba o tym, że podstawowym zadaniem proroka nie było zapowiadanie przyszłości, ale interpretowanie teraźniejszości. Ta interpretacja stanowi podstawowe orędzie proroka, który w ten sposób przemawiał do swoich współczesnych, ale także i nam ma wiele do powiedzenia.

Księgi prorockie Starego Testamentu zawierają bardzo różne sposoby przemawiania. Możemy zatem mówić o różnych gatunkach literackich, jakie w tych księgach występują. W wypowiedziach proroków spotykamy teksty poetyckie i pisane prozą, są przytaczane mowy proroków, ale również zapoznajemy się z ich życiem i działalnością, często osadzoną w kontekście historycznym. Mowy prorockie wypowiadane są w formie gróźb, ale zawierają także słowa pociechy. W księgach tych spotykamy również wizje stanowiące szczególny gatunek literacki. Jako specjalny gatunek wypowiedzi w księgach prorockich można uznać też umieszczone w nich modlitwy.

Nie wymieniając tu wszystkich gatunków literackich, jakie możemy znaleźć w księgach Starego Testamentu zaliczanych do prorockich (których kompletne wyszczególnienie nie jest sprawą łatwą ze względu na bogactwo form i różne kryteria zaliczania tekstów do konkretnych gatunków), możemy ogólnie stwierdzić, że pismo prorockie stanowi samo w sobie odrębny gatunek literacki, podobnie jak odrębnym gatunkiem literackim są księgi historyczne rozważane jako całość. Są to gatunki specyficznie biblijne, tak jak specyficznie biblijną myślą jest dostrzeganie działania Bożego w historii i poprzez historię. W ramach natomiast tak określonego gatunku występują bardzo liczne podgatunki, o których wyżej wspominaliśmy.

KSIĘGI MĄDROŚCIOWE JAKO GATUNEK LITERACKI

Księgi Starego Testamentu dzielimy na historyczne, prorockie i mądrościowe. Te ostatnie w kanonie znajdują się przed prorockimi, ale mówimy o nich dopiero po prorockich, uwzględniając raczej porządek chronologiczny niż kanoniczny. Nurt mądrościowy istniał o wiele wcześniej, ale jego ostateczne zebranie nastąpiło już w okresie, gdy zamilkł charyzmat prorocki.

Mądrość w znaczeniu semickim, a więc także biblijnym, oznacza nie tyle sumę wiedzy, ile umiejętność dobrego, to znaczy etycznie poprawnego postępowania. Mądrym jest ten, kto umie postępować dobrze, a ponieważ dobre postępowanie zgodne jest z zamysłem Boga, więc On jest pierwszorzędnym źródłem wszelkiej mądrości. Dlatego najpewniejszą drogą do osiągnięcia mądrości jest modlitwa. Kto prosi Boga o mądrość, zostanie przez Niego obdarzony umiejętnością i będzie wiedział, jak postępować. Przykładem tego jest modlitwa króla Salomona, zapisana w Księdze Królewskiej (1 Krl 3, 4-15). Salomon przede wszystkim prosi o umiejętność odróżniania dobra od zła, aby mógł sprawować sądy: Racz więc dać Twemu słudze serce pełne rozsądku do sądzenia Twego ludu i rozróżniania dobra od zła, bo któż zdoła sądzić ten lud Twój tak liczny (1 Krl 3, 9).

Bóg wysłuchał Salomona i obdarzył go mądrością. Ta przysłowiowa mądrość Salomona, o której czytamy, że nie było zagadnienia, nieznanego królowi, którego by nie wyjaśnił (1 Krl 10, 3), polegała przede wszystkim na obdarzeniu mądrością Bożą do sprawowania sądów (1 Krl 3, 28). Świadczy o tym umieszczony zaraz po opisie modlitwy o mądrość opis wydania sądu w sprawie przydzielenia dziecka jednej z dwu kobiet, spierających się o to, która z nich jest matką dziecka pozostałego przy życiu (1 Krl 3, 16-28).

Oprócz modlitwy źródłem mądrości jest doświadczenie. Dlatego starcy winni odznaczać się mądrością, a kiedy źle postępują, jak owi starcy w opowiadaniu o Zuzannie (Dn 13), jest to szczególnie godne potępienia. Izrael przez długie wieki swej historii gromadził doświadczenie, które stanowiło dziedzictwo jego mądrości. Doświadczenie to zapamiętywano głównie w postaci krótkich i łatwych do przyswojenia aforyzmów, które były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Szczególnym okresem powstania wielu aforyzmów były czasy Salomona, a wiele z nich łączono nawet z samym królem i jako od niego pochodzące przekazywano potomnym. W ten sposób Salomona zaczęto uważać za autora wszystkich mądrościowych tekstów Izraela, a przekonanie to doprowadziło do przypisania mu pism, które powstały o wiele wieków później. Były one jednak po części wyrazem tradycji, która w czasach Salomona zaczęła się rozwijać, a płynąc nurtem przed-literackim, znalazła swój literacki wyraz w księgach zbierających tradycję i dokonujących jej syntezy. Taką księgą jest przede wszystkim Księga Przysłów, gromadząca bardzo liczne aforyzmy (przysłowia). W kanonie Pisma Świętego do ksiąg mądrościowych zaliczamy siedem ksiąg biblijnych. Czytając je, mamy uczyć się mądrości, czyli moralnego postępowania. O ile księgi prorockie podają pouczenia o tym, co trzeba czynić w konkretnych sytuacjach historycznych, o tyle księgi mądrościowe dają pouczenie niezależne od określonej chwili, zawsze aktualne.

Podobnie jak w przypadku poprzednio omawianych ksiąg historycznych i prorockich, także księgi mądrościowe Starego Testamentu możemy całościowo traktować jako specyficzny gatunek literacki, w ramach którego można wyróżnić całą gamę podgatunków, w jakich wyrażano pouczenia o mądrości – o jej zdobywaniu i o właściwym sposobie postępowania.
 

KLASYFIKACJA GATUNKÓW LITERACKICH W BIBLII

Po przyglądnięciu się księgom historycznym, prorockim i mądrościowym Starego Testamentu jako gatunkom literackim, przejdziemy do ogólnej próby scharakteryzowania gatunków literackich w Biblii.

Zauważmy najpierw, że rozpatrując Biblię jako całość trzeba uznać ją za księgę o szczególnym charakterze literackim, który możemy przyjąć jako gatunek nadrzędny. W tym sensie mówimy o Biblii jako o księdze religijnej, wyrosłej na gruncie określonej religii i stanowiącej jej normę wiary. Wszystko, co zawiera się w tej Księdze i zostało wyrażone odpowiednimi formami czy gatunkami literackimi, służy ostatecznie przekazowi treści religijnej, stąd też nieuwzględnienie w interpretacji Biblii tego nadrzędnego gatunku albo przyjmowanie tej Księgi za coś innego (co często miało miejsce w ateistycznym podchodzeniu do Biblii, gdzie traktowano ją jako dokument świecki), musi prowadzić do błędnej interpretacji z uwagi na zastosowanie błędnych i nieadekwatnych kluczy interpretacyjnych.

Biblia może spełniać rolę arcydzieła literackiego, pomnika literatury starożytnej, źródła danych historycznych i podstawy naszej cywilizacji, ale wszystkie te funkcje spełnia tylko dlatego, że była zawsze traktowana i przyjmowana jako księga religijna, jako słowo Boga do ludzi.

Ta Księga jako księga religijna jest świadectwem i normą wiary Izraela i chrześcijaństwa, a podstawową prawdą tej wiary jest zbawienie[9], czyli wyjście Boga ku człowiekowi, aby go do siebie przygarnąć. Cała Biblia poświęcona została prawdzie o zbawieniu, co szczególnie pod-kreślił Sobór Watykański II. Dlatego ten naczelny gatunek literacki Biblii, który określiliśmy jako księgę religijną, w tym przypadku wyraża się bardziej precyzyjnie: Biblia jest księgą o zbawieniu.

Zanim przejdziemy do wyodrębnienia bardziej szczegółowych gatunków literackich, zwrócimy uwagę na trzy wątki treściowe, jakie w Biblii, jako księdze o zbawieniu, można odnaleźć. Biblia zasadniczo mówi o Bogu i przedstawia Go przede wszystkim jako jedynego Zbawiciela, czyli Tego, który sam dokonuje zbawienia. To zbawienie dokonuje się w historii i poprzez historię człowieka, w którą Bóg wkracza, dokonując w niej zbawczych interwencji. Biblia bardzo szeroko opisuje te właśnie zbawcze interwencje Boga rozłożone w historii. Na zbawcze zaproszenie Boga do wejścia z Nim we wspólnotę człowiek powinien odpowiedzieć. Biblia poświęca więc wiele miejsca zagadnieniu, jak powinna wyglądać ta odpowiedź, uzdalniająca do przyjęcia Bożej oferty.

Trzy, wspomniane powyżej, wątki treściowe Biblii można zatem sformułować następująco:

• Bóg jako Zbawiciel,
• Ukazanie zbawczych interwencji Boga w historii,
• Wskazanie, jak należy postępować, aby odpowiedzieć na zbawcze zaproszenie Boga.

Biblijna nauka o Bogu przenika całe Pismo Święte, które nie jest jednak nigdzie dogmatycznym traktatem de Deo. Dlatego z tym pierwszym i – można powiedzieć – wszechobecnym, ukrytym w całej Biblii wątkiem nie wiążą się specjalne formy przekazu, a więc nie będzie on służył dalszej klasyfikacji biblijnych gatunków literackich. Dwa następne wątki pozwalają natomiast na wyodrębnienie dwu głównych grup zbierających poszczególne gatunki.

Pierwsza grupa związana będzie z opisem Bożych interwencji w historii, druga z nauką o właściwym postępowaniu człowieka, czyli mądrością.

W ramach zatem naczelnego gatunku literackiego, określającego przekaz Biblii, wyróżniamy dwie grupy gatunków: historyczne (przy szczególnym rozumieniu historii jako ukazania Bożego działania w historii człowieka) i mądrościowe (przy rozumieniu mądrości jako umiejętności właściwego postępowania, które jest odpowiedzią na zbawcze działanie Boga).

Ukazana tu dwoistość zasadniczego podziału form literackich Biblii tkwi w niej samej i została odkryta już w interpretacji rabinistycznej, która dzieliła się na hagadę, czyli część narracyjną, mającą doprowadzić do poznania i poprawnego rozumienia Boga, świata i człowieka, oraz halachę, podającą zasady postępowania i praktyczne przepisy. Hagada i halacha jako interpretacja Biblii, początkowo przekazywane ustnie, zostały spisane w midraszach, Misznie i w Talmudzie.

Dwoisty podział gatunków literackich Biblii może być pożyteczny przy ich klasyfikacji, okazuje się jednak niewystarczający, zwłaszcza jeżeli bierzemy pod uwagę charakter literacki większych jednostek, które zasługują na specjalne wyszczególnienie, a jako całości łączą w sobie elementy jednej i drugiej grupy. Tu przede wszystkim trzeba wymienić dwa typowo biblijne gatunki, jakimi są pouczenia prorockie (księgi proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i dwunastu proroków; jako całości) i przymierze jako forma literacka.

W pierwszym przypadku mamy ściśle ze sobą złączone: prorocką interpretację znaków czasu, a więc ukazanie znaczenia dokonujących się faktów historycznych, z pouczeniem moralnym, wskazującym na wezwanie Boga skierowane do człowieka, w tym właśnie znaku czasu zawartym.

W przypadku przymierza natomiast biblijne opisy jego zawierania wzorują się na formularzach umów lennych, na które składały się na-stępujące elementy:

- prezentacja monarchy,
- prolog historyczny,
- wyjaśnienie ogólnej zasady,
- warunki szczegółowe,
- lista świadków,
- błogosławieństwo i przekleństwo.

W realizacji tych elementów występują opisy teofanii, które mają charakter interpretacji działania Boga w historii, oraz podawane jest prawo przymierza, którego opis ma charakter pouczenia mądrościowego.

Pouczenia prorockie i opisy przymierza są zatem takimi gatunkami literackimi, które łączą w sobie elementy dwu wyróżnionych poprzednio gatunków, można więc mówić o gatunku mieszanym lub po-średnim. Jeśli jednak od całości wymienionych jednostek literackich przejdziemy do ich fragmentów, z łatwością będziemy mogli je zaklasyfikować do jednej z wyróżnionych poprzednio grup gatunków.

W celu dokonania dalszej klasyfikacji trzeba w obu grupach gatunków wymienić bardzo liczne formy literackie. Dla ich wyróżnienia należałoby uwzględnić gatunki literackie, jakie były stosowane w kulturowym środowisku Izraela. Przede wszystkim wchodzą tu w rachubę gatunki występujące w literaturze semickiej. Wpływ na sposoby wyrażania się Biblii miała też literatura egipska, perska, a także grecko-łacińska.

Biblia, przejmując te różnorodne wzory starożytnej literatury, wykorzystuje je do przekazania swojej oryginalnej treści. Dlatego gatunki biblijne mimo tego, że są naśladownictwem zaczerpniętym z innych źródeł mają własną charakterystykę, którą trzeba każdorazowo uwzględniać.

Egzemplifikacja wszystkich tak rozpoznanych gatunków literackich, które występują w Biblii i dadzą się zakwalifikować do jednej z wyróżnionych grup, wymagałaby obszernej monografii, bardzo z pewnością potrzebnej. Dlatego w tym miejscu będziemy musieli zadowolić się jedynie bardzo wyrywkowym podaniem niektórych przykładów, bez omawiania ich charakterystyki i odpowiadających im kluczy, czyli sposobów interpretacyjnych.

Do pierwszej grupy, a więc gatunków określonych jako historyczne, możemy zaliczyć między innymi:

opis teofanii,
historię etiologiczną, dzieje patriarchów, opisy z dziejów Izraela,
kronikę, dokument, biografię lub autobiografię,
historię patetyczną,
mit, legendę, midrasz hagadyczny,
krótkie opowiadanie etiologiczne,
ewangelię,
dzieje (praxis),
apokalipsę jako teologię historii,
rodowód,
opis powołania,
hymn chrystologiczny, wyznanie wiary,
nowelę.
Do grupy gatunków mądrościowych, znów jedynie przykładowo, możemy zaliczyć:
kodeks prawa, sentencje prawne,
rytuał liturgiczny,
midrasz halachiczny,
wypowiedzi Mądrości,
kazanie, mowę,
wyrocznię,
błogosławieństwa i przekleństwa,
list,
przypowieść, alegorię,
aforyzmy,
bajkę,
wyznanie grzechów, lamentację.

Sporządzone powyżej listy gatunków nie wyczerpują wszystkich sposobów przemawiania Biblii. Istnieje jeszcze jeden, bardzo ważny sposób przemawiania Biblii, który, jako natchniony, jest słowem Boga, ale jest to słowo, które Bóg przekazuje człowiekowi, aby ten zwrócił się nim do swego Zbawiciela. Są to teksty modlitewne, wśród których poczesne miejsce zajmują psalmy, a w Nowym Testamencie modlitwa, której Jezus nauczył swoich uczniów, Ojcze nasz.
------------------------------

PRZYPISY:

[1] W polskiej literaturze biblijnej bardzo często dochodzi do pomieszania dwu pojęć: rodzajów i gatunków literackich. Od starożytności nauka o literaturze wyróżnia trzy i tylko trzy rodzaje literackie, którymi są: liryka, epika i dramat, w ramach dopiero tego trójpodziału możemy mówić o bardzo różnorodnych i licznych gatunkach literackich – por. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich, Warszawa 1994, s. 212-3; K. Andruczyk, D. Fiećko, Szkolny słownik gatunków literackich, b.m.w, b.d., s. 7-10.

[2] Na temat biblijnych gatunków literackich, uprzedzając to, co będzie powiedziane w dalszym ciągu naszych rozważań, można zobaczyć: J. St. Synowiec OFMConv, Gatunki literackie w Starym Testamencie, Kraków 2003; M. Bernacki, M. Pawlus, Słownik gatunków literackich, Bielsko-Biała 1999, s. 95-143.

[3] Herodot, Dzieje, z języka greckiego przełożył i opracował S. Hammer, Warszawa 2002.

[4] Tukidydes, Wojna peloponeska, z języka greckiego przełożył, przedmową i przypisami opatrzył K. Kumaniecki, Warszawa 2003.
[5] Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, z języka greckiego przełożył, przedmową i przypisami opatrzył W. Madyda, Warszawa 2003.

[6] Epos o Gilgameszu (Antologia literatury mezopotamskiej) w tłumaczeniu K. Łyczkowskiej, Warszawa 2002.

[7] Por. M. Peter, Dyskusja nad rodzajami literackimi w Biblii ze szczególnym uwzględnieniem historiografii Starego Testamentu, w: Pod tchnieniem Ducha Świętego. Współczesna myśl teologiczna, praca zbiorowa pod red. M. Finkego, Poznań 1964, s. 187-198.

[8] Na temat proroków i ich pism szerzej można zobaczyć w: T. Jelonek, Prorocy Starego Testamentu (Biblia dla wszystkich), Kraków 1993.

[9] Por. L. Cremaschi, Zbawienie, w: Encyklopedia chrześcijaństwa. Historia i współczesność 2000 lat nadziei, praca zbiorowa, tłumaczenie zbiorowe, Kielce 2000, s. 784; Encyklopedia religii świata, II Zagadnienia problemowe, praca zbiorowa, tłumaczenie zbiorowe, Warszawa 2002, s. 1763-5; G. O’Collins SJ, E. G. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych z indeksem angielsko-polskim, przekład J. Ożóg SJ, B. Żak, Kraków 2002, s. 405.