W STARYM TESTAMENCIE.

Imiona, tytuły i metafory, używane w odniesieniu do Boga w ST odzwierciedlają bliskowschodnie środowisko starożytnego Izraela, teologiczne zróżnicowanie tradycji ST oraz społeczne tło i instytucje, które kształtowały religijne życie Izraela. Czynnikiem jednoczącym różne określenia i tytuły, które są główną cechą dynamicznej religii Izraela, jest monoteizm w ścisłym znaczeniu tego słowa. Chociaż w czasach przed wygnaniem zaznaczały się pewne kierunki rozwojowe, takie jak tradycja mądrościowa, wykazująca pewne tendencje monoteistyczne, jednoznaczne sformułowanie o istnieniu tylko jednego Boga znalazło wyraz po raz pierwszy w tekstach Deutero-Izajasza w czasach wygnania (VI w. przed Chr.). Jednak jeszcze przed wygnaniem Izraelici wierzyli, że Bóg, który ich wybrał, zawiązał z nimi wspólnotę przymierza i kształtował ich losy, wymaga od nich niepodzielnego posłuszeństwa i wierności. Przekonanie to skłoniło teologów ST (kapłanów, proroków, historyków dworskich i mędrców), żeby wielość bóstw, mnogość ich określeń i imion oraz przypisywanie im charakterystyczne cechy zastąpić określeniami i opisami odnoszącymi się do jednego Boga Izraela.

Imiona Boga:

Na starożytnym Bliskim Wschodzie duże znaczenie przywiązywano do imion, ponieważ objawiały one charakter, tożsamość i określały egzystencję. Imiona osób pokazywały, kim one są, jak postępują i jak żyją. Objawienie imienia jakiegoś bóstwa i jego stałe używanie miało istotne znaczenie, ponieważ umożliwiało kontakt z bóstwem i jego poznanie. Imię było kluczem do objawienia.

Jahwe:
Najważniejszym imieniem Boga w ST jest tetragram, JHWH (występuje 6828 razy), zwykle wymawiane jako ,Jahwe", chociaż ta znana wymowa została porzucona w czasach powygnaniowych. Imię to występuje we wszystkich pismach z wyjątkiem Ksiąg Koheleta (Eklezjastesa), Estery, Hioba (w dialogach, rozdz. 3-27) i prawdopodobnie Pieśni nad Pieśniami. Jego skrócona forma pojawia się w wielu imionach (np, Jeszajahu [Izajasz], Jeremjahu [Jeremiasz] Jehonatan). Ze względu na rosnące poczucie świętości tego imienia i chcąc uchronić je przed niewłaściwym użyciem, zaczęto w czytaniu zastępować tetragram tytułem wymawianym jako Adonaj (hebr., "mój wielki Pan"). W tekstach pisanych samogłoski słowa Adonaj łączono ze spółgłoskami JHWH dla przypomnienia czytelnikom, żeby zamiast Jahwe wymawiać (czytać) Adonaj. W ten sposób w późnym średniowieczu pojawiła się błędna hybryda "Jehowa". Szacunek dla świętości imienia Boga często znajduje odbicie w religii współczesnych Żydów.
Pochodzenie imienia Jahwe nie jest pewne. Być może kult Jahwe został zapożyczony od innego ludu, może Kenitów/Midianitów. Nawet źródła biblijne dzieli się ze względu na pojawienie się w nich imienia Jahwe. Źródło jahwistyczne („J”) sięga pradawnego okresu objawienia ludziom imienia Jahwe (Rdz 4,26), natomiast źródło elohistyczne („E”) i źródło kapłańskie („P”) wymieniają Mojżesza jako pierwszego, któremu Bóg objawił swoje imię (Wj 3,14 [E]; 6,2-3 [P]). Te ostatnie dwa źródła mówią, że właśnie ten Bóg jest Bogiem ojców (Wj 3,13.15; 6,3-4). W obu kontekstach zawarta jest perspektywa uwolnienia z niewoli i poprowadzenia do ziemi Kanaanu. Ten związek z wyzwoleniem stanowi, bez względu na znaczenie imienia Jahwe, rdzeń jego teologicznej treści. Znaczenie imienia najprawdopodobniej wywodzi się z formy niedokonanej hebrajskiego czasownika "być". W Wj 3,14(E)Bóg na pytanie Mojżesza o Jego tożsamość odpowiada: ,Jestem, który [czym] jestem". Wydaje się, że powiązanie imienia w źródle E z hebrajskim rdzeniem czasownika "być" w kal (temacie prostym) sugeruje, iż imię to zawiera w sobie tajemnicę i wolność Boga (por. Rdz 32,22-32). Inna wersja tej samej interpretacji zakłada, że imię to oznacza obecność Boga. Jeszcze inna interpretacja łączy "Jahwe" z hebrajskim rdzeniem czasownika "być" w hifil (temacie przyczynowym) i wykłada imię Boga jako "Ten, który sprawia, że coś istnieje [albo się wydarza]"; tzn. widzi w Jahwe stwórcę i władcę historii. Najbardziej prawdopodobne jest właśnie to ostatnie znaczenie. Izraelici spotykając Boga w przyrodzie i w historii, wyznawali wiarę w Boga jako Tego, który stworzył świat, kieruje ludzkimi losami, wybrał ich na lud przymierza i wyzwolił z niewoli. Każde wymówienie imienia Jahwe było zwięzłym wyznaniem tej wiary. Dzięki temu imieniu Bóg stawał się dostępny w kulcie. Bóg objawiając swoje imię sprawił, że ludzie mogli nawiązać z Nim wspólnotę. Przez swe imię Bóg obdarza ludzi łaskami i zazdrośnie stawia im wymagania.

Jahwe Sabaot:
To złożone imię często tłumaczone jako "Jahwe Zastępów", występuje 279 razy w ST. "Sabaot" pochodzi od hebrajskiego słowa, które znaczy "tłum" , "mnóstwo" , co może odnosić się do ziemskich tłumów, tzn. armii, albo niebieskich tłumów, czyli armii złożonej z gwiazd, aniołów, a nawet bogów pozbawionych władzy. Imię to, rozumiane w sensie zastępów czy armii, mogło nawiązywać do świętej wojny, a więc mogło być wyrazem polemiki z kultami astralnymi: Jahwe rządzi zastępami niebieskimi. Imię to ostatecznie przyjęło postać "Pan Wszechmocny" albo "Moc", co zneutralizowało istnienie bogów astralnych. Septuaginta przyjmuje w swoim przekładzie to bardziej abstrakcyjne znaczenie imienia Boga, "Pan Wszechmocny".

Rodzajowe imiona Boga:

Elohim jest jednym z trzech imion Boga, które częściej pojawiają się w ST (blisko 2 600 razy). Imię to występuje w formie liczby mnogiej, wywodzącej się prawdopodobnie od hebrajskich słów oznaczających Boga: El albo Eloah, i niekiedy znaczy "bogowie" (np. Wj 20,3). Najczęściej występuje w formie pluralis majestatis w odniesieniu do "Boga" Izraela (np. Rdz 1,1) i dlatego tłumaczone jest w liczbie pojedynczej. Elohim, w przeciwieństwie do imienia El, nie pojawia się w innych językach semickich. Elohista używa tego imienia w odnisieniu do Boga, któremu oddaje Izrael cześć od epoki ojców do powołania Mojżesza w Wj 3, kiedy Elohim został utożsamiony z Jahwe. Źródło kapłańskie używa imienia Elohim na określenie Boga, o którym mówią teksty traktujące o czasach od stworzenia (Rdz 1) do przymierza z Abrahamem (Rdz 17). Chociaż imię to używane w większości tradycji, w wielu okresach i regionów, najczęściej było stosowane w północnym Izraelu.

Eloah (hebr., "bóg") to drugie rodzajowe imię bóstwa w ST, chociaż występuje ono tylko 57 razy, głównie w Księdze Hioba (41 razy). Ponieważ Hiob i jego trzej "pocieszyciele" nie byli Izraelitami, poeta mógł użyć tego rodzajowego określenia Boga, aby uniknąć specyficznych izraelskich pojęć, związanych z przymierzem i historią zbawienia oraz z imieniem Jahwe. Księga Hioba, należąca do literatury mądrościowej, woli mówić o uniwersalnym dominium teologii stworzenia i powszechnym problemie ludzkiego cierpienia.

Imię El (hebr., "bóg"), występujące 238 razy w ST (z imionami złożonymi włącznie), jest powszechnie używanym semickim imieniem bóstwa w kulturach starożytnego Bliskiego Wschodu, z wyjątkiem Etiopii. Tym imieniem rodzajowym określano każdą istotę boską• W tekstach z Ugarit (współczesne Ras-Szamra) El jest także imieniem głównego boga panteonu ugaryckiego. El, jako stwórca i ojciec bogów, z mocą boskiego autorytetu rządził światem bogów i ludzi. Z El łączyły się różne określenia i tytuły, prawdopodobnie w zależności od lokalnych tradycji, kształtujących się wokół określonych sanktuariów. Politeizm i kult El były zasadniczymi elementami zarówno kananejskiej, jak i izraelskiej religii przodków. W czasie osiedlania się w Kanaanie pokolenia izraelskie zaczęły przejmować kananejskie centra religijne i łączyć ich tradycje religijne z Jahwe, Tym, który wyprowadził ich z Egiptu. Oznaczało to, że Bóg Izraela przyjął wiele cech kananejskiego boga El i często nazywano Go też El, zwłaszcza w opowiadaniach o przodkach w Księdze Rodzaju, Księdze Psalmów i Księdze Hioba.

Określenia Boga złożone z "El":

Według źródła P (Wj 6,3) El Szadaj (hebr., "Bóg, Ten z gór[y]") był czczony przez patriarchów, Abrahama, Izaaka i Jakuba (Rdz 17,1), aż do czasów Mojżesza (Wj 6,3). To złożone imię występuje 31 razy w Księdze Hioba i tylko 17 razy w innych miejscach ST. W mitologiach starożytnego Bliskiego Wschodu bogowie często mieszkają na jakiejś kosmicznej górze, która uchodzi za centrum świata. Szaddaj był najpierw utożsamiany z El, naczelnym bogiem panteonu kananejskiego, a później z Jahwe (Wj 6,3; Ez 1,24). Septuaginta przekłada Szadaj jako "Wszechmocny". Wiele polskich przekładów oddaje El-szadaj jako "Bóg Wszechmogący (Wszechmocny)".

El Eljon (hebr., "Bóg Najwyższy"), początkowo imię złożone, używane na określenie głównego boga El; był czczony w Jerozolimie przed zdobyciem jej przez Dawida (ok. 1000 r. przed Chr.). W Rdz 14 Melchizedek jest królem-kapłanem Jerozolimy, który błogosławi Abrahama w imię "Boga Najwyższego, Stwórcy nieba i ziemi", Boga, który wydał wrogów Abrahama w jego ręce. W tradycji J tego opowiadania El Eljon jest identyfikowany z Jahwe. Od zajęcia Jerozolimy przez Izraelitów tradycję związaną z El Eljon łączy się z Jahwe (Ps 47,2-3).

El Olam (hebr., "Bóg Wieczności") był kananejskim bogiem Beer-Szeby. Od czasu przyłączenia tego centrum religijnego do Izraela tytuł ten nadano Jahwe (Rdz 21,23).

El Berit (hebr. "Bóg Przymierza") był kananejskim bogiem Sychem (Sdz 9,46). W Joz 24 historycy deuteronomistyczni umieścili ceremonię odnowienia przymierza w Sychem po zajęciu Kanaanu. W historii deuteronomistycznej przymierze zostało uznane za podstawę związku pokoleń w czasach sędziów (XI w. przed Chr.).

El Roi (hebr., "Bóg, który widzi/wróży") był lokalnym bóstwem świętego źródła (Beer-Lachaj-Roj), którego woda zachowała przy życiu Hagar przebywającą na pustyni i przy którym miała wizję Boga (Rdz 16,13-14). Tradycja J łączy to opowiadanie z Jahwe, który obiecuje Hagar syna (Izmaela) i wielu potomków.

Reasumując, lokalne bóstwa kananejskie, łącznie z El, naczelnym bogiem panteonu, czczono w sanktuariach, które ostatecznie znalazły się w rękach Izraelitów. Kananejskie tradycje religijne w końcu zaczęto odnosić do Jahwe. W tym teologicznym procesie Jahwe, Bóg, który wyzwolił Izrael z niewoli egipskiej, został utożsamiony z bogami kananejskimi, zwłaszcza z głównym bogiem, El, który uprawomocnił hierarchiczny system społeczny miast-państw rządzonych przez lokalne dynastie. Połączenie to było przyczyną napięć i tarć teologicznych, politycznych i społecznych, które charakteryzują religię Izraela przez cały okres ST.

Społeczne tytuły Boga:
Zmieniające się społeczne struktury w Izraelu także wywarły wpływ na nadanie Bogu ważnych tytułów.

Adonaj (hebr., "mój wielki pan") jest pluralis majestatisod Adon (hebr., "pan"), tytułu, którego używano w odniesieniu do świeckich przełożonych (np. króla, męża czy właściciela niewolników). W okresie powygnaniowym imię Adonaj zastąpiło imię Jahwe w kulcie publicznym ze względu na rosnącą cześć dla imienia Jahwe (np. Hi 28,28).

Baal (hebr., "pan") to także tytuł przysługujący świeckim przełożonym (np. przywódca, właściciel czy mąż). W religii kanannejskiej Baal był bogiem burzy i urodzaju, który sprowadzał deszcz i zapewniał zwycięstwo militarne. Bóg ten rywalizował w Izraelu z Jahwe, o czym świadczy zwłaszcza literatura prorocka (np. Księga Ozeasza). Chociaż pewne imiona teomorficzne mogą sugerować, że niektórzy Izraelici identyfikowali Baala z Jahwe (np. Meribbaal, syn Jonatana), na ogół unikano tego imienia ze na względu wyraźne pogańskie skojarzenia (por. Oz 2,16-17).

Tytuły królewskie:
Inne ważne tytuły zostały zapożyczone z nazw określających członków rodziny izraelskiej, a więc takich jak: ojciec (Pwt 32,6), brat (1 Sm 14,3; Achiasz [hebr., "brat Jahwe"]), krewny (Rdz 31,41: "krewny [albo bojaźń] Izaaka") i zbawiciel (Ps 19,14). Tytuły te mogły mieć źródło w religii patriarchalnej, w której głowa rodu była obrońcą grupy (Wj 3,6: "Bóg mojego ojca"). "Zbawiciel", "odkupiciel" był najbliższym krewnym, który był odpowiedzialny za wybawienie członka rodziny z opresji (Kpł 25,25). Chociaż w ST wyraźnie nie nazywa się Boga "matką" czy "siostrą", o Bogu mówi się także w kategoriach żeńskich. Przedstawia się Boga jako matkę, która poczęła, nosiła i zrodziła Izrael (Lb 11,12; Pwt 32,18), i jako położną (Ps 22,9-10). Wyobrażenia te dowodzą, że St nie przedstawia Boga tylko za pomocą obrazów i symboli należących do świata mężczyzn.

W NOWYM TESTAMENCIE.

W nowotestamentowych imionach Boga znajduje odbicie fakt, że NT został napisany w kulturze greckojęzycznej, opartej przede wszystkim na tradycji i terminologii przejętych z ST i judaizmu za pośrednictwem Septuaginty (LXX). Tradycja ta uległa w znacznym stopniu modyfikacji, zarówno pod wpływem rozumienia nauki Jezusa przez wczesny Kościół, jak i jego rozumienia osoby Jezusa jako ostatecznego objawienia się Boga.

Bóg:
Najczęściej występującym określeniem bóstwa w NT 0318 razy) jest greckie słowo theos ("bóg"), często używane w Septuagincie (przeszło 4000 razy), głównie dla oddania hebrajskiego słowa Elohim, czyli Bóg. Septuaginta używa tego słowa także w odniesieniu do bogów pogańskich, tak samo jak słowo to było najczęściej używanym określeniem bogów greckich i rzymskich w czasach NT. Chociaż autorzy NT używają niekiedy słowa "bóg" w odniesieniu do bogów pogańskich (np. 1 Kor 8,5) i sporadycznie odnoszą je w sensie teologicznym do ubóstwianego Chrystusa (np. J 20,28), w większości przypadków słowo to odnosi się do Boga objawionego w historii Izraela i osobie Jezusa. "Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa" jest zatem w NT określeniem nader częstym (np. Rz 15,16).

Pan:
W ST podstawowym określeniem Boga jest indywidualne i własne imię "Jahwe", tłumaczone jako kyrios (gr. "Pan") w Septuagincie i "Pan" w wielu przekładach polskich. Imię to występuje w ST ponad 6000 razy; imię Elohim, "Bóg", pojawia się na kartach ST około 2500 razy. NT nazywa Boga "Panem" około 100 razy, głównie w cytatach z Septuaginty (np. Mk 1,3; 12,11; Dz 2,34) i w takich wyrażeniach, jak "ręka Pańska" (Łk 1,66). Większość jednak spośród 719 przypadków użycia w NT tytułu kyrios ("Pan") odnosi się do uwielbionego Jezusa (np. Dz 2,36; J 20,28). Tak więc dwa najczęściej powtarzające się określenia bóstwa, "Bóg" i "Pan", odnoszą się w NT nie tylko do Boga, ale także ("Bóg" sporadycznie) do Jezusa jako uwielbionego Pana. Określenia "Pan", występującego znacznie rzadziej w Septuagincie, despotes ("pan", "władca", "właściciel"), używa się jest także w NT zarówno w odniesieniu do Boga (Łk 2,29; Dz 4,24 [BT: Wszechwładny]; Ap 6,10), jak i do Chrystusa (Jud 4; 2 P 2,1).

Ojciec:
Powszechnie uznawana na starożytnym Bliskim Wschodzie idea, że bóstwo jest ojcem rodu czy narodu, została w sposób umiarkowany przyswojona przez Izrael, który rozumiał ją w sensie adopcyjnym, nie fizycznym (Wj 4,22-23; Oz 11,1-4). Chociaż określenie "Ojciec" nigdy nie przyjęło się w ST jako powszechnie używane imię Boga, w późniejszym okresie ST (np. Iz 63,16), a zwłaszcza w judaizmie w czasach po ST pojawia się ono częściej. Także Grecy często nazywali boga "Ojcem"; np. Zeus był dla nich ojcem nie tylko dlatego, że rządził innymi bogami, ale także ze względu na jego miłość i opiekę (np. Plutarch Moralia 167d). To ogólne określenie Boga jako "Ojca" występuje w NT raczej rzadko (np. Jk 1,17: "Ojciec świateł", tzn. ciał niebieskich). Nowotestamentowy język o Bogu jako "Ojcu" ukształtował się pod wpływem osoby i nauki Jezusa. Dla Jezusa słowo "Ojciec" było zasadniczym i najczęściej używanym określeniem Boga. Używał nie tylko pospolitego żydowskiego wyrażenia "nasz Ojciec" (np. Mt 5,45; 6,9), ale także zażyłego, bardzo familiarnego, aramejskiego słowa "Abba", które przyjęło się później w liturgicznej praktyce Kościoła (Mk 14,36; Rz 8,15; Ga 4,6). Pojęcie Boga jako Ojca wyrażało nie tylko poświadczony przez Jezusa i Kościół osobisty związek z Bogiem (np. Mt 11,25-27) ponieważ w tym środowisku kulturalnym ze słowem "ojciec" łączyły się także szczególne konotacje, a mianowicie posłuszeństwa, pośrednictwa i dziedzictwa. Ci, którzy zwracają się do Boga jako "Ojca", uznają Go za Tego, któremu winni okazywać absolutne posłuszeństwo (Mt 7,21; 26,42), a samych siebie za pośredników, którzy reprezentują Boga i przez których Bóg działa (Mt 11 ,25-27; J 10,32), i za dziedziców Boga (Rz 8,16-17). Pogląd, że używanie przez Jezusa słowa "Abba" było absolutnym novum, że tak zwracając się do Boga wzbudza zgorszenie Żydów i że daje wyraz świadomości chrystologicznej, a mianowicie że jest jedynym Synem Bożym (status, który później Jezus "nadał" swoim uczniom), obecnie uważa się często za zbyt skrajny. Jeżeli słowo "Abba" w ustach Jezusa nie było absolutnym novum albo nie mogło przekazać całego chrystologicznego sensu, jak jeszcze do niedawna uważali niektórzy uczeni, to było ono jednak tak charakterystyczne, Że wywarło wrażenie na wczesnym Kościele, który zachował je nawet w kontekście języka greckiego (Mk 14,36; Ga 4,6; Rz 8,15).

Bóg ojców:
Ten ważny tytuł Boga w ST i jego rozwinięcie, mające takie samo znaczenie, "Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba", występują w NT tylko w jednym cytacie (Mt 22,32; Mk 12,26) i w Dz. Podkreśla on ciągłość wiary Izraela i wiary Kościoła, a mianowicie że Bóg obecnego doświadczenia jest tym samym Bogiem, którego znali starożytni patriarchowie. Dzieje Apostolskie, które w szczególny sposób starają się zwrócić uwagę na tę ciągłość, cztery razy używają tego tytułu. W listach Pawła i w literaturze, która się na nim opiera, tytuł ten został zastąpiony przez określenie "Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa" (Rz 15,6; 2 Kor 11,31; Ef 1,3.17; Kol 1,3; 1 P 1,3).

Wszechmogący:
Septuaginta przetłumaczyła dwa wyrażenia hebrajskie w ST, które prawdopodobnie początkowo znaczyły "Bóg, Bóg gór" i ,Jahwe [Pan] Zastępów", w sposób bardziej filozoficzny i formalny jako Pantokrator ("Wszechmogący"); tak nazywali swoich bogów także Grecy. Wydaje się, że Jezus i autorzy NT unikali tego określenia, które pojawia się tylko w 2 Kor 6,18 i dziewięć razy w Apokalipsie św. Jana, przeważnie w samookreśleniu się Boga i w doksologii w kontekście liturgicznym.

Alfa i Omega:
Litery, pierwsza i ostatnia, w alfabecie greckim, wskazujące na Boga jako na Początek i Koniec, źródło i cel całego stworzenia, a więc jedynego Boga. Określenie to nie występuje w ST, ale podstawowa idea, z której się ono wywodzi, pojawia się w Iz 44,6 i 48,12. W NT określenia tego używa tylko autor Apokalipsy św. Jana 0,8; 21,6); wyraźnie też odnosi je do Jezusa Chrystusa (22,13; por 1,17; 2,8).

Święty:
Ten starotestamentowy tytuł Boga, zwłaszcza w Księdze Izajasza, wyraźnie został odniesiony do Boga tylko raz w NT (Ap 16,5), W Mk 1,24; Łk 4,34;J 6,69 odnosi się do Jezusa. W 1J 2,20 może odnosić się albo do Boga, albo do ubóstwionego Chrystusa.

Określenia ogólne:

Bezosobowe określenia Boga w języku greckim, ho theios ("to bóstwo") i theotes ("bóstwo"), nie występują w tych księgach Septuaginty, które pochodzą z hebrajskiego kanonu ST, a theotes pojawia się tylko raz w pozostałej części Septuaginty (Mdr 18,9). Bóstwo jako określenie Boga występuje w NT tylko w mowie Pawła do Ateńczyków (Dz 17,29) i w Kol 2,9.
Niekiedy trudno poprowadzić granicę między wyraźnymi imionami Boga a określeniami bardziej ogólnymi. Do częściej używanych ogólnych określeń w ST, które przyjęły się w NT, należą: "Król" (np. Mt 5,35; 1 Tm 1,17; 6,15), "Sędzia" (np. J 8,50; Hbr 12,23) i "Zbawiciel", "Zbawca" (np. Łk 1,47; 1 Tm 1,1; 2,3; 4,10); wszystkie te określenia częściej odnoszą się do Jezusa Chrystusa niż do Boga.
W czasach NT wielu Żydów wyrażało w ten sposób szacunek dla wyraźnych imion Boga, że zastępowali je omówieniami. praktyka ta znajduje pewne odbicie w NT, zwłaszcza w powiedzeniach Jezusa, chociaż sam Jezus nie wahał się także używać wyraźnych imion Boga. Do takich omówieniowych i pełnych czci imion Boga należą: "Błogosławiony" (Mk 14,61), "Moc" (Mk 14,62) [BT: Wszechmocny], "Niebo" (Łk 15,18) [BT: Bóg] i często w Mateuszowym wyrażeniu "królestwo niebieskie", (co znaczy "królestwo Boże") i "Majestat" (2 P 1,17). Ponadto w odniesieniu do Boga stosuje się stronę bierną (passivum theologicum, np. Mt 5,4.6.7.9; Łk 6,38; 12,20.48) oraz bezosobowe "oni" (np. Łk 16,9), chociaż takie struktury są trudne do odtworzenia w przekładach.