Czy rzeczywiście istniało Zjednoczone Królestwo Izraela i mogło być potęgą w swoim czasie, czy to jedynie legenda? Jaki obszar mogło zajmować i czy istnieją dane archeologiczne świadczące o jego potędze? Dlaczego nie istnieją pozabiblijne teksty na temat Dawida i Salomona, skoro było tak potężne? Czy na te pytania można odpowiedzieć w świetle dzisiejszej wiedzy archeologicznej i historycznej?



Jerozolima stolicą Zjednoczonego Królestwa

Miasto Dawida

Według opisów biblijnych Dawid dostał się do miasta przez system przejść i kanałów. Najwcześniejszym podziemnym systemem wodnym jest tzw. szyb Warrena, nazwany tak od nazwiska odkrywcy. Jak opisuje Encyklopedia archeologiczna:

“Zaopatrzenie Miasta Dawida w wodę zależało w głownej mierze od źródła Gichon w dolinie Cedronu, u podnóża wschodniego stoku. Źródło to nie bije nieprzerwanie, dlatego w celu spożytkowania jego zasobów trzeba, korzystając z każdorazowego wypływu, zbierać wodę w odpowiednich zbiornikach. [...] Całość składa się z biegnącego poziomo tunelu długości 40 m. ze schodkowym wejściem i pionowym szybem na wschodnim końcu. Sam szyb ma głębokość 12 m. Tu docierała woda ze źródła Gichon, którą następnie mieszkańcy czerpali u góry szybu, jak ze studni.”

Dokładnie – tunel miał 41 m. długości, spadek na jego przebiegu wynosił 13 m, szerokość 2,5-3,0 m., a wysokość od 1,5 do 5 metrów. Czy – jak stwierdza analiza hydrologiczna wykonana przez ekspedycję Davida Y. Shiloha (1978-1985) – cały szyb, który składa się z naturalnych krasowych szczelin, włączonych do systemu wodociągowego, powstał w X w. w czasie budowy królewskiego miasta, czy też należy uwierzyć ostatnim badaniom geologicznym, które wydają się potwierdzać koncepcję jego funkcjonowania przez zdobyciem miasta przez Dawida? W chwili obecnej jest to chyba problem nie do rozstrzygnięcia...

Z pewnością w X w. p.n.e. miasto było gwałtownie rozbudowywane. Na odcinku E i G obszaru wykopalisk znaleziono kamienną konstrukcję tarasową, która służyła prawdopodobnie jako mur oporowy, zbudowaną na zasypanych fundamentach kananejskiej twierdzy. Zachowała się ona do wysokości 16 m. Odsłonięto również fragmenty muru kazamatowego pochodzącego z tego okresu. Prawdopodobnie na tej konstrukcji zbudowano monumentalne gmachy, podobne do późniejszych ośrodków królewskich z terenów Judy i Izraela w X-IX w. p.n.e. Obszar ten połączono od strony południowej z akropolem, wzniesionym na ruinach kananejskiej twierdzy, a w kierunku północnym rozszerzono w stronę Wzgórza Świątynnego. Znaleziska te stanowią zapewne fragmenty Ofelu – pałacu królewskiego (Iz 32,14; 2Krn 27,3).

Niezależnie od szybu Warrena za czasów Dawida i Salomona w Jerozolimie rozbudowano również system wodny – w X-IX w. p.n.e. użytkowany był również tunel Siloe, już autentyczny tunel , wykuty w skale, doprowadzający wodę ze źródła Gichon do południowo-zachodniej części miasta. Intensywna rozbudowa miasta może świadczyć, że próbowano je dostosować do pełnionej funkcji stolicy Królestwa. Położenie geograficzne miasta można zobaczyć TUTAJ :.


Świątynia Salomona

Lokalizacja Świątyni jest dość oczywista – nie mogła znajdować się na terenie miasta Dawida, skoro jej powierzchnia równała się całemu obszarowi miasta. Od wschodu, zachodu i południa miasto było ograniczone potokami (Cedron, Tyropeon) i doliną Gehenny. Zatem Świątynia musiała być położona na północ. Źródła archeologiczne praktycznie nie istnieją, przede wszystkim z racji niemożności prowadzenia prac wykopaliskowych na terenie muzułmańskiego sanktuarium.

Jedynym dostępnym archeologom śladem istnienia w Jerozolimie Świątyni (późniejszym, bo datowanym na połowę VIII w. p.n.e.) jest jabłko granatu, wykonane z kości słoniowej i opatrzone paleohebrajską inskrypcją “święty dar dla kapłanów Domu Jahwe” (na podstawie: Jerusalem: An Inscribed Pomegranate from the Solomonic Temple, MFA Israel). Ma niespełna 4,5 cm długości i jest zakończone listkami. Przechowywane jest w Muzeum Izraela.

Odnośnie do wiarygodności opisu biblijnego dotyczącego Świątyni Salomona – warto zwrócić uwagę na świątynię odkrytą w Arad (opisana w części poświęconej południowym granicom Królestwa).


Rozwój miast na terenie Królestwa

Mur kazamatowy i bramy Salomona

Osiedla izraelskie z czasów opisywanych w Księdze Sędziów zasadniczo były nieobwarowane. Giloh koło Betlejem, otoczone murem, który postawiony był jedynie fragmentami, i wyposażone w wieżę obronną, stanowi rzadkość. W większości osiedli jedyny rodzaj obrony stanowiły postawione w jednym ciągu i dotykające jeden do drugiego domy.

Pierwsze fortyfikacje izraelskie pochodzą z czasów Saula. Był to mur kazamatowy, składający się z trzech części: dwóch murów: zewnętrznego i wewnętrznego, połączonych w niektórych miejscach prostopadłymi ściankami; przestrzeń między nimi czasem wypełniano gruzem i piaskiem, czasem adaptowano na magazyny. Podobne mury budowano przez całe panowanie Dawida i Salomona. Ten ostatni stworzył również specyficzny rodzaj fortyfikacji, którego przykłady odkryto w Chasor, Gezer i (nieco późniejsze) w Megiddo. System fortyfikacji Salomona składał się z trzech części – muru kazamatowego oraz trójdzielnej bramy zewnętrznej i bramy wewnętrznej. Między nimi biegło wąskie przejście – korytarz prowadzący do miasta, załamujący się pod kątem prostym. Mniejsze miasta i osiedla nadal otaczano murem kazamatowym, lub nie budowano fortyfikacji, pozostając na obronnej linii domów.


Miasta Salomona

Prace wykopaliskowe prowadzone były w Megiddo w kilku etapach, od początku XX w. Po upadku miasta w połowie XII w. p.n.e. przez blisko 200 lat było ono nieufortyfikowane i nie miało większego znaczenia. Istotną zmianę przyniosła druga połowa panowania Salomona – miasto zostało wówczas otoczone murem kazamatowym. Wiodła do niego potężna brama z dwoma wieżami i bezpośrednim wejściem. Z tego okresu pochodzi również forteca. W kolejnych latach – już za czasów Królestwa Północnego – fortyfikacje te wielokrotnie przebudowywano.

W przypadku Gezer widać, jak wyciąganie wniosków na podstawie niedokończonych prac wykopaliskowych może prowadzić do mylnych wniosków. Obszar badań archeologicznych – jak zawsze – podzielono na poszczególne pola. I jeśli odsłonić np. tylko pole I i VI z Gezer, można by wnioskować o przerwie w zamieszkiwaniu miasta w okresie żelaza II, czyli od X do VI w. p.n.e. Tymczasem liczne ślady nie tylko osadnictwa, ale i rozbudowy miasta w tym okresie znaleziono np. w polu II i VII.

Czy pozostały jakieś ślady panowania Salomona i rozbudowy miasta w tym czasie? Przede wszystkim odsłonięto fortyfikacje – mur kazamatowy, ponadto bramę Salomona z poczwórnym wejściem, podobną jak w Megiddo i Chasorze, a w czasie pierwszych wykopalisk, na początku XX w. n.e., uznaną za “zamek Machabeuszy”. Ponadto – ślady przebudowy “muru zewnętrznego”, pochodzącego jeszcze z okresu późnego brązu – dodano do niego prostokątne wieże.

Bardzo istotnym znaleziskiem z czasów Salomona jest również kalendarz z Gezer - najstarsza znana inskrypcja zapisana w języku paleohebrajskim. Niewielka wapienna płytka zawiera wymienione czynności rolnicze wykonywane w różnych porach roku.

Chasor zostało zniszczone w czasie podboju Kanaanu przez Izraelitów i do X w. p.n.e. znajdowała się tam tylko nieufortyfikowana osada, początkowo czasowa, później zamieszkujący ja ludzie przeszli do osiadłego trybu życia. Pierwsze zabudowania, to wzniesione w czasach Salomona na zachodniej połowie kopca typowe fortyfikacje – brama miejska w stylu “salomonowym” i mur kazamatowy. Dalsza rozbudowa miasta najstępowała już w kolejnych wiekach.

W Chasor i Gezer w X w. p.n.e. powstały masywne instalacje wodociągowe, doprowadzające wodę ze źródła do miasta (instalacja z Megiddo wydaje się późniejsza). Tak opisuje instalację w Chasor Encyklopedia archeologiczna:

“Urządzenia znajdują się tuż nad źródłami u podnóża wzniesienia, a składają się z ogromnego szybu, tunelu i przedsionka szybu. Szyb przebito przez dawne warstwy osadnicze, aż do skalnego podłoża. Górne partie podtrzymywały olbrzymie ściany oporowe, natomiast dolne wykuto w miękkim wapieniu. Mierzący u góry 12 x 12 m szyb zwęża się ku dołowi, gdzie jego wymiary wynoszą 7,5 x 9 m. Tunel, wysokości 4,5 mi szerokości także 4,5 m schodzi szeregiem stopni na długości około 28 m. Przy zewnętrznym jego ujściu znajduje się mały basen, z którego czerpano wodę. W pionie cały system mierzy 43 m. Z miasta do szybu prowadzi skomplikowany układ dojść zwieńczony monumentalną bramą.”

Wszystkie te informacje po pierwsze, potwierdzają informacje biblijne o rozbudowie miast, po drugie, pozwalają wyciągnąć wniosek, że ludziom, którzy te miasta zamieszkiwali, żyło się dostatnio i w miarę bezpiecznie, skoro podejmowali się takich dzieł. Przejdźmy zatem do granic państwa Salomona – czy można je choć w przybliżeniu określić?


Granice państwa Dawida i Salomona

W stronę Morza Śródziemnego – zdobycie miast filistyńskich

Działania w tym kierunku – chociaż nieskuteczne – według Biblii podejmował już Saul. Czy istnieją archeologiczne dowody, że udało się to Dawidowi?

Jednym z miast filistyńskich podbitych przez Dawida jest Tel Kasile (Tel Qasile). Nieznana jest jego nazwa starożytna. Powstałe w XII w. bogate miasto filistyńskie, utrzymujące kontakty handlowe z Fenicją, Cyprem i Egiptem, zostało zburzone przez Dawida, a kolejne, z X w., służyło jako port i zostało zniszczone najprawdopodobniej podczas inwazji Szeszonka I.

Kolejny przykład to Afek. Od XII wieku było sporą osadą filistyńską, podzieloną na dzielnice zamieszkałe przez różne klasy społeczne. Znaleziona tam ceramika z X w. jednoznacznie stwierdza, że w tym czasie zostało ono zajęte przez Izraelitów. Istnieją również ślady osadnictwa z okresu panowania Salomona.


Północna granica państwa Salomona

Według Biblii podboje Dawida na północy objęły również Damaszek (2 Sm 8,5-6), ale za czasów Salomona wrócił on ponownie pod panowanie Aramejczyków (1 Krl 11,23-25). Najbardziej wysuniętym na północny wschód miastem państwa Salomona było Dan (dawniej Laisz, Sdz 18,29, obecnie Tel Dan). Miasto zdobyto już w XII w. p.n.e. (podbój Kanaanu przez Izraelitów). Spalone w połowie XI w p.n.e. zostało odbudowane, w końcówce X w. (na poczatku panowania Jeroboama, zaraz po podziale królestwa Salomona) stało się centrum regionu (por. 1 Krl 12, 29-30). Z tego okresu pochodzi wybudowane miejsce kultu.

Nie jest możliwe natomiast możliwe potwierdzenie faktu zdobycia i utraty Damaszku. Z racji ciągłego zamieszkiwania przez kolejne pokolenia od co najmniej XX-XVIII w. p.n.e. (potwierdzają to egipskie, mezopotamskie i chetyckie źródła pisane) do dnia dzisiejszego pozostałości archeologiczne w tym mieście są znikome i dotyczą głownie okresu hellenistycznego. Trudno zatem liczyć na np. ślady pożarów.

Na temat wschodniej granicy państwa Salomona – Zajordanii i Moabu – nie ma zbyt wielu informacji, ani w Biblii ani archeologicznych.

Południowa granica państwa Salomona

Biblia plasuje ją na Negewie, podając, że państwo Salomona sięgało aż do Esjon-Geber, miejscowości portowej na Morzy Czerwonym (szczyt zatoki Akaba - jego wschodniej odnogi), umożliwiającej handel z Ofirem. Położenie Ofiru nadal budzi wątpliwości, południowa Arabia to jedna i chyba najprawdopodobniejsza z hipotez, niemniej jego istnienie nie ulega wątpliwości, ponieważ potwierdzają je źródła pisane (w Tel Kasile, mieście pierwotnie filistyńskim podbitym przez Dawida, a położonym w centrum kraju 1,5 km od wybrzeża Morza Śródziemnego, znaleziono dwa hebrajskie ostrakony, z których jeden wspomina o Ofirze).

Co znaleziono w Esjon-Geber? Lokalizacja jest kwestionowana, ale nie została ostatecznie podważona - obecnie utożsamia się je z Tel el-Kheleifeh. W XIII i XII wieku zapewne osada midianicka (znaleziono nieco charakterystycznej ceramiki z tego okresu), po raz pierwszy została ufortyfikowana w czasach Salomona (X w.). Mała warownia, podobna do wielu z tego czasu wybudowanych na Negewie zawiera budynek, otoczony glacisem, wokół jeszcze murem kazamatowym. Znaleziona ceramika to dość prymitywna ręczna robota (typ “negewski”).

W okolicy, wzdłuż potoku Akaba (od Morza Martwego do Zatoki Akaba) odnaleziono ślady kolonii zajmujących się wytopem miedzi – zwykle były to miejsca dobrze umocnione.

Przy opisie tego okresu korzysta się z późniejszych źródeł pisanych – jednym z nich jest lista faraona Szeszonka I. Na liście podbitych w czasie wyprawy do Palestyny miast, znalezionej w światyni Amona w Karnaku, znaleziono 70-85 (w zależności od źródła) nazw miejscowości znajdujących się na Negewie. Nazwy te poprzedza egipskie słowo hgr, prawdopodobnie będące odpowiednikiem hebrajskiego hagar (miejsce ogrodzone, fortyfikacja).

Potwierdzają to również wykopaliska archeologiczne, wykazujące ślady zasiedlenia centralnego Negewu. Powstało tam około 50 ufortyfikowanych i wiele pomniejszych wiosek, ulokowanych na wzgórzach, umiejscowionych jedna od drugiej w zasięgu wzroku i ograniczonych płaszczyzną wzgórza. Znaleziona w nich ceramika z X w., wykonywana na kole garncarskim i rozpowszechniona również w południowej Judzie może wskazywać, że nie były to osiedla Amalekitów, ale osady izraelskie z czasów Dawida i Salomona. Przykładem takiej kolonii osiedli jest Ramat Matred. Jest to skupisko 37 miejscowości z okresu środkowego brązu, 18 z okresu żelaza i 5 z okresu nabatejsko-bizantyjskiego, rozmieszczonych na ok 5-km2 powierzchni wzgórza (badania powierzchniowe). W ramach badań nad rolnictwem pustynnym przeprowadzono wykopaliska w kilku izraelskich gospodarstwach. Tak je opisuje Encyklopedia archeologiczna:

“Były to bardzo proste domostwa; miały po 2 przylegające do siebie izby, ściany grubości jednego kamienia, a obok duże okrągłe podwórko. W pobliżu wioski znajdowały się zagrody dla trzody. Okoliczne pola leżały w małych dolinkach dopływów większych rzek. Każda z dolinek poprzegradzana była na całej długości kamiennymi tamami powstrzymującymi odpływ wody. Jedna z osad składała się z 10 takich obejść [...]”

Abp. Gądecki wśród twierdz centralnego Negewu wymienia Ramat Matred, ponadto: Atar Haroah, Hurvat Haluquim, Hurvat Rahba i Hurvat Ketef Shivta.

Kolejne ślady osadnictwa to Kadesz Barnea – oaza na pustyni Sin. Pierwsze po długiej przerwie ślady osadnictwa pochodzą z X w. p.n.e. Osadę ufortyfikowano i otoczono murem kazamatowym nieco później - w X/IX w. pne.

Bardziej na wschód, przy granicy z Edomem, położone jest Tamar. Podczas prowadzonych w ostatnich latach wykopalisk znaleziono tam fortyfikacje (podobne jak w Tel el-Kheleifeh i Kadesz Barnea), datowane na połowę X w, czyli na panowanie Salomona. Znaleziona ceramika reprezentuje znowu wspominany już typ “negewski”.

Osady izraelskie na pólnocnym Negewie, w których prowadzono prace archeologiczne, to Beer-Szeba i Arad. Lista Szeszonka wymienia dwa miasta o nazwie Arad: Arad Wielki i Arad rodu Irm (Jerechmeel?). Wydaje się, że miasto znajdujące się w Tel Arad to właśnie Arad Wielki, na północnym Negewie. Miejsce zostało zasiedlone po długiej przerwie w XI w. p.n.e., początkowo była to nieufortyfikowana osada, zawierająca miejsce kultu (być może święte wzniesienie Kenitów, por. Sdz 1,16). Do ważnych znalezisk z czasów Salomona należy silnie ufortyfikowana twierdza i wzniesiona w połowie X w. p.n.e. świątynia, której plan odpowiada opisowi Świątyni Salomona. Jest to najstarsza z odkopanych dotychczas świątyń izraelskich. Tak ją opisuje Encyklopedia archeologiczna:

“Składała się z dużej sali, hekal, powyżej której mieściło się na zachodniej ścianie sanktuarium Święte Świętych, czyli debir. W nim znajdowała się mała bima (podwyższenie) i macewa. Z obu stron wejścia umieszczono ołtarze kadzielne. Od wschodu przylegał do budynku dość duży dziedziniec, podzielony na większą część zewnętrzną i mniejszą wewnętrzną. Przy wejściu do hekal leżały kamienne płyty, prawdopodobnie podstawy kolumn, takich jak kolumny Jakin i Boaz strzegące wejścia do Świątyni Jerozolimskiej. Na zewnętrznym dziedzińcu stał ołtarz całopalny zbudowany z ziemi i nieociosanych kamieni. Miał 5 kubitów podstawy i 3 kubity wysokości, tak jak ołtarz w Przybytku”.

Świątynia jest szczególnie istotna w sytuacji, gdy nie ma możliwości prowadzenia prac wykopaliskowych na terenie, na którym znajdowała się Światynia Salomona. Warto zwrócić uwagę na zgodność znalezisk z opisem świątyni w Jerozolimie – tamtej zbadać nie możemy, ale istnieje dowód na to, że dokładnie takie świątynie budowali w tamtych czasach Izraelici, a zadziwiająca zgodność opisywanych i rzeczywistych wielkości pozwala przypuszczać, że i Świątynia Salomona rzeczywiście tak wyglądała.

Świątynia w Arad przetrwała do VII w. p.n.e. Znaleziono w niej (pochodzące z czasów późniejszych) ostrakony z hebrajskimi napisami. Na dwóch istnieją nazwy rodów kapłańskich znanych z Biblii.

Beer-Szeba to istotne miasto na północnym Negewie. Biblijną Beer-Szebę rozpoznano w Tel es-Seba, nieco na wschód od obecnego miasta. Była to niewielka osada z XI w. p.n.e., w kolejnym stuleciu otoczono masywnym, litym murem (pojedynczym). W południowo-wschodniej części kopca znaleziono kilka bram miejskich, z X w. pochodzi najstarsza z nich, zawierająca miejsce kultu z małym ołtarzykiem kadzielnym, podobne odnaleziono w Dan na północy kraju.

Zbierając informacje na temat południowej granicy państwa Salomona – istnieją wyraźne przesłanki, żeby liczne drobne osady, częściowo ufortyfikowane, powstałe w X/IX w. na tym terenie przypisać Izraelitom. Stanowi to przesłankę co do panowania Salomona na tym terenie.

Można zatem mówić o zasiedleniu przez Izraelitów terenów od Dan (Górna Galilea) po Negew i Morze Czerwone – co oznacza większość obszaru Palestyny. Na całym tym obszarze trwa budowa miast – miasteczek i osad, co znów świadczy o pewnej zamożności zamieszkujacych te tereny ludzi. Co wobec tego działo się wówczas na terenach okolicznych państw?

Sytuacja geopolityczna za czasów Dawida i Salomona

1. W Egipcie przypada trzeci okres przejściowy. Polityka zagraniczna kolejnych władców ogranicza się do pilnowania granic i do czasów Szeszonka I (ok 945 r. p.n.e.) nie podejmują oni prób umocnienia państwa, a tym bardziej podbojów.

2. W północnej Syrii po upadku królestwa Chetytów powstaje mozajka państwek nowohetyckich, z których żadne nie ma istotnej władzy i znaczenia. Pod koniec Salomona zostają one częsciowo podbite przez nowopowstałe Królestwo Damaszku.

3. W środkowej i południowej Syrii osiedlają się Aramejczycy, lud stepowy i górski. Najstarsze wzmianki na ich temat pochodzą z inskrypcji króla Asyrii, Tiglatpilesara I (1115-1077 r. p.n.e.). Ich ekspansja kieruje się początkowo na południe, w kierunku osłabionych państw Mezopotamii: Asyrii (która po śmierci Tiglatpilesara I, mimo rozpaczliwych walk, powoli jest podbijana – zachowały się urywki kronik jego następców), Babilonu, który upada oraz Królestwa Izraela. Dopiero pod koniec panowania Salomona dochodzi do zjednoczenia państewek w Królestwo Damaszku i dalszej ekspansji – na północ, w kierunku królestw nowohetyckich oraz dalszych prób podbicia Izraela.

4. Na północnym wybrzeżu rozwijają się miasta, zasiedlone przez wiele grup narodowościowych i żyjące z handlu (Arad, Sydon, Tyr). Później Grecy nazwali je Fenicją.

5. Na wschodzie – wspomniane już Asyria i Babilon, w XI wieku zajęte walkami między sobą i z Aramejczykami, na przełomie XI/X i w X wieku ulegają panowaniu Aramejczyków.

6. Filistia, po podbojach Dawida, jest niewielkim państewkiem na wybrzeżu i rozciąga się od Gazy do Jamny

Dawne potęgi upadły, nowe nie zdążyły się jeszcze wytworzyć i okrzepnąć, zagrożenie dla Królestwa Salomona może stanowić jedynie nowy lud, który pojawił się na północy, ale dopiero pod koniec jego panowania mamy do czynienia z jednym królestwem. W Palestynie Dawida i Salomona oraz na terenach okolicznych nie ma dla Izraela istotnej przeciwwagi. Zjednoczone Królestwo Izraela jest jedynym silnym państwem w tym czasie.


Dlaczego nie ma źródeł pisanych?

Ściśle rzecz biorąc – w ogóle przekazy pisane z lat 1200-900 p.n.e. są wyjątkiem. Georges Roux w książce “Mezopotamia” pisze:

“O Ludach Morza opowiadają teksty egipskie, a przenikanie Aramejczyków wgłąb Mezopotamii i podbój Kanaanu przez Izraelitów możemy przesledzić dzięki asyryjskim inskrypcjom królewskim, kronikom babilońskim oraz przekazom biblijnym. Chcąc jednak odtworzyć trasę i oddziaływanie innych najeźdźców, możemy jedynie skonfrontować dane archeologiczne z tekstami pochodzącymi z epok późniejszych, gdyż w latach 1200-900 niemal cały Bliski Wschód pogrążył się w głębokim mroku. Archiwa Bogazkoy [Hattusas – przyp.] gwałtownie się urywają za rządów ostatniego władcy hetyckiego Suppiluliumy II, a nieliczne dokumenty egipskie powstałe po śmierci Ramzesa III świadczą, że państwo chyliło się ku upadkowi, aż w końcu rozpadło się na dwa rywalizujące ze sobą królestwa.”

Można jeszcze dodać, że w 1190 r. upadło również syryjskie Ugarit, co kończy możliwość znalezienia informacji w tamtejszym archiwum. Jaką więc sytuację zastajemy w chwili, gdy pojawiają się źródła pisane, czyli w czasach dwóch królestw izraelskich (źródło, jak poprzednio)?

“[...] Egipt nie ma żadnych wpływów w Azji, Izraelici zapuścili korzenie w Kanaanie, Syria i górna Mezopotamia są usiane księstwami aramejskimi; na wybrzeżu Libanu osiedlili się Fenicjanie, którzy władają morzami w miejsce Mykeńczyków; na górach Tauru i na północy Syrii kwitną liczne królestwa neohetyckie; władcy Babilonu nie mają praktycznie żadnej władzy, Elamici są pogrążeni w uśpieniu (również Mezopotamia – przyp.); osiadli w Iranie Medowie i Persowie nie odgrywają jeszcze większej roli. Tymczasem w Asyrii energiczni książęta poradzili sobie z Aramejczykami i przystąpili do budowy mocarstwa [...]”


Podsumowując,

można zatem stwierdzić, że w X/IX wieku Izrael zadomowił się w Kanaanie, mimo cały czas toczonych walk – jak choćby z Egipcjanami, Aramejczykami, później rosnącą w siłę Asyrią. Mówią o tym i pojawiające się źródła pisane i znaleziska archeologiczne, świadczące o dalszym rozwoju osadnictwa izraelskiego na już podbitych terenach (zarówno na Negewie – np. fortyfikacje w Kadesz Barnea, jak i w Górnej Galilei – Dan).

Można stwierdzić, że pozostałości archeologiczne z czasów Salomona pod postacią typowych fortyfikacji świadczą o jego panowaniu od Dan na północy (Górna Galilea) do Negewu na południu (liczne osadnictwo na centralnym Negewie, Tamar na granicy z Edomem i Esjon-Geber na wybrzeżu Morza Czerwonego), a więc na terenach, które później uległy podziałowi na dwa królestwa. Istnienie niektórych fortów potwierdzają również źródła pisane (wykaz Szeszonka I).

Nie ma powodów również, by podważać znaczenie Zjednoczonego Królestwa. Było to państwo rozległe, mające dostęp do dwóch mórz (Śródziemne i Czerwone) i utrzymujące kontakty handlowe (zobacz MAPĘ :.). Można udowodnić rozwój miast na terenie całego kraju, a zatem można zapewne wnioskować, że mieszkańcom tego kraju powodziło się dobrze. Ponadto - w tej sytuacji geopolitycznej, która w tym czasie wytworzyła się na terenie Palestyny nie istniała dla państwa Dawida i Salomona wyraźna przeciwwaga.


________________________

Bibliografia

1. Avraham Negev (red): Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świetej. The Jerusalem Publishing House, 2000; wydanie polskie: Wydawnictwo Da Capo, 2002.
2. Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych Izraela – dział archeologiczny. ”Jerusalem - City of David”.
3. Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych Izraela – dział archeologiczny. “Jerusalem - Water Systems of Biblical Times”.
4. Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych Izraela – dział archeologiczny. “Jerusalem: An Inscribed Pomegranate from the Solomonic Temple”.
5. Stanisław Gądecki, bp: Archeologia biblijna. Prymasowskie Wydawnictwo Gaudentinum, 1994.
6. Georges Roux: Mezopotamia. Wydawnictwo akademickie Dialog, 2003.