Dzieje Izraela

publikacja 27.05.2005 11:23


CZAS ZAPOWIEDZI - STARE PRZYMIERZE :.


CZAS PRZEŁOMU - PANOWANIE RZYMSKIE :.


CZAS WYPEŁNIENIA - NOWE PRZYMIERZE :.


Tekst i mapy ze strony ks. Kazimierza Kuczaja - za zgodą jej autora
 



CZAS ZAPOWIEDZI - STARE PRZYMIERZE


 

Przedizraelscy mieszkańcy Palestyny

Położenie geograficzne Palestyny sprawiło, że przybywały do niej ludy z różnych stron świata. Najstarsze zachowane ślady migracji pochodzą z epoki wczesnego brązu (3200-2900 r. przed Chr.), kiedy to na teren Palestyny przybyli mieszkańcy Mezopotamii i Egiptu.
Około 3000 r. przed Chr. z północy przywędrowali do Palestyny Kananejczycy, asymilując się z lokalną ludnością i pokojowo narzucając jej swoją kulturę. Wraz z napływem i osiedlaniem się przybyszów nastąpił żywiołowy rozwój miast, zarówno istniejących, jak i nowych, m.in. Aj, Megiddo, Aradu, Jerycha czy Bet Szean. Nasilenie procesu urbanizacji przypada na okres 2900-2200 r. przed Chr. Ponieważ nie było jednego prężnego organizmu państwowego, miasta-państwa musiały mieć duży stopień samowystarczalności i autonomii. Obok ufortyfikowanych osiedli koczowali nomadzi lub półnomadzi. Dość jednorodny i nieprzerwany rozwój kultury materialnej sugeruje, że w kraju na ogół panował spokój.
W trzeciej fazie wczesnego brązu (lata 2700-2200 przed Chr.) na terenie Palestyny pojawiła się nowa ludność, która przybyła prawdopodobnie z południowo-wschodniej Anatolii i z rejonu Kaukazu. Nie wiadomo jednak, czy zasymilowała się z ludnością kananejską, co się przyczyniło do powiększenia zróżnicowania etnicznego, czy też wycofała się z powrotem na północ.
Burzliwy w dziejach Palestyny był okres średniego brązu (lata 2200-1550 przed Chr.). W jego pierwszej fazie (lata 2200-2000) większość miast kananejskich przeżyła wrogie najazdy, których wynikiem były zniszczenia i przerwy w osadnictwie. Dopiero po jakimś czasie miasta zostały na powrót zasiedlone przez nową ludność napływową. Kolejne fale migracji, jakie wówczas miały miejsce, były częścią ogromnego procesu przemieszczania się ludów obejmującego cały obszar żyznego Półksiężyca. Część uczonych sądzi, że była to migracja ludów semickich, inni są zdania, że najeźdźcy nie byli Semitami.
Z początkiem drugiej fazy średniego brązu (lata 2000-1750) ogarnęła Kanaan wielka inwazja Amorytów, pod wieloma względami podobna do tej, jaka dokonała się około tysiąca lat wcześniej, kiedy napływali Kananejczycy. Napływ Amorytów okazał się zjawiskiem brzemiennym w skutki. Zajęli oni obszar rozciągający się od Ras Szamra w Syrii po Półwysep Synajski. Pozostawali nieprzerwanie na terenie Syro-Palestyny do ok. 1200 r. przed Chr. Czasy świetności Amorytów przypadły na początek drugiej połowy II tys. przed Chr., kiedy to na terenie Syrii istniało silne królestwo Amurru ze stolicą w Kadesz nad Orontesem. Kres jego istnieniu położyły najazdy Chetytów oraz inwazja tzw. Ludów Morza ok. 1200 r.

Według tradycji utrwalonych w Piśmie świętym i potwierdzonych przez archeologię Kananejczycy i Amoryci stanowili tylko część zróżnicowanej mozaiki mieszkańców ziemi Kanaan przed osiedleniem się w niej Izraelitów. Lista przedizraelskich mieszkańców Kanaanu bywa dłuższa, lecz najczęściej obejmuje siedem ludów: Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów, Chiwwitów, Jebusytów i Girgaszytów.

 

 

Spis treści

Od patriarchów do zjednoczonej monarchii

iblijne dzieje Izraela obejmują epokę od patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba, protoplastów narodu wybrania, których życie przypadło na XIX/XVIII stulecie przed Chr., do zagłady Jerozolimy i utraty państwowości żydowskiej w 70 r. po Chr.
Lata 1850-1650 przed Chr. są nazywane okresem patriarchów. W tym czasie Abraham opuścił Mezopotamię i na polecenie Boga udał się do kraju od dawna zamieszkanego przez Kananejczyków i Amorytów.

Około stu lat później Józef, jego prawnuk (jeden z dwunastu synów Jakuba), znalazł się w Egipcie, gdzie zrobił wielką karierę. Podczas głodu panującego w Kanaanie sprowadził braci i ojca i osiedlił ich w ziemi Goszen.

Patriarchów łączyły więzy krwi oraz wiara, że istnieje tylko jeden Bóg, który na zawsze związał się z nimi i ich potomstwem przez Przymierze i obietnice. Od początku natura i rola Izraela realizowały się na dwóch poziomach – etnicznym i religijnym.
Czasy od patriarchów do wyzwolenia, któremu przewodził Mojżesz, to okres niewoli egipskiej (ok. 1650-1250 r. przed Chr.). Egipcjanie, początkowo przychylni, zaczęli z czasem widzieć w rozrastającym się narodzie izraelskim wielkie zagrożenie i powzięli kroki, aby temu przeciwdziałać. Położenie Izraelitów pogorszyło się. Wyjście narodu wybranego z Egiptu, które nastąpiło ok. 1270-1250 r. przed Chr., było najważniejszym wydarzeniem w jego starotestamentowych dziejach.
Podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię do Kanaanu (Ziemi Obiecanej) gromada niewolników przeobraziła się w świadomy swojej tożsamości naród.

Decydujące znaczenie w procesie kształtowania się nowej samoświadomości miało objawienie się Boga na Synaju. Izraelici pod wodzą Jozuego rozpoczęli penetrację i stopniowe przejmowanie Kanaanu. Musieli przy tym rywalizować z Kananejczykami, Amorytami i innymi ludami oraz napływającymi od strony Morza Sródziemnego Filistynami. Koegzystencja okazała się bardzo trudna. Obfitowała w liczne napięcia, konflikty, starcia zbrojne i otwarte wojny. Wobec nieustannych zagrożeń naród konsolidował się pod kierunkiem charyzmatycznych przywódców nazwanych sędziami.

Okres sędziów trwał od około 1200 do 1025 r. przed Chr. Ostatnim sędzią Izraela był Samuel, który namaścił króla – Saula. Terytorium, którym zarządzał pierwszy król, obejmowało górskie rejony Kanaanu. Panowanie Saula trwało około 20 lat i było naznaczone ciągłymi zmaganiami z Filistynami. W końcu Saul i jego trzej synowie zginęli z ich rąk.
Jeszcze za rządów Saula Samuel namaścił nowego władcę – Dawida, pasterza z Betlejem, który po śmierci Saula natychmiast stanął na czele narodu, podjął konfrontację z Filistynami i wygrał ją. Pokonał też Kananejczyków oraz sąsiednich władców. Rozszerzył i utrwalił granice swego państwa, zaś z zajętej podstępem Jerozolimy uczynił jego stolicę (ok. 1000-970). Zapoczątkował zakrojone na szeroką skalę przedsięwzięcia budowlane. Urzeczywistnił je jego syn, Salomon (ok. 970-930), który zbudował pałac królewski i świątynię w Jerozolimie oraz zadbał o centralizację kultu religijnego. Rozpoczął się okres Pierwszej Świątyni, która istniała do niewoli babilońskiej. Wkrótce po śmierci Salomona nasiliły się wołania o zmianę polityki wewnętrznej, ale Roboam, syn Salomona, zignorował je. W rezultacie silnego sprzeciwu ludu nastąpił podział polityczny kraju, za którym poszła schizma religijna. Lata rządów Dawida i Salomona są nazywane okresem zjednoczonej monarchii (ok. 1000-930 r. przed Chr.), zaś obaj władcy stali się symbolami pomyślności i dostatku czasów „złotego wieku” Izraela.

 

Spis treści

Od podziału monarchii do wygnania babilońskiego

Po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwie części. W południowej, ze stolicą w Jerozolimie, rządzili nieprzerwanie władcy z dynastii Dawidowej. W północnej, której stolicą stała się ok. 880 r. Samaria, władcy i dynastie zmieniały się na skutek częstych przewrotów pałacowych. Część południowa, obejmująca terytoria pokoleń Judy i Beniamina, jest nazywana Królestwem Judzkim. Część północna nosi nazwę Królestwa Izraela, zaś w jej skład wchodziły terytoria dziesięciu pokoleń, które zerwały łączność z Jerozolimą.

Podzielona monarchia istniała do 722 r. przed Chr., kiedy państwo północne padło pod ciosami Asyryjczyków. W ciągu nieco ponad 200 lat jej istnienia w Jerozolimie rządziło 13 królów (w tym jedna kobieta – Atalia), zaś w Samarii 19, z których kilku stało się ofiarami spisków, a ich miejsce zajęli zamachowcy. Najazd Asyryjczyków przyniósł klęskę Samarii, zniszczenie prawie wszystkich miast Królestwa Północnego i deportację ludności izraelskiej do Asyrii.

Na terytorium Izraela sprowadzono pogańskich osadników, którzy po wymieszaniu się z resztkami lokalnej ludności dali początek istniejącym do dzisiaj Samarytanom.
Po zagładzie Samarii przetrwało tylko Państwo Południowe (lata 722-587 przed Chr.). Początkowo skutecznie opierało się presji Asyryjczyków, a gdy ich potęga osłabła, stało się łakomym kąskiem dla Egipcjan i Babilończyków. Ci ostatni w 597 r. po raz pierwszy najechali i złupili Jerozolimę, deportując do Mezopotamii elitę duchowo-intelektualną narodu. Dziesięć lat później (587 r. przed Chr.), w odpowiedzi na bunt ustanowionego przez siebie króla Sedecjasza, Babilończycy ponownie najechali kraj, zburzyli Miasto święte i świątynię, położyli kres dynastii Dawidowej, wysiedlili ludność, uprowadzili ją i unieśli ogromne łupy.
Rozpoczęło się wygnanie babilońskie (lata 587-539 przed Chr. ), które stanowiło istotny przełom w dziejach starożytnego Izraela.

Utrata państwowości i uprowadzenie do obcej ziemi położyły kres wielu tradycyjnym formom życia religijnego lub mocno zachwiały nimi. Wprawdzie na obszarze splądrowanego Państwa Południowego pozostało niewielu mieszkańców, ale byli to ludzie biedni i niewykształceni, niezdolni do zachowania i rozwijania tożsamości narodowej i religijnej. Po raz pierwszy zaistniało zjawisko diaspory, czyli życia w rozproszeniu. Punkt ciężkości życia duchowego i intelektualnego przeniósł się do Babilonii. Drugą siedzibą diaspory stał się Egipt, dokąd zbiegła część mieszkańców Jerozolimy i jej okolic na krótko przed najazdem Babilończyków, a także w pierwszych latach niewoli. Diaspora stała się odtąd integralnym składnikiem życia Izraelitów. W sytuacji wygnania babilońskiego dokonano zapisów świętej Tradycji, zaś opracowane wtedy teksty dały początek Pismu świętemu.

 

Spis treści

Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego

W połowie VI w. przed Chr. potęga Babilończyków załamała się. Wkrótce ich miejsce zajęli Persowie. W 539 r. przed Chr. władca perski Cyrus wydał dekret zezwalający Izraelitom na powrót do ojczyzny. Część wygnańców wróciła z entuzjazmem do Jerozolimy i przystąpiła do odbudowy miasta i świątyni. Wielu innych pozostało, gdyż przywykli do życia na obczyźnie, gdzie niejednokrotnie wiodło im się lepiej niż w ziemi ojców. Odbudowanie świątyni (515 r.) rozpoczęło tzw. okres Drugiej Świątyni. Głównym ośrodkiem odradzania się życia religijnego i politycznego stała się Jerozolima i przyległa do niej Judea.
Kształt religijności zwanej judaizmem (religią żydowską) określili zwłaszcza dwaj wielcy reformatorzy, Ezdrasz i Nehemiasz, działający w drugiej połowie V w. przed Chr. Pierwszy podjął reformy religijne zakrojone na szeroką skalę, drugi zajął się konsolidacją polityczną rodaków.
Swobodne poczynania obydwu były możliwe, gdyż hegemonia perska miała charakter bardziej pokojowej infiltracji i penetracji aniżeli przymusowych deportacji czy podboju militarnego. Narody i ludy Bliskiego Wschodu umęczone brutalnością i bezwzględnym wyzyskiem ze strony Asyryjczyków i Babilończyków z ulgą przyjęły tę zmianę.
Po zwycięstwie Aleksandra Macedońskiego w bitwie pod Issos (333 r.) większość ziem zarządzanych przez Persów przeszła w posiadanie Greków. Tuż po przedwczesnej śmierci Aleksandra (323 r.) jego imperium rozpadło się na trzy części. W Macedonii rządziła dynastia Antygonidów, w nowo założonej w Egipcie Aleksandrii władzę sprawowali Ptolomeusze, natomiast w syryjskim mieście Antiochia królowała dynastia Seleucydów. Apogeum ich potęgi przypadło na rządy znienawidzonego Antiocha IV Epifanesa (Objawiciela), którego Żydzi nazywali Epimanes, czyli „Szalony” (lata 157-163 przed Chr.). Po wielu posunięciach antyżydowskich, z których najboleśniejszym było zbeszczeszczenie świątyni jerozolimskiej, wybuchł bunt zbrojny (167 r. przed Chr.) nazwany powstaniem Machabeuszy. Było ono żydowskim powstaniem narodowowyzwoleńczym skierowanym przeciwko rządzącej Syrią hellenistycznej dynastii Seleucydów. Wybuchło w 167 r. przed Chr., gdy znienawidzony Antioch IV Epifanes rozkazał wybudować pogański ołtarz w świątyni Jerozolimskiej. Jednocześnie rozesłał po całym kraju urzędników, którzy mieli dopilnować składania ofiar Zeusowi. Bunt rozpoczął się w Modin, gdzie kapłan Matatiasz sprzeciwił się pogańskiemu kultowi zabijając urzędnika oraz składającego ofiarę Judejczyka.
Matatiasz wraz z pięcioma synami schronił się w górach i dał początek szybko rozwijającemu się powstaniu. Po śmierci ojca dowództwo objął Juda zwany Machabeuszem (aram. makaba – młot), a jego przydomek przeszedł na całą rodzinę i jej stronników. Początkowo powstańcy odnieśli kilka zwycięstw – największym było zdobycie terenu świątynnego, oczyszczenie go z pogańskiego kultu i ponowne poświęcenie w 165 r. (upamiętnione w święcie Chanuka). Niestety cztery lata później Juda poległ w bitwie. Jego miejsce zajął Jonatan, a następnie Szymon. Walki trwały dopóki nie wywalczono formalnej niepodległości Judei w 141 r. przed Chr. Władzę objął wówczas syn Szymona, Jan Hirkan (Hasmoneusz), co dało początek rządom dynastii hasmonejskiej w Izraelu, która przetrwała do czasów rzymskich.



 

Spis treści


CZAS PRZEŁOMU - PANOWANIE RZYMSKIE

Okres rzymski


Choć powstanie Machabeuszy spowodowało przywrócenie kultu, nie zmieniło sytuacji politycznej Palestyny, która pozostawała pod dominacją dynastii syryjskich Seleucydów. Dynastia hasmonejska, która bezpośrednio rządziła krajem, była osłabiana wewnętrzną rywalizacją o władzę. Konflikt między członkami dynastii sprowadził w 63 r. przed Chr. interwencję rzymskiego wodza Pompejusza, który poparł Hirkana II, jednego z pretendentów do tronu. Od tego momentu Palestyna znalazła się pod dominacją Rzymu. Po zajęciu Jerozolimy przez Pompejusza Hirkan nadal utrzymywał się przy władzy, ale był już tylko wykonawcą woli Antypatra I, zjudaizowanego Idumejczyka. Był to faktyczny kres dynastii hasmonejskiej.
Antypater II, syn Antypatra I, rządził w Jerozolimie z przyzwolenia Juliusza Cezara, który nadał mu tytuł epitrophos (prokurator). Z kolei Herod, syn Antypatra, został w 34 r. przed Chr. królem Judei dzięki poparciu Marka Antoniusza. Przejąwszy władzę, pozabijał wszystkich członków rodziny hasmonejskiej. Świadomy, że Judejczycy nie darzą go sympatią, chciał się im przypodobać i podjął wiele przedsięwzięć budowlanych. Największym była odbudowa świątyni jerozolimskiej, a ponadto powiększenie miasta Samaria (Sebaste), założenie Cezarei Nadmorskiej, zbudowanie zimowego pałacu w Jerychu oraz kilku twierdz wokół Jerozolimy (Masada, Macheront, Herodium i inne). Herod zmarł ok. 4 r. przed Chr.
Królestwo Heroda zostało podzielone między jego synów. Najstarszy, Archelaus, obdarzony tytułem etnarchy, sprawował rządy w Judei, Samarii i Idumei. Niezadowoleni z niego Rzymianie złożyli go z tronu i deportowali (6 r. po Chr.). Jego miejsce zajęli prokuratorzy, z których najsłynniejszym był Poncjusz Piłat (lata 26-36 po Chr.). Młodszy brat Archelausa, Herold Antypas (zm. 39 r. po Chr.), po otrzymaniu tytułu tetrarchy rządził w Galilei i Perei. Ewangelie podają, że Herold Antypas odegrał istotną rolę w procesie i skazaniu na śmierć Jezusa. Trzeci syn Heroda, Filip, zrodzony z Kleopatry (zm. 34 r. po Chr.), też otrzymał tytuł tetrarchy i rejon na wschód od Jeziora Galilejskiego. Jego imię upamiętnia Cezarea Filipowa położona w pobliżu źródeł Jordanu.
Za rządów tetrarchów Heroda Antypasa i Filipa na dworze cesarskim w Rzymie wychowywał się Herod Agryppa I, wnuk Heroda Wielkiego, zrodzony z jego syna Arystobula. Urodził się ok. 10 r. przed Chr. i na krótko przed śmiercią dziadka został wysłany do Rzymu. Wychowywany w rodzinie cesarskiej stał się bliskim przyjacielem Kaliguli (37-41 r. po Chr.), który po dojściu do władzy podarował mu tereny zarządzane niegdyś przez Filipa, a także ziemie Heroda Antypasa, który popadł w niełaskę i został deportowany do Galii.
Wszystkie przywileje Agryppy I potwierdził Klaudiusz (41-54 po Chr.), następca Kaliguli, dodając mu Judeę i Samarię oraz tytuł konsula. Agryppa zarządzał więc terytorium (lata 41-44) zbliżonym rozmiarami do królestwa Heroda Wielkiego. Kilkakrotnie wzmiankowany w Dziejach Apostolskich, był prześladowcą pierwszych chrześcijan odpowiedzialnym za ścięcie Jakuba i uwięzienie Piotra. Po jego nagłej śmierci władzę przejął syn Agryppa II. Lojalny wobec Rzymian przeżył wybuch pierwszego powstania żydowskiego w 66 r. Udzieliwszy poparcia Tytusowi, zdobywcy Jerozolimy, po upadku powstania przeniósł się do Rzymu, gdzie zmarł ok. 93 r. Klęska powstania przeciw Rzymianom w 70 r. (w 73 r. upadł ostatni punkt oporu – twierdza Masada) wyznacza koniec dziejów biblijnego Izraela.
 

Spis treści

Imperium rzymskie

Rzymską dominację w Palestynie poprzedził długi proces umacniania się potęgi Rzymu. Po dokonaniu dzieła zjednoczenia Italii (ok. połowy III w. przed Chr.) republika rzymska rozpoczęła walkę o opanowanie basenu Morza Śródziemnego. W trzech wojnach punickich (264-146 przed Chr.) Rzymianie pokonali swych najgroźniejszych rywali na zachodzie – Kartagińczyków (potomków Fenicjan) – i skierowali się na wschód. Kolejne etapy tej ekspansji to Macedonia (148 r. przed Chr.), Grecja (146 r. przed Chr.), oraz Pergamon i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej (133 r. przed Chr.), które nieco wcześniej oderwały się od imperium syryjskich Selucydów.
W 66 r. przed Chr. Pompejusz, dysponując największymi siłami, jakimi rozporządzał dotąd wódz rzymski, rozpoczął wyprawę na wschód. Podbił Azję Mniejszą i poprowadził swe oddziały do stóp Kaukazu oraz nad brzeg Morza Kaspijskiego. W tym czasie w Palestynie trwały walki o tron pomiędzy dwoma braćmi z dynastii hasmonejskiej, Arystobulem II i Hirkanem II. Pompejusz podbijający Armenię wysłał jeden z oddziałów pod wodzą Marka Skaurusa do Judei. Kiedy korpus rzymski stanął u wrót Judei, obaj bracia zwrócili się do niego o pomoc. Skaurus opowiedział się za Arystobulem II. Jednak Pompejusz po przybyciu do Palestyny i zdobyciu Jerozolimy w 63 r. przed Chr. udzielił swego poparcia Hirkanowi II, osadzając go na tronie (63-40 przed Chr.).
Palestyna stała się częścią imperium rzymskiego. Judea została przyłączona do gęsto zaludnionej prowincji syryjskiej, która miała służyć Rzymowi jako strefa buforowa przeciw Partom, mieszkającym za rzeką Eufrat. Ludy Bliskiego Wschodu, w przeszłości ciężko doświadczone przez najeźdźców napływających z Mezopotamii, upatrywały w przywództwie Rzymu lepszego wyjścia niż podległość Partom i ich sprzymierzeńcom.
W latach 50. Rzymianie powiększyli swój stan posiadania. Juliusz Cezar zajął Illiricum (współczesna Jugosławia) i Galię (współczesna Francja i Belgia) oraz dokonał inwazji na Brytanię i ogłosił dyktatorskie rządy w Italii. W wyniku wojny domowej, która wybuchła po śmierci Cezara, Oktawian August pokonał Marka Antoniusza (31 r. przed Chr.). Sprawował władzę od 27 r. przed Chr. do 14 r. po Chr., kładąc podwaliny pod ustrój Cesarstwa Rzymskiego. Jego imperium obejmowało ogromne połacie Europy, Azji Mniejszej, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu.

Podbite tereny zyskiwały status rzymskich prowincji. Starsze z nich nazywano senackimi. Rządził w nich prokonsul mianowany przez senat rzymski. Natomiast prowincje podbite później określano mianem cesarskich. Podlegały one władzy legata wyznaczanego przez cesarza i stacjonowało w nich wojsko. W miejscach szczególnie zagrożonych konfliktami z lokalną ludnością (np. w Palestynie) legat dodatkowo ustanawiał prokuratora, który był odpowiedzialny za skuteczne ściąganie podatków i pilnowanie spokoju.
Mimo zależności politycznej od Rzymu, we wschodniej części imperium, a więc i w Syro-Palestynie, dominującą pozycję zachowała kultura grecka, której wpływowi ulegali sami zdobywcy.

 

Spis treści

Palestyna w czasach rzymskich

W 40 r. przed Chr., decyzją senatu rzymskiego, królem Judei został mianowany Herod Wielki, syn Antypatra II. Rządy w Jerozolimie Herod przejął faktycznie kilka lat później, pozostając cały czas lennikiem Rzymu. Jego królestwo obejmowało terytorium odpowiadające państwu Salomona (X w. przed Chr.).

Herod był wielkim budowniczym. Wznosił świątynie na cześć cesarza Augusta, odbudował Samarię i przemianował ją na Sebaste (gr. Sebastos - Augustus), rozbudował nadmorską Wieżę Stratona i nazwał Cezarea. W Jerozolimie wzniósł dla siebie pałac, twierdzę Antonia oraz amfiteatr. Na wschodnim brzegu Morza Martwego zbudował twierdzę Macheront, w pobliżu Betlejem wzniósł Herodeion – zamek, a później grobowiec. W całym kraju budował gimnazja, teatry oraz stadiony. W 20 r. przed Chr. rozpoczął odbudowę Świątyni, która trwała 46 lat.
Był znany z podejrzliwości i wielu skrytobójstw (ich ofiarą padali także członkowie najbliższej rodziny: świekra Aleksandra, synowie Aleksander, Arystobulos i Antypater). Gwałtownie przeciwdziałał wszelkim zakusom na swoją władzę. Zmarł w Jerychu na przełomie marca i kwietnia 4 r. przed Chr.
W testamencie podzielił królestwo pomiędzy trzech synów: Archelaosa, Antypasa oraz Filipa. Chciał, aby pierwszy z nich został królem. Sprzeciwił się jednak temu cesarz August, pozostawiając Archelaosowi jedynie tytuł etnarchy. Wszyscy trzej byli wasalami Rzymu i podlegali legatowi Syrii.
Archelaos był etnarchą Judei, Idumei i Samarii od 4 r. przed Chr. do 6 r. po Chr. Po dziesięciu latach rządów został wezwany do Rzymu i ostatecznie zesłany do Galii. Jego terytorium przeszło pod władzę rzymskiego prokuratora, który stacjonował w pałacu Heroda w Cezarei Nadmorskiej. Filip (syn Kleopatry), tetrarcha Gaulanitis, Iturei, Batanei, Trachonitis i Auranitis, władał nimi od 4 r. przed Chr. do 34 po Chr.
Natomiast Herod Antypas, rodzony brat Archelaosa, rządził (od 4 r. przed Chr. do 39 po Chr.) Galileą i Pereą. Odbudował Sepforis, a na południowo-wschodnim brzegu Jeziora Genezaret wzniósł Tyberiadę. Poślubił córkę władcy sąsiedniego państwa Nabatejczyków, lecz szybko rozwiódł się z nią, by ożenić się z Herodiadą – żoną swego brata, Filipa (związek ten potępił Jan Chrzciciel). W 39 r. ponaglany przez żonę udał się do Rzymu, aby prosić o tytuł królewski. Znalazł się jednak na wygraniu w Galii, a jego terytorium cesarz Kaligula oddał Agryppie I, bratu Herodiady.
W 41 r. Agryppa I złączył pod swoją władzą wszystkie części dawnego królestwa Heroda Wielkiego. Aby przypodobać się Żydom, prześladował chrześcijan (m.in. skazał na śmierć Jakuba, brata Jana). Zmarł cztery lata później w Cezarei. Jego syn Agryppa II nie odziedziczył królestwa po ojcu, gdyż Klaudiusz ponownie poddał Palestynę władzy prokuratora. Otrzymał tylko Chalkis, które wymienił w 53 r. na dawną tetrarchię Filipa wraz z Abileną. Sprawował nadzór nad Świątynią z prawem wyznaczania arcykapłana. Pozostał wiernym poddanym Rzymu podczas powstania żydowskiego w latach 66-70, przyczyniając się do jego stłumienia. Zmarł na przełomie 92 i 93 r. jako ostatni z dynastii herodiańskiej.

 

Spis treści

Żydzi pod rzymskim panowaniem

Rzymscy prokuratorzy pojawili się na terenie Palestyny ok. 6 r. przed Chr., kiedy Oktawian August pozbawił władzy Archelaosa (syna Heroda Wielkiego) i oddał jego terytorium pod władzę legata Syrii.
Prokurator miał do dyspozycji wojsko, gdyż jego zadaniem było zapewnienie pokoju na podległym mu terytorium. W Palestynie uprawnienia prokuratora obejmowały również mianowanie arcykapłana, dzięki czemu mógł on wywierać wpływ na życie religijne Żydów. Rezydował w Cezarei Nadmorskiej, ale na czas wielkich świąt przenosił się do Jerozolimy, aby zapobiec ewentualnym rozruchom.
Pismo święte wspomina o Poncjuszu Piłacie (26-36 po Chr.), który wydał wyrok skazujący na Jezusa z Nazaretu, oraz o Antoniuszu Feliksie (52-60 po Chr.) i Porcjuszu Festusie (60-62 po Chr.), którzy brali udział w procesie św. Pawła.
Rzymska obecność w Palestynie była naznaczona aktami przemocy i nadużywaniem władzy. Prokuratorzy byli przekupni, cesarz nakładał na prowincje wysokie podatki, których ściąganiem zajmowali się celnicy. Rządy Rzymian budziły opór i niezadowolenie potęgowane mesjanistycznymi oczekiwaniami, które doprowadziły do dwóch powstań narodowowyzwoleńczych.
Pierwsze powstanie żydowskie wybuchło w 66 r. Prawdopodobnie zostało ono sprowokowane przez ostatniego z rzymskich prokuratorów Palestyny – Gesjusza Florusa (64-66 po Chr.). Chcąc ukryć przed cesarzem swoje oszustwa podburzył Żydów do buntu. Mimo prób zapobieżenia powstaniu podejmowanych przez Agryppę II, zeloci jawnie wystąpili przeciw Rzymianom. Wyzwolili Jerozolimę pokonując zaskoczonych najeźdźców. Zgubiła ich jednak wewnętrzna niezgoda i podziały.
Do stłumienia powstania Neron wysłał do Palestyny swego najbardziej doświadczonego wodza, Wespazjana. Pozwolił on Żydom wyniszczyć się wzajemnie. Kiedy po śmierci Nerona okrzyknięto go cesarzem, wrócił do Rzymu, a jego dzieła dokończył syn Tytus. W sierpniu 70 r. Tytus wkroczył na czele swych legionów do Jerozolimy, po czym zdobył twierdze Herodium i Macherus. Ostatnim bastionem powstańców była Masada, forteca położona nad Morzem Martwym. Jej zdobycie w 73 r. położyło kres powstaniu. Palestyna stała się odrębną prowincją cesarską rządzoną przez legata.
W 130 r. cesarz Hadrian kazał odbudować Jerozolimę (miała ona nosić nazwę Aelia Capitolina), a na miejscu Świątyni wznieść świątynię Jowisza Kapitolińskiego. Decyzja ta, połączona z dekretem zakazującym obrzezania, stała się bezpośrednią przyczyną kolejnego powstania. Na jego czele stanął Szymon Bar-Kochba. Powstańcy przez dwa lata okupowali Jerozolimę, a następnie podjęli walkę na południe od miasta na terenie Pustyni Judzkiej. Tam też, w okolicy Beter, rozegrała się w 135 r. bitwa, która zdecydowała o upadku powstania. Rzymianie zniszczyli wiele miast, a buntowników deportowali jako niewolników. Po klęsce Żydów Hadrian zakazał im wstępu na teren Judei oraz kontynuował przebudowę świętego Miasta.

 

Spis treści



CZAS WYPEŁNIENIA - NOWE PRZYMIERZE


 

Religijne i społeczne tło wydarzeń nowotestamentowych

W okresie dominacji rzymskiej w Palestynie mieszkało ok. pół miliona Żydów, zaś ok. 8 milionów przebywało w diasporze (stanowili 10% ludności całego imperium rzymskiego). Przynależność do narodu wybranego określały trzy kryteria: obrzezanie, posiadanie izraelskich przodków oraz przestrzeganie Tory, do czego przywiązywano wielką wagę. Prozelici, ludzie wykonujący zawody uznawane za nieczyste, dzieci z nieprawego łoża nie byli pełnoprawnymi obywatelami żydowskimi. W czasach przedchrześcijańskich Żydzi nawet nie spożywali posiłków wraz z poganami.
Mieszkańcy Palestyny tworzyli typowe społeczeństwo patriarchalne. Rodzina, której głową był mężczyzna, stanowiła podstawową komórkę społeczną. Kobiecie przypadała rola podrzędna. Żydzi mieli wielkie poczucie przynależności do swej rodziny i szerzej – do narodu. Małżeństwa kojarzono zazwyczaj w obrębie tego samego klanu, dlatego wszelkie podziały społeczne wynikały nie ze struktury klasowej, ale właśnie z przynależności do danego rodu (pokolenia). Potomkowie Aarona np. byli kapłanami, a Lewiego (tzw. lewici) – pełnili niższe posługi w Świątyni Jerozolimskiej.
Fakt bycia narodem wybranym przesądzał o teokratycznym charakterze organizacji społecznej Izraelitów. Rytm życia wyznaczała wiara w Jedynego Boga oraz związany z nią kult (modlitwy, ofiary, święta, pielgrzymki). Obraz społeczeństwa kształtowały stronnictwa i sekty religijne, których korzenie sięgały czasów machabejskich (II w. przed Chr.). Trzy najważniejsze to: saduceusze, faryzeusze i wywodzący się z nich radykalni esseńczycy. Najpóźniej, około 7 r. po Chr., powstało ugrupowanie narodowowyzwoleńcze zwane zelotami (gorliwcami). Ich dążenia polityczne doprowadziły do wybuchu pierwszego powstania żydowskiego i w konsekwencji do zburzenia Jerozolimy.
Za sprawowanie kultu Bożego odpowiedzialni byli kapłani. Szczególne miejsce wśród nich zajmował arcykapłan. Początkowo urząd ten był dziedziczny i dożywotni, lecz w czasach rzymskich wyznaczanie i odwoływanie arcykapłana leżało w gestii prokuratora. Do zadań najwyższego kapłana należało składanie ofiar (raz w roku mógł on wejść do Świętego Świętych w Świątyni jerozolimskiej) oraz wyjaśnianie Prawa. Przewodniczył on również Sanhedrynowi, czyli Wysokiej Radzie. Przełożeni kapłanów i najwyżsi kapłani byli członkami jerozolimskiej arystokracji kapłańskiej. Wywodzili się zazwyczaj ze stronnictwa saduceuszy. Stopień niższy w hierarchii kapłańskiej stanowili kapłani podzieleni na 24 sekcje (klasy), które kolejno pełniły przez tydzień (oraz w czasie trzech świąt, podczas których obowiązywała Żydów pielgrzymka do Jerozolimy) służbę w Świątyni. Kapłana, który składał wówczas ofiarę kadzenia, wyznaczano drogą losowania. Lewici stanowili rodzaj niższego duchowieństwa. Do ich zadań należało przygotowywanie ofiar, pobieranie dziesięcin, pełnienie służby w straży świątynnej oraz zajmowanie się muzyką.
Kiedy w 70 r. Tytus zburzył Jerozolimę, skończył się okres kultu związanego ze Świątynią. Wywołało to potrzebę położenia kresu podziałom między Żydami. Grupa rabinów-faryzeuszy zebranych w Yawne opracowała jeden kalendarz liturgiczny, ujednoliciła kult w synagogach i ustaliła kanon Biblii Hebrajskiej. Odtąd judaizm trwał w wersji faryzejskiej. Inne grupy powoli zanikły.

 

Spis treści

Chronologia życia Jezusa

Historyczność osoby Jezusa nie budzi wątpliwości. Poza Ewangeliami wspomina o Nim również kilku autorów łacińskich z II w. po Chr. (Pliniusz, Tacyt i Swetoniusz) oraz żydowski historyk Józef Flawiusz. Wzmianki o Jezusie można odnaleźć także w Talmudzie. Mimo to ustalenie dokładnych dat życia Jezusa z Nazaretu jest w zasadzie niemożliwe.
Jezus urodził się za panowania Heroda Wielkiego. Herod zmarł w 4 r. przed oficjalnie przyjmowanym początkiem ery chrześcijańskiej. Mateusz wspomina w swojej Ewangelii, że zazdrosny o swój tron i bojąc się zapowiadanego Mesjasza, kazał zabić dzieci do lat dwóch. Jeśli doda się do tego czas przebywania świętej Rodziny w Egipcie, okaże się, że Chrystus urodził się ok. 6-7 r. przed powszechnie przyjmowanym początkiem ery chrześcijańskiej.
Wprawdzie Łukasz wspomina o spisie ludności zarządzonym przez Oktawiana Augusta, jednak na tej podstawie nie można ściślej określić daty narodzenia Jezusa. Tertulian sugeruje, że spis o którym wzmiankuje Łukasz, odbył się, kiedy legatem był Sencjusz Saturnius (8-6 r. przed Chr.). Na podstawie inskrypcji z Tivoli oraz Antiochii Pizydyjskiej dowiedziono, że Kwiryniusz, zanim został legatem Syrii (4-1 r. przed Chr.), miał uprawnienia do przeprowadzenia spisów. Być może więc on był wykonawcą zarządzenia wydanego przez legata. Zatem Jezus urodził się między 8 a 4 r. Najbardziej prawdopodobny jest 7 lub 6 r. przed Chr. Ten paradoks chronologiczny stanowi rezultat błędu, jaki w połowie VI w. popełnił mnich Dionizy Mały.


Poza kilkoma epizodami przytoczonymi przez Mateusza i Łukasza, nie znamy szczegółów dotyczących dzieciństwa Jezusa. Lukę tę próbują wypełnić liczne apokryfy Nowego Testamentu (np. Ewangelia Tomasza, Ewangelia arabska o dzieciństwie Jezusa), jednak nie mają one wartości historycznej.
Dużo więcej informacji przekazanych w Ewangeliach dotyczy publicznej działalności Jezusa. Jej początek datuje się na podstawie działalności Jana Chrzciciela, który jak twierdzi Łukasz, zaczął nauczać w piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, czyli na przełomie 27 i 28 r. Zatem Jezus rozpoczął działalność w 28 r. Z tekstów trzech pierwszych Ewangelii można wnioskować, że działalność ta trwała nie dłużej niż rok. Czwarta Ewangelia, rozróżniając wyraźnie trzy święta Paschy, rozszerza ją na okres ponad dwóch lat.
Problem stanowi również określenie daty śmierci Jezusa. Ewangeliści są zgodni co to tego, że nastąpiła ona w dzień przygotowania szabatu (czyli w piątek). Skojarzenie dnia tygodnia z dniem miesiąca umożliwiłoby wskazanie najbardziej prawdopodobnej daty rocznej. W przypadku dnia miesiąca relacje ewangelistów nie są jednak tak jednoznaczne. Najbardziej prawdopodobny wydaje się 14 dzień miesiąca nisan według kalendarza hebrajskiego. 14 nisana wypadał w piątek w latach: 27, 30 i 33. Biorąc pod uwagę, że publiczna działalność Jezusa rozpoczęła się ok. 28 roku i trwała nieco ponad dwa lata, można przyjąć, że Jezus zmarł 14 nisana (7 kwietnia) 30 r.

 

Spis treści

Początki Kościoła

Wniebowstąpienie Jezusa oraz zesłanie Ducha Świętego zapoczątkowały intensywny rozwój Kościoła. Dzięki życiu nauką apostołów, wspólnocie, wzajemnej trosce oraz sakramentom (szczególnie Eucharystii) i modlitwie pierwsze gminy chrześcijańskie umacniały się wewnętrznie i pozyskiwały nowych wyznawców.
Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się wyłącznie wśród Żydów na terenie Palestyny. Dlatego jego pierwszych wyznawców nazywa się judeochrześcijanami. Kiedy w 41 r. Agryppa I został władcą na całym obszarze dawnego królestwa Heroda Wielkiego, zaczął prześladować Kościół (m.in. skazał na śmierć Jakuba Starszego, brata Jana), aby przypodobać się Żydom niezadowolonym z jego władzy. Wyznawcy Jezusa opuszczali Jerozolimę, udając się do miejsc, w których istniały gminy żydowskie (np. do Damaszku, Antiochii, Aleksandrii). Posługując się językiem greckim, powszechnie używanym na terenie całego imperium, nieśli Dobrą Nowinę na krańce ówczesnego świata. Pod koniec lat czterdziestych największe centrum chrześcijaństwa znajdowało się w Antiochii, gdzie po raz pierwszy uczniów Jezusa nazwano chrześcijanami.


Choć pierwszego poganina (Korneliusza, setnika z kohorty stacjonującej w Cezarei Nadmorskiej) ochrzcił św. Piotr, dopiero św. Paweł, były faryzeusz i zaciekły prześladowca chrześcijan, stał się apostołem narodów. Podczas jego pierwszej wyprawy misyjnej w Azji Mniejszej powstał spór dotyczący warunków przynależności pogan do Kościoła. Rozstrzygnęli go apostołowie podczas tzw. Soboru Jerozolimskiego (49/50 r.), ogłaszając zwolnienie chrześcijan od zachowywania Prawa Mojżeszowego i obowiązku obrzezania. Powstały wówczas także tzw. klauzule Jakubowe, nakazujące im jedynie powstrzymanie się od spożywania pewnych pokarmów (uznawanych za nieczyste), aby niepotrzebnie nie wywoływać zgorszenia i nie utrudniać współżycia z Żydami.
Kolejne dwie podróże św. Pawła wprowadziły chrześcijaństwo na teren Europy. Nastąpiło tu silne zderzenie z kulturą i filozofią grecką, która kładła nacisk na problemy ludzkiego życia, postępowanie i szczęście jednostki. Dla zwolenników Platona, uznających ciało za więzienie duszy, nie do przyjęcia była idea zmartwychwstania. Filozofia grecka nie była jeszcze gotowa na zaakceptowanie doświadczenia chrześcijańskiego, co stało się przyczyną porażki św. Pawła w Atenach, centrum hellenizmu.


Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób chrześcijaństwo dotarło do Rzymu, choć zapewne pomogła w tym dobra komunikacja (drogi) pomiędzy stolicą imperium a prowincjami (prawdopodobnie nastąpiło to po prześladowaniach Agryppy I). Kościół musiał się rozwijać dość szybko, skoro wywołało to sprzeciw tamtejszej Synagogi. Niedługo później cesarz Klaudiusz (41-54) wydał dekret, na mocy którego Żydzi (a wraz z nimi i judeochrześcijanie, m.in. Akwila i Pryscylla, współpracownicy Pawła) zostali wypędzeni z Rzymu. Odtąd chrześcijanie zaczęli się ukrywać, spotykając się w katakumbach. Kolejne prześladowania rozpoczęły się w 64 r. za cesarza Nerona. W tym czasie zginęli św. Piotr (65 r.) oraz św. Paweł (67 r.).
Podczas panowania kolejnych cesarzy: Galby, Otona, Witeliusza, Wespazjana i Tytusa, chrześcijanie cieszyli się względnym pokojem, choć dwaj ostatni prowadzili wojnę przeciw zbuntowanym Żydom. W latach 90. za sprawą Domicjana rozpoczęły się prześladowania powszechne (a nie jak dotąd lokalne). Jednak im bardziej prześladowano chrześcijan, tym szybciej wzrastała ich liczba i umacniała się wiara Kościoła.

 

Spis treści

Życie i działalność św. Pawła

Szaweł urodził się około 5 r. (niektórzy uważają, że ok. 10 r.) w Tarsie, stolicy Cylicji w Azji Mniejszej. Pochodził z pokolenia Beniamina, a po rodzicach odziedziczył obywatelstwo rzymskie. Na przynależność do dwóch cywilizacji wskazują jego dwa imiona: żydowskie – Saul (Szaweł) i greckie – Paulos (Paweł). Jak napisał Łukasz w Dziejach Apostolskich, tego drugiego imienia Paweł zaczął używać na Cyprze, podczas pierwszej wyprawy misyjnej, kiedy spotkał się z prokonsulem Pawłem Sergiuszem i nawrócił go.
Młody Paweł studiował w Jerozolimie u jednego z największych ówczesnych rabinów, Gamaliela I. Jako żarliwy faryzeusz służył Bogu, dokładnie zachowując Prawo. Będąc teologiem, dobrze zdawał sobie sprawę z tego, że nauczanie apostołów może zagrozić podstawom judaizmu, dlatego stał się gorliwym prześladowcą chrześcijan.
Około 36 r., po otrzymaniu od arcykapłana listów do synagog w Damaszku, Paweł udał się tam, aby uwięzić i sprowadzić do Jerozolimy wyznawców Chrystusa. Wtedy miało miejsce wydarzenie, które zdecydowało o całym jego dalszym życiu: z prześladowcy stał się gorliwym apostołem drogi, którą wcześniej zwalczał.
Po nawróceniu Paweł udał się na pewien czas do Arabii. Kiedy powrócił do Damaszku, zaniepokojeni jego przemianą Żydzi, postanowili go zgładzić. Dzięki pomocy braci udało mu się jednak uniknąć zasadzki i zbiec do Jerozolimy. Tam Barnaba, lewita z Cypru, cieszący się wielkim autorytetem w gminie jerozolimskiej, zaprowadził go do apostołów. Paweł mówił im o swoim posłannictwie i sposobie urzeczywistniania go, ale nieufni uczniowie odesłali go do Tarsu. Dopiero po kilku latach odnalazł go tam Barnaba i sprowadził do Kościoła w Antiochii, który odtąd stał się macierzystą wspólnotą przyszłego Apostoła Narodów.
Około 45 r., razem z Barnabą oraz Janem Markiem (późniejszym towarzyszem św. Piotra, ewangelistą), został wysłany przez gminę antiocheńską w pierwszą podróż misyjną.

Obejmowała ona teren Azji Mniejszej, gdzie powstało w tym czasie wiele wspólnot chrześcijańskich. Paweł udawał się najpierw do synagog, uważając, że na mocy wierności Boga Ewangelia powinna być głoszona najpierw Żydom. Gdy jednak odrzucali oni Dobrą Nowinę, kierował się do pogan. Zasadę tę stosował przez całe życie. Kiedy powstał spór o konieczność zachowywania przepisów Prawa przez nawracanych na chrześcijaństwo pogan (poganochrześcijanie), Paweł, świadom, że swoją misję może wypełnić tylko w jedności z apostołami, udał się ponownie do Jerozolimy, by go rozstrzygnąć. Sobór Jerozolimski (49-50 r.) zaaprobował działalność i poglądy Pawła, co otworzyło drogę do chrystianizacji wszystkich mieszkańców świata starożytnego, niezależnie od narodowości i religii.
Druga (50-53)


i trzecia (53-58) wyprawa misyjna Pawła

zaowocowały umocnieniem Kościołów w Azji Mniejszej, powstaniem kilku następnych wspólnot oraz założeniem pierwszych gmin chrześcijańskich w Europie (Grecja).
Wiosną, po powrocie z trzeciej podróży i zawiezieniu darów dla głodującego Kościoła jerozolimskiego zebranych w Europie, Paweł został aresztowany (58 r.), przewieziony do Cezarei i wtrącony do więzienia przez namiestnika Feliksa. Kiedy dwa lata później namiestnikiem został Festus, Paweł jako obywatel rzymski domagał się, by jego sprawa została rozpatrzona przed cezarem. Jesienią 60 r. eskortowany przez żołnierza wyruszył do Rzymu. Złe warunki pogodowe sprawiły, że okręt rozbił się (rozbitkowie znaleźli się na Malcie), co przedłużyło podróż Pawła.
Po dotarciu do Rzymu trzy lata czekał na wyrok w swojej sprawie, przebywając w wynajętym przez siebie mieszkaniu razem z pilnującym go żołnierzem. Prowadził w tym czasie ożywioną działalność apostolską.


W 63 r., po procesie uniewinniającym go, Paweł udał się prawdopodobnie do Hiszpanii (podróż ta jest kwestionowana przez niektórych egzegetów, choć wzmiankę o zamiarach Pawła można znaleźć w Liście do Rzymian, potem do Efezu, na Kretę i do Macedonii. Ok. 67 r. ponownie aresztowano go i uwięziono w Rzymie. W tym samym roku został ścięty przy drodze do Ostii.

 

Spis treści