1. Od Abrahama do Bar Kochby

(1850 przed Chr.-135 po Chr.)

W obrębie Żyznego Półksiężyca Bóg objawił się człowiekowi, a Chrystus dokonał jego zbawienia. Pismo święte jest spisanym dokumentem tych dziejów objawienia i zbawienia. Chociaż ze swej natury są one rzeczywistością nadprzyrodzoną, to jednak miały one miejsce w konkretnym czasie i miejscu. I to właśnie odróżnia wiarę chrześcijańską od wszelkich mitów i legend, od wszystkich religii świata pogańskiego. Objawienie o zbawieniu ma zatem swoją prawdziwą historię, którą można badać i poznać, jak się rozwijała w dziejach ludzkości. Aby więc ów bosko-ludzki nurt prześledzić z naszej kosmicznej perspektywy, musimy cofnąć się do wieku XIX przed Chr.

Chociaż objawienie zaczęło się już w raju, to jednak ściśle historyczne początki - a więc takie, które dziś możemy uchwycić i zbadać metodami historycznymi, sięgają przełomu XIX i XVIII wieku. Są one związane z postacią Abrahama, żyjącego około roku 1850 lub 1750 przed Chr. w mieście Ur, w Mezopotamii. Wtedy na terenie Żyznego Półksiężyca od kilku tysięcy lat rozwija się już wspaniała cywilizacja. Abraham i patriarchowie pojawiają się na tle wielkiej epopei, którą śledziliśmy wcześniej.

Abraham opuszcza Ur, poprzez Haran na północy Mezopotamii udaje się do ziemi Kanaan i dociera aż do Egiptu. Około roku 1650 przed Chr. wnuk Abrahama, Józef, zostaje zarządcą Egiptu. Jego ojciec, Jakub, razem z synami przenosi się ok. 1630 r. przed Chr. do Egiptu i osiada w ziemi Goszen. Między rokiem 1250, a 1230 przed Chr. potomkowie Abrahama wychodzą z Egiptu. Po długiej wędrówce przez pustynię wkraczają ok. 1200 r.przed Chr. do Palestyny pod wodzą Jozuego. Tu w okresie sędziów (1200-1020) - najsławniejsi z nich to Debora, Gedeon, Samson, Samuel - żyją w luźnym związku plemiennym. Na przełomie XI i X wieku panują trzej najwięksi królowie: Saul, Dawid i Salomon. Za Saula (ok. 1040) plemiona hebrajskie jednoczą się. Dawid (1010-970) zdobywa Jerozolimę i czyni ją swoją stolicą. Rządy Salomona (970-931) to okres rozkwitu i największej ekspansji terytorialnej państwa. Ale już po jego śmierci (ok.929) państwo rozpada się na dwie części: północne Królestwo Izraelskie i południowe Królestwo Judzkie. Każde z nich idzie własną drogą i kolejno ulega wielkim zdobywcom: państwo izraelskie pada pod ciosami Asyrii (721 r. przed Chr.), a judzkie zostaje pokonane przez wojska babilońskie (586 r. przed Chr.). Jest to początek długiej drogi krzyżowej Narodu Wybranego, która zakończy się całkowitym rozbiciem wszystkich struktur politycznych, społecznych i religijnych. Po niewoli babilońskiej Palestyna staje się prowincją imperium perskiego (538 r. przed Chr.), któremu kres kładzie wyprawa Aleksandra Wielkiego (336-323). Z kolei imperium Aleksandra Wielkiego szybko się rozpada na kilka odrębnych państw. Pod wodzą Machabeuszy naród żydowski osiąga niezależność polityczną i krótki okres względnej wolności (167-63 r. przed Chr.). W roku 63 przed Chr. Pompejusz, wódz rzymski, zajmuje Jerozolimę, a Palestyna staje się prowincją rzymską. Od tego momentu Żydzi tracą swą niezawisłość, a o ich losie będą decydowali Rzymianie.


Są to już czasy bezpośrednio poprzedzające narodzenie Jezusa. Wrócimy do nich niżej. W roku 37 przed Chr. na scenie politycznej pojawia się Herod Wielki. Za jego panowania rodzi się Jezus Chrystus, Jest to rok 754 od założenia Rzymu i początek ery chrześcijańskiej,.

Gdybyś zapytał o dokładną datę ukrzyżowania Jezusa, nauka może ci na to pytanie odpowiedzieć z dużym prawdopodobieństwem. Najnowsze badania ustaliły dzień śmierci Jezusa Chrystusa na piątek, trzeci kwietnia 33 roku.

W roku 66 nowej ery wybucha pierwsze powstanie Żydów przeciw Rzymianom, które się kończy w roku 70 zburzeniem Jerozolimy przez Tytusa. W latach 132-135 trwa drugie powstanie pod wodzą Bar Kochby. Rzymianie w sposób okrutny i barbarzyński topią we krwi ten ostatni zryw narodu do wolności. Aby raz na zawsze skończyć z dążeniami do niepodległości, cesarz Hadrian wznosi na gruzach Jerozolimy kolonię rzymską: Aelia Capitolina. Na miejscu dawnej świątyni wznosi świątynię triady kapitolińskiej, tzn. Jowisza (Jupitera), Junony i Minerwy, na Golgocie świątynię Wenery. Żydom zakazuje wstępu do Jerozolimy.

Młody Kościół nie brał udziału w obu powstaniach. Przed rokiem 70 w chwili zbliżania się legionów rzymskich chrześcijanie opuścili Jerozolimę, chroniąc się do Pełła po drugiej stronie Jordanu.

Rok 135 można uznać za granicę kończącą czasy biblijne: zniszczona została Jerozolima; naród żydowski, któremu zostało powierzone objawienie Boże, został rozbity; odeszło pokolenie Apostołów, pierwszych uczniów i świadków Jezusa; około roku 135 mogły być zakończone ostatnie prace redakcyjne nad Księgami Nowego Testamentu.

2. Pod panowaniem Rzymian

(63 przed Chr. - 135 po Chr.)

Królowie z dynastii Machabeuszy (inaczej nazwanych Hasmoneuszami) stopniowo tracili popularność i poparcie narodu. Bardziej byli bowiem zajęci wojnami i zdobyczami terytorialnymi niż religią. Po spokojnych i rozważnych rządach Aleksandry (76 - 67 przed Chr.) rozpoczęła się walka o tron między jej braćmi, Hirkanem II i Arystobulem II.
Gdy obaj bracia prowadzili ze sobą wojnę, wódz rzymski Pompejusz zajęty był wyprawą w Azji. W r.64 przed Chr. podbił Syrię i zniszczył resztki państwa Seleu-cydów. Gdy dotarł do Damaszku, słano do niego poselstwa z Palestyny, uwikłanej w spory i walki o władzę. Hirkan II, Arystobul II i naród pragnęli pozyskać jego przychylność. Naród chciał się pozbyć obu, znieść królestwo i przywrócić dawną tradycję kapłańską.
Pompejusz na to tylko czekał, aby inicjatywę wziąć w swoje ręce. W roku 63 przed Chr. ze swymi legionami wkroczył do Palestyny. Po trzymiesięcznym oblężeniu zajął Jerozolimę. Nie zniszczył świątyni, ale sprofanował ją przez to, że wszedł do najświętszego miejsca - Świętego Świętych.
Palestyna stała się częścią imperium rzymskiego poddana pod bezpośrednią władzę syryjskiego prokonsula. Pompejusz wprowadził nowy porządek. Ale nie trwał on długo. W drugiej połow;e I wieku przed Chr. wybuchają wojny domowe. Walki, zmagania i podziały w całym imperium rzymskim trwały długo. Ich bohaterowie znani są nam nie tylko z historii Rzymu, ale z filmów i powieści: Pompejusz, Juliusz Cezar, Brutus, Krassus, Antoniusz, Kleopatra, Oktawian, który przybrał imię Augusta. Za jego rządów w całym imperium zapanował pokój, czyli tzw. Pax Romana.
Palestyna wcielona do imperium rzymskiego należała do obszarów buforowych, tzn. leżących na jego krańcach. Wymagały one od Rzymu specyficznej strategii. Aby strzec swoich posiadłości w Azji Mniejszej i Syrii przeciw Fartom, Rzym uzależniał od siebie bardziej lub mniej bezpośrednio regiony graniczne z imperium: Armenię, królestwo żydowskie, małe księstwa arabskie, np. Iturię. Rzym nie mógł tego czynić wyłącznie siłą militarną. Trzeba było sobie narody na tych terenach czymś pozyskać. Służyły temu celowi np. dekrety wydawane na korzyść Żydów uwzględniające ich partykularne interesy.
Józef Flawiusz w swoim dziele Dawne dzieje Izraela przerywa często swoje relacje, aby przytoczyć teksty takich dekretów i postanowień władz rzymskich.


Herod Wielki

W wir tych wydarzeń dostała się również Palestyna: upada dynastia Machabeuszy, królem Palestyny z łaski Rzymu zostaje Herod.

Od roku 37 do 4 przed Chr. Herod był lennikiem i marionetkowym królem z łaski Rzymu: od Rzymu otrzymał władzę, przy jego pomocy zdobył kraj i doprowadził do tego, że królestwo palestyńskie obejmowało niemal terytorium dawnego państwa Salomonowego. Herod był chytry i bezwględny, ale równocześnie śmiały i zręczny, gdy należało podejmować szybkie decyzje i działać.
Herod był też chorobliwie podejrzliwy. Likwidował nie tylko zdecydowanych przeciwników swego reżimu, ale każdego, kto mógłby w przyszłości okazać się niebezpieczny dla jego rządów. Wciąż trapił go lęk przed potomkami rodziny Machabeuszy: zamordował starego już Hirkana, potem Arystobula, następnie swą żonę, Miriam, jej synów, Aleksandra i Arystobula, a krótko przed śmiercią jako zdrajcę swego pierworodnego syna, Antypatra. Z takim obrazem Heroda zgadza się ewangeliczne opowiadanie o morderstwie niemowląt betlejemskich (przeczytaj Mt 2,16).
Jego podwładnymi byli nie tylko Żydzi, ale i Grecy-poganie. Dla Żydów chciał być Żydem, dla Greków Grekiem. Chcąc sławnym uczynić swe imię, otoczył się uczonymi hellenistami i rozpoczął na szeroką skalę działalność budowniczą w miastach greckich: wznosił teatry, gimnazja, świątynie i łaźnie. Na miejscu zburzonej Samarii wzniósł nowe miasto, które ku czci Augusta nazwał Sebaste (sebastos = augustus - czcigodny, wielebny). Nad brzegiem morza wzniósł Cezareę, z portem, wałami i groblami. W całym kraju budował liczne umocnienia i zamki. W Jerozolimie wzniósł Antonię, tuż przy dziedzińcu świątyni. Stąd mógł obserwować co dzieje się wokół niej. Najpotężniejszą twierdzę wzniósł na wschodnim brzegu Morza Martwego: Masadę, położoną na niedostępnej i wysokiej górze. W Jerycho zbudował zamek, gdzie spędzał zimę. Odkrycia archeologiczne w Jerycho, Cezarei, Masadzie i na innych miejscach dają nam wyobrażenia, jak wielkie były to budowle, np. fundamenty twierdzy Antonia i tzw. mur płaczu - resztki potężnych murów. Nie dbał o to, że przyczynia się do rozszerzania kultu pogańskich bóstw. Żydzi byli tym zgorszeni. Dlatego starał się również im przypodobać. W roku 20 rozpoczął budowę świątyni przywracając jej postać z czasów Salomona. W diasporze występował jako obrońca judaizmu i rozwijał życie gmin skupionych wokół synagog. Mimo tego, nie udało mu się pozyskać przychylności Żydów. Większość narodu go nienawidziła. Nie dążono jednak do gwałtownych zmian, czy usunięcia Heroda siłą. Naród żywił nadzieję, że przełomu dokona sam Bóg.

Pod koniec życia Heroda narodził się Jan Chrzciciel i Jezus z Nazaretu.

Krótko przed śmiercią Herod podzielił w testamencie swoje królestwo między trzech swoich synów: Archelaus otrzymać miał Idumeę, Judeę i Samarię; Herod-Antypas Galileę i Pereę; Herod Filip Trachon, Itureę i Abilenę. Herod W. zmarł w 4 roku przed Chr. Jego testament musiał być zatwierdzony przez władze rzymskie. W tym celu trzej synowie udali się do Rzymu. Mieszkańcy Jerozolimy wysłali własną delegację z prośbą, aby usunąć od władzy wszystkich trzech potomków Heroda W. i zapewnić Jerozolimie niezależność religijną.
Możliwe, że w Ewangelii św. Łukasza mamy nawiązanie do tego wydarzenia. Cezar August zatwierdził jednak testament Heroda W. Palestyna została podzielona na trzy terytoria administracyjne: Antypas i Filip zostali mianowani tetrarchami (= książętami), Archelaus nie otrzymał tytułu króla tylko etnarchy. Dla ludu te różnice w tytułach nic nie znaczyły. W Nowym Testamencie zarówno Archelaus (przeczytaj Mt 2, 22), jak i Herod Antypas (przeczytaj Mk 6,14.26) nazwani są królami.
Najbardziej znienawidzony był Archelaus. Oskarżony o nadużycie władzy przed Augustem został przez niego wygnany do Galii (6 rok po Chr.). Jego ziemie zostały włączone do rzymskiej prowincji Syrii, a zarządzał nimi prokurator rezydujący w Cezarei Nadmorskiej. Ten stan prawny istniał w czasie publicznej działalności Jezusa: Galilea i ziemie na północny wschód od Jerozolimy były rządzone przez książąt żydowskich; natomiast Samaria, Judea i Idumea - przez rzymskich prokuratorów (przeczytaj Łk 3,1). Rezydowali oni w Cezarei i tylko w czasie wielkich uroczystości udawali się do Jerozolimy, aby na miejscu czuwać nad porządkiem i zapobiegać rozruchom. Chociaż najwyższa władza spoczywała w ich ręku, nie ingerowali oni w życie religijne, ani w działalność kapłanów czy Sanhedrynu. W świątyni nie wystawiano obrazów cezara, a oddziały żołnierzy wchodziły do miasta bez sztandarów i znaków wojskowych. Sanhedryn mógł kierować sprawami religijnymi z wyjątkiem wyroków śmierci i ich wykonywania (przeczytaj J 18,31).

W zamku Antonia rezydował mały oddział rzymskich żołnierzy, powiększany w razie potrzeby. W Dziejach Apostolskich (10,1) mowa jest o poganinie Korneliuszu, który był dowódcą przy prokuratorze rzymskim w Cezarei. Św. Paweł został pojmany w Jerozolimie i odesłany do Cezarei w celu przesłuchania go przez Antoniusza Feliksa, który był prokuratorem Judei w latach 52-60 (przeczytaj Dz 23,12-35).

Piłat

W latach 26-36 po Chr. prokuratorem Judei był Poncjusz Piłat. Filon z Aleksandrii pisał: jego rządy to pasmo okrucieństw, łańcuch przestępstw, gwałtów, rabunków, krzywd i oszczerstw, prowokacji i egzekucji bez procesów. Nie zwracał uwagi na uczucia religijne Żydów. O tym samym donosił cezarowi Kaliguli Herod Agrypa I. Ma się wrażenie, że Piłat świadomie wymyślał wciąż nowe prowokacje, aby Żydów zmusić do buntów, które potem krwawo tłumił. Możliwe, że podjął politykę antyżydowską, którą wcześniej wprowadził rzymski minister Sejanus (23-21 przed Chr.). Taki obraz Piłata jest potwierdzony przez wypowiedzi Ewangelii. Gdy galilejscy pielgrzymi chcieli złożyć ofiarę w Jerozolimie, urządził im krwawą rzeź (przeczytaj Łk 13,1). Podejrzanych o plany wywrotowe aresztował i skazywał na śmierć (przeczytaj Mk 15,6nn; por. Mt 27,15-26; Łk 23,17-25; J 19,15n).
Na tym tle zaskakujące są wysiłki Piłata, usiłującego uwolnić Jezusa. Chociaż był twardy i bezwględny, to jednak miał wątpliwości, gdy po krótkim przesłuchaniu skazywał na śmierć Jezusa, w jego oczach tylko jednego z wielu Żydów, którego wydał w jego ręce Sanhedryn jako politycznie podejrzanego.
W r. 30 niejaki Sejan, zaufany Cezara Tyberiusza, planował wielką akcję przeciw Żydom. Piłat otrzymał tajne instrukcje. Rozpoczął bić prowokacyjne monety, Sanhedrynowi odebrał prawo skazywania na śmierć. Wówczas to rabbi Sadok rozpoczął 40-letni post, aby ratować miasto. Gdy Piłat urządził wśród Samarytan krwawą rzeź, został pozbawiony urzędu i wezwany do Rzymu. Podobno miał popełnić samobójstwo. Do historii wszedł jako ten, który skazał Jezusa na śmierć. Ale ten proces wydawał się wtedy być tylko mało znaczącym epizodem w całej jego karierze prokuratora Judei.

Herod Antypas

W Galilei rządził syn Heroda W., Herod Antypas (4 przed Chr. do 39 po Chr.). Nad jeziorem Genezaret wybudował sobie rezydencję, którą na cześć cezara Tyberiusza nazwał Tyberiadą (przeczytaj J 6,1.23; 21,1). Herod Antypas ożenił się z córką króla Nabatejczyków, plemienia arabskiego, z którą jednak zerwał i odesłał ją do ojca. Następnie ożenił się z Herodiadą, żoną Filipa Heroda, który był jego przyrodnim bratem. Z tego małżeństwa narodziła się Salome - ta, która tańczyła przed Herodem Antypasem. Jan Chrzciciel oskarżył go publicznie o ten grzech, za co został znienawidzony przez Herodiadę, uwięziony i w końcu ścięty (przeczytaj Mk 6,17 29). Żyjąc w Galilei Jezus był poddanym Heroda Antypasa. Gdy rozpoczął swą publiczną działalność, Herod odczuwał lęk przed Nim, myśląc, że to Jan Chrzciciel zmartwychwstał (przeczytaj Mk 6,14-16; Mt 14,1-5; Łk 9,7 9). Herod Antypas chciał koniecznie zobaczyć Jezusa (przeczytaj Łk 9,9), Jezus nazwał go lisem (przeczytaj Łk 13,32) i usunął się do Jerozolimy. W Kafarnaum znajdowała się stacja graniczno-celna, z jego żołnierzami. O ich dowódcy mówią Ewangelie (przeczytaj Mt 8,5-13; Łk 7,1-10). Św. Łukasz opowiada, że Piłat po pierwszym przesłuchaniu Jezusa wysłał Go do Heroda Antypasa, który na święta przybył do Jerozolimy (przeczytaj Łk 23,6-16). Jezus został odrzucony przez naród, skazany przez Piłata, namiestnika rzymskiego, i wzgardzony przez Heroda Antypasa, króla żydowskiego.
Gdy Herodiada namówiła Heroda Antypasa, aby udał się do cezara Kaliguli i prosił o koronę królewską, zamiast korony otrzymał on nakaz opuszczenia Palestyny i udania się na wygnanie do Galii (39 rok po Chr.).

Filip

Na północy rządził Filip (4 przed Chr. - 34 po Chr.) jako etnarcha Iturei, Gaulani-tis, Trachonitis i Batanei (przeczytaj Łk 3,1). Zbudował sobie rezydencję - Cezareę Fili-pową (przeczytaj Mk 8,27). Był on pierwszym władcą żydowskim, który wybił własne monety z podobizną cezara. Na jego terytorium nie było zbyt wielu Żydów, dlatego nie musiał przejmować się ich sprzeciwami.

Herod Agryppa I

Wnuk Heroda W. przebywając w Rzymie pozyskał sobie zaufanie Kaliguli. W r. 37 został mianowany następcą Filipa, dwa lata później przejął dziedzictwo Heroda Antypasa skazanego na wygnanie. W r.41 przekazano mu władzę nad Judea, Samarią i Idumeą. W ten sposób całe królestwo Heroda W. jeszcze raz znalazło się na krótki czas pod jednym berłem. Uchodził za pobożnego Żyda. Dlatego był chwalony przez faryzeuszy i uczonych w Piśmie. W stosunku do ludności helleńskiej zachowywał się jak helleński książę, szukając u nich uznania przez budowle i fundacje. Kazał się czcić jako od Boga posłany król przyjmując boskie hołdy należne władcom typu helleńskiego (przeczytaj Dz 12,21-23). Chcąc się przypodobać Żydom prześladował gminę chrześcijańskąw Jerozolimie: skazał na śmierć apostoła Jakuba, a Piotra wtrącił do więzienia (przeczytaj Dz 12,1-3).

Herod Agryppa II (53-93)

Po śmierci Agryppy I jego władza nie przeszła automatycznie na jego syna, Agryp-pę II (53-93). Cały kraj został włączony do rzymskiej prowincji - Syrii, a rządzony był przez prokuratorów rezydujących w Cezarei. Dopiero kilka lat później otrzymał w zarząd obszar, którym kiedyś rządził Filip. Sprawował również nadzór nad świątynią jerozolimską. Urząd arcykapłana przekazywał według swego uznania. Gorszył tym, że stale miał przy sobie swoją siostrę Berenikę i posądzany był o kazirodczy związek (przeczytaj Dz 25,13). Gdy w 66 roku zanosiło się na powstanie przeciw Rzymianom, starał mu się przeciwstawić, co mu się nie udało, i przekonywał, że zbrojne powstanie przeciw Rzymowi jest szaleństwem.

W kraju wzrastała nienawiść do Rzymian. Wciąż dochodziło do rozruchów prowokowanych przez Rzymian. Zeloci dążyli do zrzucenia zależności od Rzymian na drodze zbrojnej. Znajdywali oni coraz więcej sympatyków wśród ludu.

Spośród prokuratorów, którzy w tym czasie rządzili Palestyną, Nowy Testament wspomina Feliksa i Porcjusza Festusa. Pierwszy, wyzwoleniec, dzięki łasce Klaudiusza osiągnął tak wysokie stanowisko. Tacyt o jego rządach mówi krótko, że rządził po królewsku z całym okrucieństwem i pożądliwością, chociaż wewnętrznie pozostał niewolnikiem10. Drugą z trzech jego żon była Druzylla, córka Agryppy I, którą odebrał jej mężowi. Właśnie przed Feliksem i Druzylla musiał się tłumaczyć św. Paweł, gdy przebywał w więzieniu w Cezarei (przeczytaj Dz 24,24). Po Feliksie prokuratorem był Porcjusz Festus. Chociaż był bardziej uczciwy, nie udało mu się zmniejszyć napięcia między Żydami i Rzymianami. Na czas jego urzędowania przypada końcowy okres więzienia św. Pawła -jego los miał się rozstrzygnąć w Rzymie (przeczytaj Dz 24,27-26,32).