Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

ŚWIĘTEJ RODZINY – JEZUSA, MARYI i JÓZEFA – Rok A

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Kto jest posłuszny Bogu, czci swoich rodziców

Czytanie z Księgi Syracydesa

Pan uczcił ojca przez dzieci,
a prawa matki nad synami utwierdził.
Kto czci ojca, zyskuje odpuszczenie grzechów,
a kto szanuje matkę, jakby skarby gromadził.
Kto czci ojca, radość mieć będzie z dzieci,
a w czasie modlitwy swej będzie wysłuchany.
Kto szanuje ojca, długo żyć będzie,
a kto posłuszny jest Panu, da wytchnienie swej matce.
Synu, wspomagaj swego ojca w starości,
nie zasmucaj go w jego życiu.
A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość,
nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił.
Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie,
w miejsce grzechów zamieszka u ciebie.

Syr 3,2-6.12-14

Prawdziwa religijność, tzn. bojaźń Pańska wraz ze wszystkimi jej konsekwencjami (1,11-30), pociąga za sobą obowiązki względem innych, w pierwszym rzędzie wobec rodziców.

1-6. Szacunek dla ojca i matki, węgielny kamień biblijnej etyki (Wj 20,12; Pwt 5,16) przynosi długie życie (por. 1,12), odpuszczenie grzechów i inne błogosławieństwa, por. Wj 21,17;Tb 4,3-4; Prz 1,8; Mt 15,3-6.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Błogosławiony, kto się boi Pana.

Błogosławiony każdy, kto się boi Pana,
kto chodzi Jego drogami.
Bo z pracy rąk swoich będziesz pożywał,
szczęście osiągniesz i dobrze ci będzie.
Refren.
Małżonka twoja jak płodny szczep winny
we wnętrzu twojego domu.
Synowie twoi jak sadzonki oliwki
dokoła twojego stołu.
Refren.
Oto takie błogosławieństwo dla męża,
który boi się Pana.
Niechaj cię Pan błogosławi z Syjonu,
oglądaj pomyślność Jeruzalem przez całe swe życie.
Refren.

Ps 128,1-2,3,4-5

Psalm mądrościowy, łączący Ps 127, z którym dzieli wspólne słownictwo i tematy mądrościowe: formuła „szczęśliwy” (127,5; 128,1-2), błogosławieństwo wielu synów (127,3-5; 128,3.6), "dom" (127,2; 128,3), refleksja nad ludzkim wysiłkiem (127,4; 128,2) oraz porównania obu psalmów (127,4; 128,3). Tematami mądrościowymi w Ps 128 są bojaźń wobec Jahwe i Jego droga.

Struktura:

ww. 1-3 (bojaźń przed Jahwe i nagroda w postaci synów);

ww. 4-6 (Boże błogosławieństwo dla tego, który boi się Jahwe)

2. Ludzki wysiłek, niezbędny do zdobycia pożywienia ukazany jest tutaj w bardziej pozytywnym świetle niż w Ps 127,2. W Ps 127 temat pracy wprowadza słowo "na próżno", tutaj oddaje go słowo "szczęśliwy".

5. Por. paralelę w Ps 134,3

6. ”Pokój nad Izraelem”: To błogosławieństwo kończy również Ps 125. Odnośnie podobnej modlitwy końcowej por. Ps 29,11

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

DRUGIE CZYTANIE
Chrześcijańskie zasady życia domowego

Czytanie z Pierwszego listu świętego Pawła Apostoła do Kolosan

Bracia:
Jako wybrańcy Boży, święci i umiłowani, obleczcie się w serdeczne miłosierdzie, dobroć, pokorę, cichość, cierpliwość, znosząc jedni drugich i wybaczając sobie nawzajem, jeśliby miał ktoś zarzut przeciw drugiemu: jak Pan wybaczył wam, tak i wy.
Na to zaś wszystko przyobleczcie miłość, która jest więzią doskonałości. A sercami waszymi niech rządzi pokój Chrystusowy, do którego też zostaliście wezwani, w jednym Ciele. I bądźcie wdzięczni.
Słowo Chrystusa niech w was przebywa z całym swym bogactwem: z wszelką mądrością nauczajcie i napominajcie samych siebie przez psalmy, hymny, pieśni pełne ducha, pod wpływem łaski śpiewając Bogu w waszych sercach. I wszystko, cokolwiek działacie słowem lub czynem, wszystko czyńcie w imię Pana Jezusa, dziękując Bogu Ojcu przez Niego.
Żony, bądźcie poddane mężom, jak przystało w Panu. Mężowie, miłujcie żony i nie bądźcie dla nich przykrymi. Dzieci, bądźcie posłuszne rodzicom we wszystkim, bo to jest miłe Panu. Ojcowie, nie rozdrażniajcie waszych dzieci, aby nie traciły ducha.
Kol 3,12-21

Podobnie jak lista grzechów i cnót, zasady życia domowego są ogólnym napomnieniem i pouczeniem, którego przykłady znaleźć można w popularnej gr. filozofii. Tego rodzaju pouczenia znajdują się w kilku miejscach NT (Ef 5,22-6,9; 1 P 2,13-3,7; Tt 2,1-10; 1 Tm 2,8-15; 6,1-2, w których, podobnie jak tutaj, nadano im chrześcijańską perspektywę etyczną. Zasady życia domowego odzwierciedlają ówczesne poglądy społeczne i nie odnoszą się do konkretnej sytuacji w Kolosach. Autor zwraca się do trzech par adresatów: żon i mężów, dzieci i rodziców oraz niewolników i panów. Podporządkowany drugiemu członek każdej pary zostaje wezwany do „bycia posłusznym" (poddanym), następnie zaś druga osoba zostaje wezwana do spełniania swojego obowiązku. Wszystkie zasady współżycia powinny być stosowane „jak przystało w Panu" (3,18). jako „miłe Panu" (3,20), w postawie „służcie Chrystusowi jako Panu" (3,24). W.A. Meeks traktuje pojawianie się takich zasad xv późnych pismach NT jako dowód tego, że deutero-Pawłowa pareneza miała na względzie charakter chrześcijańskiej wspólnoty, istniejącej w ceniącym porządek społeczeństwie, z rodziną jako podstawową komórką Pawłowej misji.

Paralele z Listem do Efezjan są tutaj tak ewidentne, że wielu komentatorów sądzi, iż List do Efezjan powtarza i rozwija przesłanie Listu do Kolosan. Gdy jakiś list uważany za list Pawłowy różni się znacznie od innego listu apostoła, niektórzy badacze przypisują go innemu autorowi, (idy zaś list, w którym odnaleziono owe różnice, zdradza też pewne podobieństwo do innego listu Pawła, powiadają, iż jeden autor naśladował drugiego. Faktycznie żadna z powyższych argumentacji nie jest wystarczająca, o ile nie zostaną podane istotne dowody przemawiające za nie-Pawłowym autorstwem. Paweł mógł posłać w tym okresie swojego życia podobne instrukcje różnym Kościołom lub nawet pozwolić swojemu pomocnikowi, by dostosował pewne podstawowe zalecenia do potrzeb różnych wspólnot


12-13. „Wybrani", „świeci" i „umiłowani" to określenia używane w Starym Testamencie w odniesieniu do Izraela. Paweł sporządza katalog cnót, również tradycyjną formę literacka stosowaną w ówczesnych czasach.

14-15. Miłość pojawia się często jako ważna cnota w starożytności (czasami jako główna cnota w judaizmie), lecz w literaturze wczesnochrześcijańskiej jest zwykle przedstawiana jako cnota najwyższa, i to w sposób, który nie ma odpowiednika w innych utworach starożytnych. „Pokój" (w. 15) oznacza przypuszczalnie „pokój miedzy sobą", życie w jedności (w. 14). Cnota ta była wysoko ceniona zarówno w literaturze judaistycznej, jak i grecko-rzymskiej.

16. O ile Ef 5,18-19 podkreśla role odgrywaną przez Ducha w kulcie, w Liście do Kolosan Paweł kieruje swa uwagę ku błędnowiercom, którzy nie uważali, że wystarczy tylko Chrystus, podkreśla wiec tutaj „Słowo Chrystusa". Na temat kultu, zob. komentarz do Ef 5,19.

17. Kultura antyczna była przeniknięta religią, jednak większość pogańskich praktyk religijnych sprowadzała się do rytualnych obrzędów, które nie wywierały moralnego wpływu na codzienne życie i etykę wyznawaną przez ludzi. Dla Pawia, przeciwnie, każdy aspekt życia musiał zostać poddany panowaniu Chrystusa.

Arystoteles opracował „zasady życia domowego", radząc mężczyznom, jak powinni właściwie postępować z żonami, dziećmi i niewolnikami. W czasach Pawła ludzie prześladowani lub członkowie religijnych mniejszości, podejrzewani o działalność społecznie wywrotową, posługiwali się podobnymi kodeksami, by wykazać, że popierają tradycyjne rzymskie wartości rodzinne. Paweł przejmuje te zasady, przekształca je jednak w dużym stopniu. Zob. bardziej szczegółową analizę w Ef 5,22-6,9.

18. Wszyscy starożytni moraliści podkreślali, że żony powinny być „poddane" swoim mężom, niewielu wahałoby się użyć terminu „posłuszne", jak to czyni Paweł (por. Kol 3,20.22; zob. komentarz do Ef 533)

19. Chociaż starożytne pouczenia skierowane do mężów kładły zwykle nacisk na to, w jaki sposób powinni sprawować władze nad żonami, Paweł podkreśla, iż winni je miłować.

20. W całym świecie antycznym (także w prawie Starego Testamentu, zob. Pwt 21,18-21) wymagano, by młodsze dzieci były posłuszne rodzicom. Chociaż prawo rzymskie pozwalało ojcu domagać się posłuszeństwa nawet od dorosłych dzieci, dorośli, którzy nie mieszkali już z rodzicami, winni im zwykle okazywać jedynie szacunek.

21. Większość starożytnych ojców i nauczycieli stosowało wobec dzieci kary fizyczne. Podobnie jak nieliczni starożytni moraliści, Paweł opowiada się za bardziej łagodnym wychowywaniem dzieci.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja
Sercami waszymi niech rządzi Chrystusowy pokój,
słowo Chrystusa niech w was przebywa z całym swym bogactwem.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja

Kol 3,15a.16a

EWANGELIA
Ucieczka świętej Rodziny do Egiptu

Słowa Ewangelii według świętego Mateusza

Gdy Mędrcy odjechali, oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: „Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić”. On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda. Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez proroka: „Z Egiptu wezwałem Syna mego”.

A gdy Herod umarł, oto Józefowi w Egipcie ukazał się anioł Pański we śnie i rzekł: „Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i idź do ziemi Izraela, bo już umarli ci, którzy czyhali na życie Dziecięcia”. On więc wstał, wziął Dziecię i Jego Matkę i wrócił do ziemi Izraela.

Lecz gdy posłyszał, że w Judei panuje Archelaus w miejsce ojca swego, Heroda, bał się tam iść. Otrzymawszy zaś we śnie nakaz, udał się w stronę Galilei. Przybył do miasta, zwanego Nazaret, i tam osiadł. Tak miało się spełnić słowo Proroków: „Nazwany będzie Nazarejczykiem”.

Mt 2,13-15.19-23

Ucieczka do Egiptu (2,13-15).

13-14. W tym okresie w Egipcie mieszkała bardzo duża żydowska kolonia. Żydzi stanowili być może nawet jedną trzecią mieszkańców Aleksandrii, miasta położonego na północy Egiptu (z liczbą mieszkańców szacowaną na około milion ludzi było to jedno z największych miast cesarstwa rzymskiego). W Aleksandrii mieszkali zamożni Żydzi, ludzie wykształceni w dziedzinie greckiej filozofii. Jednak większość obywateli Egiptu stanowili chłopi - niektórzy z nich byli najbiedniejszymi mieszkańcami cesarstwa rzymskiego. Inne żydowskie kolonie od wieków istniały na południu. Szczególnie znana była kolonia w Elefantynie, która jednak przestała istnieć pod koniec V w. przed Chr. Utwory literackie Żydów z obszaru Palestyny wskazują, że wielu wątpiło w pobożność swych egipskich pobratymców, chociaż ci uważali się za ludzi wiernych Bogu. Żegluga na Nilu sprawiała, że podróżowanie było w Egipcie stosunkowo łatwe. Jednak nadmorska droga wiodąca z Palestyny do Egiptu nie należała do najlepszych. Egipt pełnił w przeszłości rolę miejsca ucieczki (1 Krl 11,40; Jr 26,21). Opuszczając Betlejem „w nocy", rodzina Józefa uniemożliwiła pościgowi ustalenie drogi ucieczki. Język tego fragmentu mógł przypominać żydowskim czytelnikom opis wyjścia Izraelitów z Egiptu (Wj 12,31).

15. Mateusz buduje niemal każdą perykopę - od rodowodu Jezusa do Kazania na Górze - na przynajmniej jednym fragmencie Starego Testamentu, wyjaśniając wydarzenia z życia Jezusa za pomocą Pisma. Kontekst Oz 11,1 wyraźnie nawiązuje do Izraelitów opuszczających Egipt podczas Wyjścia. Mateusz odnosi ten tekst do Jezusa, ponieważ stanowi On ucieleśnienie i wypełnienie historii Izraela (Mt 1,1).
Mateusz mógł zaczerpnąć tę interpretacyjną analogię - Izrael/Mesjasz - od Izajasza; w Iz 42-53 misja całego Izraela zostaje zawężona do Jednego, który może ją ostatecznie wypełnić i cierpieć za cały lud (tego, za którego chrześcijanie uznają później Jezusa).
Herod zmarł w 4 r. przed Chr.

”Z Egiptu”: Cytat pochodzi z Oz 11,1; słowa odnoszą się do pierwotnego doświadczenia zbawienia, wyjścia z niewoli egipskiej. W starotestamentowym proroctwie „syn" oznaczał Izraela, lud Boży. Mateusz odniósł tutaj typologię Wyjścia do jednostki - Jezusa, który uosabia początek odnowienia całego Izraela (19,28; 21,43). Podwójne znaczenie Syna Bożego jako jednostki i jako zbiorowości pojawi się ponownie w 4,1-11. W Jezusie zbiegają się i potęgują dzieje, lud i instytucje Izraela przed nastaniem nowej epoki zbawienia. Ucieczka do Egiptu to nowy exodus z nowym, potężniejszym Mojżeszem. Mateusz wykorzystał tradycję o Mojżeszu przedstawioną przez Józefa Flawiusza, Dawne dzieje Izraela 2,9,2-6 § 205-31.


Powrót z Egiptu (2,19-23).

Wersety 19-22 wyjaśniają, dlaczego Józef osiedlił się razem z rodziną w Galilei zamiast w Judei. Werset 20 jest powtórzeniem Wj 4,19.

20-21. Pierwsi czytelnicy Ewangelii Mateusza z pewnością uchwycili zasugerowane tutaj przez ewangelistę porównanie Jezusa i Mojżesza (por. Wj 4,19).

22. Archelaos, jeden z synów Heroda, któremu udało się przeżyć, odziedziczył najgorsze cechy swojego ojca i tak jak on był złym władcą. Fakt, że jego żona była Samarytanką, z pewnością nie zjednywał mu sympatii żydowskich poddanych. Jego rządy były niestabilne, w końcu Rzymianie odsunęli go i zesłali na banicję do Galii (Francja).

23. Odkrycia archeologiczne z rejonu Nazaretu wskazują, że wielu ludzi przeniosło się tam z Judei, z okolic Betlejem. Józef mógł mieć przyjaciół lub krewnych w Nazarecie (por. Łk 2,4). Miejscowość ta znajdowała się na głównym szlaku wiodącym od wybrzeża do Syrii. W pobliżu leżało silnie zróżnicowane kulturowo Sefforis, które w tym okresie zaczęto na nowo odbudowywać. Chociaż niewielkie, miasto Nazaret nie było odizolowane od głównych kulturowych nurtów starożytności.
Mateusz nie cytuje tutaj żadnego pojedynczego fragmentu. Starożytni pisarze czasami łączyli jednak ze sobą różne teksty. Żydzi i Grecy posługiwali się grą słów, by podkreślić główną myśl. Nasz tekst może więc odwoływać się do gry słów opartej na hebrajskim słowie necer, „odrośl", tytule 'Mesjasza (Jr 23,5; Za 3,8; 6,12; por. Iz 11,1). (Jedyny problem polega na tym, że wyjaśnienie to zakłada, iż pierwsi czytelnicy Ewangelii Mateusza znali język hebrajski. Być może bardziej wykształceni z nich faktycznie się nim posługiwali.) Gra słów może być też oparta na słowie „Nazarejczyk" - niewielka zmiana kilku liter może spowodować, iż będzie się ono odnosiło do nazirejczyków - grupy ludzi w szczególny sposób poświęconych Bogu (por. Lb 6,1-21).

”Przybył do miasta, zwanego Nazaret”: Józef jako cieśla był związany z handlem materiałami budowlanymi, zamieszkał w Nazarecie, ponieważ w niedalekim Sefforis, gdzie Herod Antypas budował swoją nową stolicę, mógł znaleźć pracę.

”Nazarejczykiem będzie nazwany”: Nawiązanie do starotestamentowego proroctwa stwarza klasyczny problem interpretacyjny, ponieważ nie istnieje żaden fragment ST, który dokładnie odpowiadałby temu tekstowi. Być może Mateusz umieścił go w tym miejscu, by skłonić czytelnika do zastanowienia się nad kilkoma sprawami: (1) wzmianką o małym mieście nie wymienionym nigdzie w ST; (2) nawiązaniem do Mesjasza jako odrośli (nēser) w Iz 11,1 i gdzie indziej; (3) określeniem Jezusa mianem nāzîr, „osoby poświęconej", wywodzącej się z linii Samsona i Samuela. W Lb 6,1-21 znajdujemy wymogi, które należy spełnić, by być uznanym za nāzîr, w Sdz 13-16 czytamy opowieść o całym życiu nāzîr, Samsonie, bohaterskiej zbawczej postaci. Inne odnośniki kierują do Am 2,11-12, Józefa Flawiusza, Dawnych dziejów Izraela 19,6,1 § 294; Dz 21,24; 4QSam(= 1 Sm 1,22): m. Nazir, Euzebiusza, HE 2,23,4-5. Jeśli Mateusz był autorem trzeciego odnośnika, dawał przez to do zrozumienia, że Jezus ma moc wyratować swój lud (nie zaś, że wiódł ascetyczne życie, co wskazywałoby raczej na Jana Chrzciciela wymienionego w następnym wersecie).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

Tekst i komentarz z Komentarza Żydowskiego do Nowego Testamentu. David H. Stern. Oficyna Wydawnicza Vocatio. Warszawa 2004

II CZYTANIE

Dlatego jako Boży lud wybrany, święty i gorąco umiłowany, przyobleczcie się we współczucie i uprzejmość, pokorę, łagodność i cierpliwość. Bądźcie wyrozumiali dla siebie nawzajem; jeśli ktoś ma do kogoś pretensje, niech mu przebaczy. W istocie, tak jak Pan wam przebaczył, tak i wy macie przebaczać. Nade wszystko zaś przyobleczcie się w miłość, która doskonale wszystko spaja, i niech szalom, który pochodzi od Mesjasza, decyduje o postanowieniach waszego serca, bo dlatego właśnie zostaliście powołani, by być częścią jednego Ciała. I bądźcie wdzięczni - niech mieszka w was Słowo Mesjasza z całym swym bogactwem, gdy nauczacie i doradzacie sobie wzajemnie, gdy śpiewacie psalmy, hymny i duchowe pieśni, wdzięczni Bogu w swoich sercach. Wszystko zatem, co robicie czy mówicie, czyńcie w imię Pana Jeszui, składając przez Niego dzięki Bogu Ojcu. Żony, bądźcie uległe mężom, jak to przystoi w Panu. Mężowie, kochajcie swoje żony i nie traktujcie ich surowo. Dzieci, bądźcie posłuszne rodzicom we wszystkim, bo to się podoba Panu. Ojcowie, nie drażnijcie swoich dzieci i nie wywołujcie w nich rozgoryczenia, żeby nie traciły ducha.

(Kol 3,12-21)

12 Boży lud wybrany. Wyrażenie to znajdujemy w Rz 8,33 i Tt 1,1; zob. też Mt 24,31; Mk 13,27. Jak jasno wynika z w. 10-11, nie-Żydzi, którzy powierzyli siebie Bogu i żydowskiemu Mesjaszowi Jeszui, zostali wszczepieni w Isra'ela (Rz 11,17-24zKK) i wraz z Żydami, którzy uczynili to samo, są współuczestnikami tego, co obiecał Bóg (zob. też Ef 2,11-3,11). Nie oznacza to jednak - jak chciałby pewien skądinąd pożyteczny komentarz - że „Izrael był wybranym ludem Bożym, ale w nowym zrządzeniu Opatrzności rolę tę przejął Kościół". Więcej na ten temat - zob. Rz 11,16-26zKK i Ga 6,16zK; inne uwagi obalające teologię zastąpienia - zob. Mt 5,5K.

15 Szalom oznacza w tym miejscu raczej coś w rodzaju pełni, zupełności niż pokoju (zob. Mt 10,12zK). Pełnia czy też jedyność Mesjasza, Jego rola, polega na dokonywaniu sądu, decydowaniu, panowaniu i rządzeniu w sercu wierzącego (por. Flp 2,1-13).

16-17 Por. podobny nakaz w Ef 5,18-20, gdzie w miejscu określenia "Słowo Mesjasza" widnieje słowo "Duch".

---

EWANGELIA

Kiedy odjechali, anioł Adonai ukazał się Josefowi we śnie i rzekł: "Wstań, weź Dziecię i matkę Jego i uciekaj do Egiptu, i zostań tam, aż nakażę ci wracać. Herod bowiem będzie szukał Dziecięcia, aby Je zabić". Wstał więc, wziął Dziecię i matkę Jego i wyruszył nocą do Egiptu, gdzie przebywał aż do śmierci Heroda. Stało się to, aby się wypełniło, co powiedział Adonai przez proroka: "Z Egiptu wezwałem mego syna". Po śmierci Heroda ukazał się Josefowi w Egipcie podczas snu anioł Adonai i rzekł: "Wstań, weź Dziecię i matkę Jego i udaj się do Erec-Isra'el, bo nie żyją już ci, którzy chcieli zabić Dziecię". Wstał więc, wziął Dziecię i matkę Jego i udał się z powrotem do Erec-Isra'el. Usłyszawszy jednak, że Archelaus został królem w J'hudzie po swoim ojcu Herodzie, lękał się tam iść. Ostrzeżony podczas snu, udał się do Galil i osiedlił się w mieście zwanym Naceret, tak, aby mogło się wypełnić to, co powiedzieli prorocy, że zwany On będzie Nacrati.

(Mt 2,13-15.19-23)

13 Anioł Adonai. Zob. J 1,14K.

15 Z Egiptu wezwałem mego syna. Księga Ozeasza 11,1 ewidentnie odnosi się nie do Mesjasza, ale do narodu izraelskiego, który był nazywany synem Bożym jeszcze przed opuszczeniem Egiptu (Wyjścia 4,22). Poprzednie dwa cytaty z Tanach (1,23; 2,6) wypełniły się w sposób dosłowny, jednakże ten - inaczej. W jakim zatem sensie ucieczka Jeszui do Egiptu wypełniła to, co powiedział Adonai przez proroka? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba wiedzieć o czterech podstawowych sposobach interpretacji Pisma przez rabinów. A są to:

(1) P'szat ("prosty") – najoczywistszy, dosłowny sens tekstu, mniej więcej coś takiego, co określa się dzisiaj jako egzegezę gramatyczno-historyczną, gdy przy ustalaniu sensu danego tekstu odwołuje się do gramatyki języka i tła historycznego. Dzisiejsi badacze częstokroć uważają metodę gramatyczno-historyczną za jedyne uzasadnione podejście do tekstu; duszpasterze używający w swych kazaniach innych podejść odczuwają zwykle z tego tytułu pewne kompleksy względem kręgów naukowych. Jednakże rabini korzystali jeszcze z trzech innych sposobów interpretowania Pisma, których zasadności nie wolno przekreślać z góry, ale należy ja rozważać w świetle zasadności ich założeń wstępnych.

(2) Remez ("wskazówka") - kiedy jakieś słowo, wyrażenie czy inny element tekstu wskazuje na jakąś prawdę niedostrzegalną za pomocą p'szat. W metodzie tej zakłada się, że Bóg może zwracać nam uwagę na rzeczy, których sami autorzy Biblii nie byli świadomi.

(3) Drasz lub midrasz("poszukiwanie") - alegoryczne lub homiletyczne zastosowanie danego tekstu. Jest to pewien typ eisegezy - czyli wczytywania do tekstu własnych przekonań - w odróżnieniu od egzegezy, która polega na wydobywaniu z tekstu tego, co faktycznie on mówi. W metodzie tej zakłada się, że słowa Pisma mają prawo stać się pożywką dla ludzkiego intelektu, który Bóg może doprowadzić do prawd niekoniecznie bezpośrednio związanych z tekstem.

(4) Sod ("tajemnica") - mistyczny lub ukryty sens, do którego dochodzi się, obliczając wartości liczbowe liter hebrajskich, zwracając uwagę na nietypową pisownię, przestawienia liter itd. Np. jest duża szansa, że dwa słowa, których odpowiedniki liczbowe tworzących je liter po dodaniu dają dwie takie same liczby, mogą ujawnić jakąś tajemnicę – ich połączenie jest możliwe dzięki temu, co Arthur Koestler w swojej książce o umyśle twórczym nazywa bisocjacją idei. Założeniem w tej metodzie jest przekonanie, że Bóg nadaje określony sens najdrobniejszemu nawet elementowi Pisma, w tym poszczególnym literom.

Założenia, na których opierają się remez, drasz i sod, bez wątpienia wynikają z przekonania o wszechmocy Boga, zarazem jednak są wyrazem wiary w Jego miłość do ludzi, rozumianą jako decyzja, aby z miłości posłużyć się nadzwyczajnymi środkami w celu dotarcia do ludzkich serc i umysłów. Z drugiej strony, nietrudno zauważyć, że remez, drasz i sod mogą być opacznie wykorzystane, wszystkie one dopuszczają bowiem subiektywną interpretację, a wręcz nie są w stanie bez niej się obejść. Dlatego też uczeni zajmujący się światem obiektywnym odnoszą się do nich nieufnie.
Te cztery metody pracy z tekstem można zapamiętać w formie hebrajskiego słowa PaRDeS (oznaczającego "sad" lub "ogród"), będącego akronimem utworzonym z ich pierwszych liter. Co zatem czyni w tym miejscu Mattitjahu? Zdaniem niektórych, nadużywa Pisma, odrywając sens tego, co napisał Ozeasz, od konteksty, tak aby móc zastosować to do Jeszui. Taki zarzut może się utrzymać pod tym jedynie warunkiem, że Mattitjahu korzysta tutaj z p'szat. Nie ulega bowiem wątpliwość, że p'szat Ozeasza 11,1 odnosi się do narodu izraelskiego, nie zaś do Jeszui.
Zdaniem innych Mattitjahu użył tu podejścia drasz, czyniąc midrasz, którym wczytuje Mesjasza w werset poświęcony Isra'elowi. Techniką tą posługiwało się wielu rabinów, toteż czytelnicy Mattitjahu nie dopatrzyliby się w niej niczego wątpliwego.
Ja jednakże uważam, że Mattitjahu nie stosuje tutaj eisegezy, ale daje nam remez, czyli wskazówkę o pewnej głębokiej prawdzie. Isra'el zostaje nazwany synem Bożym już w Księdze Wyjścia 4,22. U Mattitjahu Mesjasz zostaje ukazany jako syn Boży kilka wersetów wcześniej (1,18-25), w nawiązaniu do takich fragmentów z Tanach jak Izajasz 9,5-6 (6-7), Psalm 2,7 czy Przysłów 30,4. W ten sposób Syn utożsamia się z synem - Mesjasz zostaje utożsamiony i staje się jednym z narodem izraelskim. Na tę głęboką prawdę wskazuje Mattitjahu, nazywając ucieczkę Mesjasza do Egiptu wypełnieniem Ozeasza 11,1.
Fakt że Mesjasz Jeszua staje po stronie swego ludu Isra'ela i tak blisko się z nim utożsamia, stanowi niezwykle ważny zbiorowy aspekt Ewangelii, często lekceważony przez nastawiony indywidualistycznie świat zachodni. Kiedy pojedynczy człowiek, który zaufa Jeszui, jednoczy się z Nim i zostaje zanurzony (ochrzczony; zob. 3,1zK) we wszystko, czym jest Jeszua (zob. Dz 2,38zK), w tym również w Jego śmierć i zmartwychwstanie, wówczas jego grzeszne skłonności zostają uznane za martwe, a nowa natura, czerpiąca moc od Ducha Świętego, zostaje uznana za żywą (Rz 6,3-5zK). Podobnie jak w tym bliskim utożsamieniu się Mesjasza z pojedynczym człowiekiem, tutaj utożsamia się On z Isra'elem jako zbiorowością, narodem, i ucieleśnia go w sobie. W istocie to dlatego tylko, że Jeszua utożsamia się z narodem żydowskim, Isra'elem, oliwką, w którą zostali wszczepieni chrześcijanie nie-Żydzi (Rz 11,17-24), ma On podstawy, aby utożsamiać się ze społecznością mesjaniczną, czyli Kościołem, jako głowa ciała (1 Kor 11,3; Ef 1,10.22; 4,15; 5,23; Kol 1,18; 2,19) i kamień węgielny budowli (zob. Niżej 21,42; Mk 12,10; Dz 4,11; Ef 2,20; 1 Ke 2,6-7).
Współczesny czytelnik Biblii, posługując się egzegezą gramatyczno-historyczną, prócz p'szat ignoruje wszystkie metody interpretacji, deprecjonując je jako eisegezę. Jest to reakcja na typową dla Ojców Kościoła w okresie od II do VII wieku tendencję do nadmiernego alegoryzowania, który to błąd wynikł zapewne z ich mylnego zrozumienia ograniczeń pozostałych trzech rabinicznych podejść do tekstu i płynącego stąd ich błędnego stosowania. Nowy Testament jest jednak księgą żydowską, napisaną przez Żydów w kontekście żydowskim, a kontekst żydowski z pierwszego stulecia n.e. Obejmował również wszystkie cztery sposoby analizy tekstu. Mattitjahu doskonale wiedział, że Ozeasz nie mówił w tym miejscu ani konkretnie o Jeszui, ani o Mesjaszu w ogóle, ani nawet o żadnej pojedynczej osobie. Zarazem jednak wyczuł, że skoro Jeszua w pewien głęboki, a zarazem trudny do wyłuszczenia sposób jest ucieleśnieniem Isra'ela, to Jego przybycie z Egiptu było brzemiennym w duchowy sens swoistym powieleniem historycznego Exodusu narodu żydowskiego. Ponieważ remez i p'szat opierają się na odmiennych założeniach, można by się spodziewać, że wypełnienie się proroctwa według zasad remez będzie się różniło od jego dosłownego wypełnienia. W 1,23 i 2,6 najprostszy, dosłowny sens tekstu, czyli p'szat, pozwala wyjaśnić wypełnienie się proroctw, w tym wypadku jednak to się nie udaje Określenie: "co powiedział Adonai przez proroka", przenosi nasza uwagę z osoby proroka na samego Boga, który przez niego przemówił. Pozwala ono czytelnikowi zrozumieć, że Adonai mógł mieć na myśli coś więcej niż to, co rozumiał sam prorok, pisząc te słowa. Przygotowuje czytelnika na możliwość tego, że poza Ozeaszowym p'szat stoi Boże remez, które będzie odkryte w swoim czasie, i przydaje wiarygodności PaDReS - metodom interpretacji.
Dostrzeżenie czterech metod żydowskiej egzegezy rozwiązuje też w dużej mierze spór co do właściwej interpretacji pewnych fragmentówTanach. Np. zdaniem większości chrześcijan 53 rodz. Izajasza odnosi się do Mesjasza, tymczasem niektórzy (acz nie wszyscy) tradycjonalni Żydzi odnoszą go do Isra'ela. Jeśli jednak istnieje mistyczne utożsamienie Mesjasza i ludu, którego On jest królem (idea ta znalazła dogłębne omówienie u słynnego teologa chrześcijańskiego XX wieku, Karla Bartha, w jego Die kirchliche Dogmatik), wówczas znika konflikt dotyczący interpretacji, okazuje się bowiem, że obie strony reprezentują pewną część prawdy. Ponadto idea, według której Mesjasz ucieleśnia Isra'el lub blisko się z nim utożsamia, jest ideą żydowską. Po pierwsze, dostrzegamy ją w samym Tanach. Porównajmy Izajasza 49,3 ("Jesteś moim sługą, Isra'elu, w tobie okryję się chwałą") z Izajaszem 49,6 ("Czy to zbyt mało, abyś był moim sługą [...], aby przywrócić ocalałych spośród Isra'ela?"). Sługa jest równocześnie Isra'elem i tym, który przywraca Isra'ela, czyli Mesjaszem. W rozdz. 12 książki Raphaela Pataia, The Messiah Text (Avon Books, New York 1979), znajdujemy cytat z Pesikta Rabbati 161-162, gdzie Mesjasz jest nazwany Efraimem (imię symbolizujące cały Isra'el), a zarazem zostaje ukazany jako ten, który znosi cierpienia Isra'ela. Podobnie XIII-wieczny Zohar (2,212a), dzieło stanowiące fundament żydowskiego systemu mistycznego, zwanego kabałą (kaballa), łączy cierpienia Mesjasza z cierpieniami Isra'ela. Patai przytacza również opowieść żyjącego w XVIII wieku rabina Nachmana z Bracławia o wicekrólu i córce królewskiej, dodając, że większość interpretatorów uważa, iż wicekról reprezentuje zarówno Isra'ela, jak i cierpiącego Mesjasza.

20-21 Jak Nowy Testament nazywa Ziemię Świętą? Nie Palestyną, lecz Erec-Isra'el, "Ziemia Izraelska". Z kolei obszary na północ i na południe od Jeruszalaim nazywają się nie Zachodni Brzeg, ale J'huda i Szomron (Judea i Samaria; zob. Dz 1,8). Nowy Testament, podobnie jak dzisiejsi Izraelczycy, posługuje się nazwami czerpanymi z Biblii hebrajskiej, nie zaś zapożyczonymi od Rzymian czy innych najeźdźców. Zob. 5,5zK.

23 To problematyczny werset. Ilekroć Mattitjahu wskazuje na wypełnienie się jakiegoś proroctwa biblijnego (zob. Spis w 1,23K), wymienia konkretnego autora: Izajasza, Jeremiasza, Dawida, bądź też używa określenia "prorok" lub "Tanach", po czym następuje cytat jakiegoś wersetu lub fragmentu. Tutaj natomiast mówi się o prorokach (niespotykana liczba mnoga) i nie cytuje się żadnego fragmentu. Widać to wyraźnie na skutek pominięcia przez Mattitjahu słowa legontos ("mówiąc"), kluczowego greckiego słowa, za pomocą którego rozpoczyna on zwykle cytowanie Pisma. Przeciwnie, wydaje się, że odnosi się on tutaj do ogólnej idei zawartej u kilku proroków, która mogłaby się wypełnić, gdyby Mesjasz był tym, kim nazywa Go tutaj tekst grecki - Nazōraios (w innych miejscach jest to słowo Nazarēnos). Pozostają pytania: Jacy prorocy? Co w istocie przez to powiedzieli? Co oznacza ów Nazōraios/ Nazarēnos? Zdaniem niektórych werset ten ma coś wspólnego z tym, że Jeszua złożył ślub nazireatu (Liczb 6,1-23). Jest to jednak nieprawdopodobne, nic nie wskazuje bowiem na to, aby Jeszua, który nie był ascetą (11,16-19), kiedykolwiek coś podobnego uczynił. Druga możliwość to ta, że skoro Naceret (Nazaret, zob. Łk 1,26K) był miejscowością, z której strojono sobie żarty, jak na to wskazuje choćby uwaga Natan'ela: "Naceret? Czy może stamtąd przyjść coś dobrego?" (J 1,46), to Mattitjahu może tu odnosić się do licznych proroctw Tanach, według których Mesjasz miał być wzgardzony (np. Psalm 22; Izajasz 52,13-53,12) i informuje nas, że miały się one spełnić po części wskutek przylepionej Mu łatki Nacrati, czyli mieszkańca Naceret. Trzecia możliwość to ta, że Mattitjahu mówi tu o przepowiedni, według której Mesjasz miał być necer ("gałązką") wyrastającą z pnia Jiszaja, ojca króla Dawida (Izajasz 11,1), warto jednak porównać Jeremiasza 23,5 i 33,15 oraz Zachariasza 3,8 i 6,12, gdzie użytym słowem jest cemach ("odrośl"). Jak zatem widać, ideę tę znajdujemy u kilku proroków, choć nie zawsze pojawia się słowo necer. (Więcej na temat proroków - zob. 5,17K). Moim zdaniem najbardziej prawdopodobne jest to, że Mattitjahu łączy tu drugą i trzecią możliwość za pomocą gry słów, techniki powszechnej w piśmiennictwie żydowskim, w tym również w Biblii. Jeszua jest zarówno necer, jaki nacrati. W końcu choć jedną z najwcześniejszych nazw żydowskich wierzących było nocrim ("nazaretyci", czyli uczniowie człowieka z Nazaretu – Dz 24,5zK), to dziwne byłoby, gdyby Mattitjahu używał tego słowa na określenie Tego, którego byli oni uczniami. Talmud określa Go jako Jeszu ha-Nocri (B'rachot 17b, Sota 47a). W dzisiejszej hebrajszczyźnie nocri jest popularnym określeniem chrześcijanina, błędne i mylące byłoby jednak mówienie "Jeszua Chrześcijanin", czyli "Jeszua uczeń Chrystusa" – nie mógłby być przecież swoim własnym uczniem! Określenie z Talmudu należy rozumieć jako "Jeszua Nacrati - Jeszua z Naceret". Używam określenia nacrati zamiast nocri (oba funkcjonują w dzisiejszej hebrajszczyźnie), aby uniknąć skojarzeń, jakie budzi dziś słowo nocri w hebrajszczyźnie.

------------------------------------

Adonai - Pan, Jahwe
Erec-Isra'el - Ziemia Izraelska
Galil – Galilea
J'huda – Juda, Judasz, Judea
Josef - Józef, Josech
Naceret - Nazaret
Nacrati - mieszkaniec Nazaretu, nazareńczyk