Religia i magia w Biblii – między potępieniem a asymilacją

ks. Roman Pindel

publikacja 12.10.2005 19:47

Rozdział IV książki „Magia czy Ewangelia?” :. (za zgodą Autora i Domu Wydawniczego „Rafael” :. )

Zanim przywołamy konkretne teksty biblijne i na podstawie ich analizy sformułujemy wnioski, postaramy się określić kontekst literacko-religijny wypowiedzi Biblii odnoszących się do magii. Następnie przeprowadzimy wstępną klasyfikację wypowiedzi całej Biblii w odniesieniu do świata magii. Zaczniemy od podziału ze względu na gatunek literacki, następnie uszeregujemy teksty biblijne ze względu na zawartą w nich treść.


Kontekst biblijnych wypowiedzi o magii

Religia chrześcijańska opiera się na objawieniu, którego treść Bóg przekazywał w historii sukcesywnie i na różne sposoby – pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus (por. Hbr 1,1-2; Dei Verbum 4). Wiele historycznych wypowiedzi inspirowanych przez Boga spełniło swoją rolę i poszło w zapomnienie, tak jak niektóre księgi[1]. Zachowały się te pisma, które lud Boży rozeznał jako natchnione i pożyteczne, potrzebne do zbawienia (por. 2 Tm 3,16; Dei Verbum 11) wszystkich pokoleń. Stanowią one – wraz z Tradycją – najwyższą normę dla wierzących[2]. W zachowanych do dziś pismach Starego i Nowego Testamentu odnajdujemy ślady zmagań o kształt wiary i jej wypełnienie przez kolejne pokolenia: naszych starszych braci, a następnie pierwszych wyznawców Jezusa Chrystusa. W tych zmaganiach o wiarę raz po raz napotykamy temat magii[3].

Spotkanie Izraela z magią i religijnością innych narodów dokonywało się podczas wędrówek patriarchów, pobytu w Egipcie, zdobywania Kanaanu, w momentach przesileń w okresie królewskim, podczas wygnania babilońskiego oraz w epoce ekspansji kultury hellenistycznej. W takim przynajmniej kontekście ukazują te spotkania księgi Starego Testamentu. Problem magii podejmują zarówno autorzy Ksiąg Prawa (Pięcioksiąg Mojżesza), jak i prorocy (Jr, Ez, Dn, Mi, Ml), kronikarze dziejów zbawienia (Sdz, 1 Sm, 1 Krl, Ezd, 2 Mch) i mędrcy Izraela.

W Nowym Testamencie problem magii pojawia się, gdy Ewangelia przekracza granice Judei i narodu wybranego. Na kartach Ewangelii Jezus nie odnosi się wprost do tematu magii, tak jakby ten problem był obcy Galilei i Judei, gdzie nauczał. W Księgach Nowego Testamentu problem magii pojawia się epizodycznie, m.in. w „Ewangelii dzieciństwa” Mateusza, Apokalipsie i Dziejach Apostolskich. W tej ostatniej księdze ujęcie jest najbardziej plastyczne i dramatyczne, zwłaszcza, że magia jawi się jako problematyczny kontekst ewangelizacji. Jednak analizę odpowiednich fragmentów Dziejów Apostolskich podejmiemy w następnym rozdziale, pytając przy tym o powód zainteresowania magią autora tej księgi, która ukazuje przede wszystkim początki głoszenia Ewangelii.

Z punktu widzenia formy literackiej temat magii podejmowany jest poprzez narrację (w skróconej wersji jako summarium), napomnienie prorockie, normę prawną (ocena moralna z ewentualną sankcją) lub refleksję mądrościową[4].

Narrację można znaleźć w księgach historycznych. Przykładem jest fragment opowiadający o działalności kobiety wywołującej duchy w Endor (1 Sm 28,3-25). Narracja biblijna nie jest beznamiętna. Nie trzeba odwoływać się do zasad nowej retoryki, by stwierdzić, że biblijne teksty narracyjne spełniają funkcję perswazyjną: niektóre są polemiczne, inne spokojnie dydaktyczne. W biblijnych relacjach posłani przez Boga ludzie ukazują swoją przewagę nad przedstawicielami innych religii i wybitnymi specjalistami od magii, tak jest na przykład w przypadku Józefa (Rdz 41) czy Mojżesza (Wj 7 – 8)[5]. Niektóre teksty pokazują, jak przedstawiciele innych narodów uznają otwarcie wyższość religii Izraela – dzieje się tak z Balaamem (Lb 22 – 24) czy władcą podziwiającym zdolności Daniela (Dn 2; 4 – 5). W takich sytuacjach praktyki magiczne nie wystarczają lub zawodzą. W Nowym Testamencie wyższość Ewangelii nad magią ujawnia Piotr w konfrontacji z Szymonem Magiem (Dz 8,9-24) oraz Paweł – najpierw wobec Elimasa (Dz 13,6-11), następnie wobec dziewczyny mającej ducha Pytona (16,16-18), wreszcie w kontekście nieskuteczności egzorcystów żydowskich w Efezie (19,13-20). Niektóre teksty o charakterze narracyjnym stanowią rodzaj summarium, przykładem są np. stwierdzenia o występkach i praktykowaniu magii za panowania Achaza (2 Krl 16,3 = 2 Krn 28,3) i Manassesa (2 Krl 21,6 = 2 Krn 33,6), a także o zdecydowanym sprzeciwie w tej materii Jozjasza (2 Krl 23,24).

Teksty prorockie z różnych okresów wyrażają się krytycznie o przejawach magii, zapowiadając zwycięską interwencję Jahwe nad przeciwnikami Izraela, innym razem przestrzegają przed praktykowaniem magii, postrzeganej jako przejaw niewierności wobec jedynego Boga. Pierwszy motyw pojawia się w prorockiej przepowiedni skierowanej przeciw obcym narodom, np. w ironicznych żalach Nahuma nad Niniwą (por. Na 3,4), Izajaszowym wyroku na Egipt (Iz 19,1-3) oraz w zapowiedzi zniszczenia Babilonu z powodu bałwochwalstwa i magii (Iz 47,11-15; por. Jr 50,35). Obraz upadku światowych potęg jest dla pokoleń Izraela dowodem słabości praktykowanej w tych krajach magii. Prorocy kierują przestrogi do rodaków, którzy skłonni by ulegać fałszywym prorokom, wróżbitom, czarownikom czy przepowiedniom, snom i duchom zmarłych (por. Iz 8,19; Jr 27,9; Ez 13,18. 20). Po powrocie z niewoli babilońskiej zmienia się motywacja napomnień w odniesieniu do praktyk magicznych. Dominuje zapowiedź przyszłej kary za niewierność (por. Ml 3,5). Ten sam motyw pojawia się w ostatniej księdze prorockiej Biblii, jaką jest Apokalipsa (por. Ap 21,8; 22,15).

Przestrogi, napomnienia i groźby proroków zgadzają się w treści z kodyfikacją, jaką znajdujemy w księgach zawierających normy życia indywidualnego i społecznego. Różne praktyki magiczne zostały potępione w najważniejszych tekstach prawnych, i to w kontekście najcięższych przewinień. Kodeks przymierza formułuje krótko zasadę i równocześnie karę: „Nie pozwolisz żyć czarownicy” (Wj 22,17).

Kodeks Świętości zawiera szereg tekstów wymieniających zakazane praktyki. Są wśród nich także i takie, w których na pierwszy rzut oka trudno dopatrzyć się elementów magicznych. Przykładem jest zakaz: „Nie będziesz łączył dwóch gatunków bydląt. Nie będziesz obsiewał pola dwoma rodzajami ziarna. Nie będziesz nosił ubrania utkanego z dwóch rodzajów nici” (Kpł 19,19).

______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.

W wielu zakazach pochodzących z Kodeksu Świętości związek z magią i religijnością obcych narodów jest wyraźny. Praktykowanie zakazanych rytów jest usankcjonowane karą, aż do wykluczenia ze świętej społeczności i śmierci (por. Kpł 20,1-7). Fragment z Księgi Kapłańskiej wymienia kompleks zachowań magicznych:

„Nie będziecie jeść niczego z krwią. Nie będziecie uprawiać wróżbiarstwa. Nie będziecie uprawiać czarów. Nie będziecie obcinać w kółko włosów na głowie. Nie będziesz golił włosów po bokach brody. Nie będziecie nacinać ciała na znak żałoby po zmarłym. Nie będziecie się tatuować. Ja jestem Pan! (…) Nie będziecie się zwracać do wywołujących duchy ani do wróżbitów. Nie będziecie zasięgać ich rady, aby nie splugawić się przez nich. Ja jestem Pan, Bóg wasz!” (Kpł 19, 26-28. 31).

Także sformułowanie deuteronomisty, pochodzące z innej tradycji, jest zgodne z prorockim napomnieniem. Przytoczony fragment umieszcza zakaz praktyk magicznych w kontekście wskazań zawartych w proroctwie odnoszącym się do Izraela:

„Nie znajdzie się pośród ciebie nikt, kto by przeprowadzał przez ogień swego syna lub córkę, uprawiał wróżby, gusła, przepowiednie i czary; nikt, kto by uprawiał zaklęcia, pytał duchów i widma, zwracał się do umarłych” (Pwt 18,10-11; por. 18,9-14).

Nowotestamentowe Listy zawierają normy moralne w formie różnych wykazów. W Liście do Galatów wśród „owoców ciała” znalazły się obok siebie „uprawianie bałwochwalstwa” – eidôlolatria [ειδωλολατρία] i „czary” – farmakeia [φαρμακεία] (Ga 5,20). Niektórzy komentatorzy znajdują w nim jeszcze aluzję do uwiedzenia adresatów na sposób podobny do magicznego oddziaływania, a to ze względu na użyty termin baskainô [βασκαίνω], który może oznaczać 'patrzeć złym okiem', 'urzekać kogoś' (Ga 3,1; por. Pwt 28,54. 56)[6].

W Drugim Liście do Tymoteusza znalazło się podobne do prorockiej zapowiedzi upomnienie wymierzone przeciw szarlatanom zwodzącym ludzi za pomocą sztuk magicznych. Autor zapowiada rozejście się dróg sprawiedliwych i grzeszników: „Tymczasem ludzie źli i zwodziciele (goêtes [γόητες]) będą się dalej posuwać ku temu, co gorsze, błądząc i [innych] w błąd wprowadzając” (2 Tm 3,13).

Także w Liście Judy można znaleźć aluzje do działalności o charakterze magicznym, autor przestrzega przed wpływem ludzi parających się magią (por. Jud 8. 11). Użyty termin enypniazomenoi [ένυπνιαξόμενοι], a więc 'mający sny', wskazuje na naganne – z punktu widzenia wiary – podejście do treści snów.

Literatura mądrościowa podejmuje temat magii stosunkowo rzadko (por. Mdr 12,4; 17,7; 18,13; Syr 34,5), w odróżnieniu od pism apokryficznych, których oddziaływanie jest dalekosiężne, by tylko wspomnieć pojawienie się w księdze kanonicznej Nowego Testamentu imion znanych tylko z apokryfów: Jannes i Jambres (por. 2 Tm 3,8). Później, już po zakończeniu formowania się ksiąg Nowego Testamentu, eksploduje apokryficzna tradycja związana z postacią Szymona Maga.

Klasyfikacja wypowiedzi Biblii na temat magii

Biblia podejmuje temat magii albo jako sposób życia innych narodów albo jako problem świętej społeczności. W biblijnych tekstach przeważa krytyczne odniesienie do magii, zwłaszcza tych formułujących zasady wiary i moralnego postępowania dla narodu wybranego. Niekiedy autor natchniony zdaje się zapominać o krytycznej ocenie magii, opisując po prostu faktyczne zachowania pojedynczych osób lub całych społeczności albo traktuje zachowania magiczne jako element składowy ortodoksyjnej religijności.

Ze względu na ocenę praktyk magicznych można mówić o czterech grupach tekstów. Pierwsza obejmuje te wypowiedzi Biblii, w których sformułowano absolutny zakaz praktykowania magii. Do drugiej grupy należą teksty ukazujące wyższość działania w imieniu jedynego Boga nad aktywnością zakorzenioną w innej religijności i magii[7]. Trzecia grupa tekstów ukazuje fenomeny o charakterze magicznym jako zintegrowane z oficjalną religią Izraela[8]. Ostatnią tworzą teksty mówiące o praktykach magicznych wśród przedstawicieli innych narodów, przy czym wydobywa się pozytywne strony takiej aktywności.

Absolutny zakaz praktykowania magii formułuje w sposób kategoryczny i wiążący Tora w swoich trzech wielkich kodeksach (np. Kpł 19,19.26-31; Kpł 20,2-7.27; Pwt 18,10-11). Zakaz jest wiążący dla narodu wybranego i połączony z sankcją, której wykonawcą winna być święta społeczność. Gdy zaś ta zawiedzie, Bóg zapowiada swoją interwencję, jak to formułuje jeden z tekstów:

„Ktokolwiek spośród synów Izraela albo spośród przybyszów, którzy osiedlili się w Izraelu, da jedno ze swoich dzieci Molochowi, będzie ukarany śmiercią. Miejscowa ludność ukamienuje go. Ja sam zwrócę oblicze moje przeciwko takiemu człowiekowi i wyłączę go spośród jego ludu, ponieważ dał jedno ze swoich dzieci Molochowi, splugawił mój święty przybytek, zbezcześcił moje święte imię. Jeżeli miejscowa ludność zasłoni oczy przed takim człowiekiem, który dał jedno ze swoich dzieci Molochowi, i nie zabije go, to Ja sam zwrócę oblicze moje przeciwko takiemu człowiekowi i przeciwko jego rodzinie i wyłączę go spośród jego ludu, jak również i tych wszystkich, którzy go naśladują, którzy uprawiają nierząd z Molochem. Także przeciwko każdemu, kto się zwróci do wywołujących duchy albo do wróżbitów, aby uprawiać z nimi nierząd, zwrócę oblicze i wyłączę go spośród jego ludu. Uświęćcie się więc i bądźcie świętymi, bo Ja jestem święty. Ja, Pan, Bóg wasz!” (Kpł 20,2-7).

W świetle tego typu wypowiedzi praktyki magiczne stanowią jedno z największych zagrożeń dla wiary. Taki jest ton, choć niekiedy trudno jednoznacznie określić treść użytych w tych zakazach terminów. Potępienie nagannych praktyk może mieć formę sentencji prawnej (por. Pwt 13,2-6) lub mądrościowej (por. Syr 34,5) albo napomnienia prorockiego (np. Iz 47,9-13). Konsekwencją naruszenia bezwzględnego zakazu jest kara śmierci i wykluczenie ze świętej społeczności (por. Wj 22,17; Kpł 20,2; Pwt 13,6). Zakaz praktykowania konkretnych rytów podyktowany jest czcią wobec Jahwe i posłuszeństwem wobec Jego wskazań (por. Pwt 13,2-6). Kara śmierci w przypadku wykroczeń w tej materii wiąże się z radykalizmem wiary, która nie uznaje kompromisu, nie godzi się na jakikolwiek ślad czci dla innych bogów.


______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.

Można przypuszczać, że najwyższa kara wyraża także lęk przed tym, by atrakcyjny kult, rozpowszechniony wśród innych narodów, nie odciągał wyznawców od religii, która w tak wielu punktach różni się od niego. Prawo Mojżeszowe surowo traktuje ludzi praktykujących magię, nie stanowi to jednak wyjątku, gdy weźmie się pod uwagę prawodawstwo krajów ościennych[9].

W Nowym Testamencie spotykamy się z potępieniem wielu praktyk magicznych, głosiciele Ewangelii stosują wobec uprawiających magię klątwę (por. Dz 8,20-23; 13,10-11), co stanowi kontynuację tradycji starotestamentowej. Krytyczne wypowiedzi w odniesieniu do magii znajdziemy jeszcze w Apokalipsie i w Pawłowym Liście do Galatów. W tym ostatnim św. Paweł zalicza czary (farmakeia [φαρμακεία]) do tych grzechów, które „rodzą się z ciała” i które wykluczają z udziału w dziedziczeniu królestwa Bożego (Ga 5,19-21). Mówiąc inaczej, interesujący nas grzech czarów został umieszczony bezpośrednio po określeniu eidôlolatria [ειδωλολατρία], czyli po bałwochwalstwie (por. Ga 5,20)[10].

Autor Apokalipsy ewidentnie zalicza czary do najpoważniejszych grzechów, gdyż umieszcza je w długim szeregu przestępstw popełnianych przez ludzi trwających w grzechach określanych gdzie indziej jako wykluczające z królestwa Bożego:

„A pozostali ludzie, nie zabici przez te plagi, nie odwrócili się od dzieł swoich rąk, tak by nie wielbić demonów ani bożków złotych, srebrnych, spiżowych, kamiennych, drewnianych, które nie mogą ni widzieć, ni słyszeć, ni chodzić. Ani się nie odwrócili od swoich zabójstw, swych czarów, swego nierządu i swych kradzieży” (Ap 9,20-21).

Czary są domeną tego świata, który jest przeciwny Bogu (por. Ap 18,23), nie ma więc wśród zbawionych „tchórzów, niewiernych, obmierzłych, zabójców, rozpustników, uprawiających czary (farmakos [φαρμακος]), bałwochwalców i wszelkich kłamców” (Ap 21,8; por. 22,15).

Magia praktykowana poza Izraelem jest zwykle związana z oficjalną religią danego kraju. To dlatego w biblijnym przedstawieniu praktyk magicznych krajów ościennych dominuje ujęcie apologetyczne. Fenomenom magicznym zostają przeciwstawione działania osób posłanych przez Boga. W tej konfrontacji, to oczywiste, bardziej skuteczne i ostatecznie przekonujące jest działanie ludzi wiernych Bogu Izraela.

W drugiej grupie tekstów w ostateczności chodzi o wykazanie wyższości jedynego Boga czy Jezusa nad pogańskimi bóstwami i praktykami magicznymi. Tak jest na przykład w narracji o Józefie, potomku Abrahama i Jakuba, który okazuje się lepszy w wyjaśnianiu snu niż wszyscy specjaliści w tej dziedzinie w Egipcie (por. Rdz 41,8. 24. 25-38). Także Mojżesz zwycięża w konkurencji ze wszystkimi czarownikami Egiptu, co w ostateczności ma ukazać potęgę Boga, który poprzez znaki czynione przez Mojżesza zapowiada wyzwolenie swojego ludu (por. Wj 7,10 – 10,29). Jeszcze mocniej zostało potępione uprawianie magii przez Kananejczyków. Autor natchniony, mówiąc o ich eksterminacji jako o Bożej karze, wykorzystał ten przykład, by przestrzec Izraelitów przed naśladowaniem praktyk magicznych (por. Pwt 18,9-14).

Taki obraz religijności Kanaanu wyłania się z ostatecznej redakcji Biblii, podczas gdy faktycznie w dziejach Izraela wystąpił okres synkretyzmu, kiedy usiłowano pogodzić własne dziedzictwo religijne (jahwizm i jego wskazania etyczne) z elementami kananejskimi (np. ubóstwianie sił natury)[11].

W Nowym Testamencie konkurencja tego typu została ukazana w Dziejach Apostolskich. Znaki, które czyni Filip, głosząc Ewangelię, wywołują podziw Szymona Maga, zdumiewającego dotąd mieszkańców Samarii swoimi czynami (por. Dz 8,9-13). Wyższość Ewangelii nad magią ukazuje inny epizod z tej księgi, gdy aż siedmiu egzorcystów żydowskich nie może sobie poradzić z duchem, który jest gotów usłuchać Pawła (por. Dz 19,13-17).
Trzecia grupa tekstów w Biblii przedstawia niektóre ryty proweniencji magicznej jako elementy oficjalnej religii i kultu Izraela. Znane skądinąd jako przejawy magii – po swoistym „oczyszczeniu” – stały się częścią życia społecznego i religijnego Izraela. Przyjęta w innych kręgach kulturowych i religijnych praktyka wróżenia za pomocą różnych przedmiotów ma swój odpowiednik w akceptowanej w Biblii praktyce odwoływania się do „świętych losów” przy podejmowaniu decyzji. W Starym Testamencie będzie to urim i tummim (por. Wj 28,30; Kpł 8,7-8; Pwt 33,8), w Nowym Testamencie – odwołanie się do losów przy wyborze Macieja do grona jedenastu (por. Dz 1,23-26)[12].

Ostatni typ wypowiedzi Biblii na temat magii może być określony jako „otwarty” i „akceptujący” albo w duchu „Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich” Soboru Watykańskiego II („Nostra Aetate”)[13]. W tej grupie tekstów brak jednoznacznego potępienia magii. Wręcz przeciwnie, okazuje się, że poganie dzięki znanym sobie praktykom magicznym mogą realizować plany Boże. Przykładem są magowie z Mateuszowej „Ewangelii dzieciństwa”, którzy opierając się na astrologii wyruszają na poszukiwanie nowo narodzonego króla żydowskiego, zaś faktycznie oddają cześć Jezusowi (por. Mt 2,1-11). Później zaś, uznając sen za drogę pouczenia ze strony Boga, omijają Heroda i w ten sposób ocalają życie Zbawiciela (Mt 2,12-18).


Biblijna ocena praktyk magicznych

Z powodu tak zróżnicowanych stanowisk wobec magii, zwłaszcza gdy bierze się pod uwagę dwie ostatnie grupy wypowiedzi biblijnych, pojawia się pytanie o kryteria, którymi kierowali się autorzy natchnieni. Innymi słowy, interesuje nas to, co decyduje, że jedne ryty są traktowane jako magiczne i zakazane, inne jako dozwolone, a jeszcze inne jako możliwe do asymilacji w ramach religii objawionej. Pierwsze kryterium, które wynika z dotychczasowej klasyfikacji, można określić jako doktrynalne. Fenomen, który w pewnych okolicznościach może być traktowany jako magiczny, zostanie zaaprobowany, gdy służy, wyraża lub wzmacnia relację religijną człowieka i Boga. To dlatego niektóre ryty, nawet jeżeli miały „przeszłość magiczną”, zostały włączone – po różnych modyfikacjach – do kultu religijnego Izraela, a dla innych nie było miejsca pod żadną postacią[14]. Natomiast wszystkie ryty, które mogły prowadzić do innej religijności, zostały zakazane.


______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.

Owo kryterium doktrynalne dobrze streszcza pouczenie odnoszące się do proroctwa i interpretacji snów:

„Jeśli powstanie u ciebie prorok, lub wyjaśniacz snów, i zapowie znak lub cud, i spełni się znak albo cud, jak ci zapowiedział, a potem ci powie: »Chodźmy do bogów obcych – których nie znałeś – i służmy im«, nie usłuchasz słów tego proroka albo wyjaśniacza snów. Gdyż Pan, Bóg twój, doświadcza cię, chcąc poznać, czy miłujesz Pana, Boga swego, z całego swego serca i z całej duszy. Za Panem, Bogiem swoim, pójdziesz. Jego się będziesz bał, przestrzegając Jego poleceń. Jego głosu będziesz słuchał, Jemu będziesz służył i przylgniesz do Niego. Ów zaś prorok lub wyjaśniacz snów musi umrzeć, bo chcąc cię odwieść od drogi, jaką iść ci nakazał Pan, Bóg twój, głosił odstępstwo od Pana, Boga twego, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, wybawił cię z domu niewoli. W ten sposób usuniesz zło spośród siebie” (Pwt 13,2-6).

Okazuje się, że ten sam rytuał lub przyrząd mógł być różnie oceniany w dziejach narodu wybranego. W momencie, gdy obrzęd religijny nabierał cech magicznych lub istniała groźba takiego jego rozumienia, stawał się zakazany[15]. Tak było np. w odniesieniu do węża miedzianego. Ten niegdyś skuteczny znak ocalenia (por. Lb 21,9) w okresie panowania Ezechiasza (728 – 699 przed Chr.) jest używany nie tylko na sposób magiczny, ale wprost traktowany jak bóstwo, któremu winno się składać ofiary i dlatego musi być zniszczony (por. 2 Krl 18,4). Podobnie jest w przypadku wymawiania imienia Boga Izraela. Gdy zostało ono objawione Mojżeszowi (por. Wj 6,3), mógł je wypowiadać cały lud, zaś kapłani wprost byli wezwani do tego, by wzywać imienia Bożego nad ludem i w ten sposób sprowadzać błogosławieństwo (Lb 6,27)[16]. Niedozwolone jest jedynie nadużywanie imienia Boga, jak to formułuje Dekalog: „Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, gdyż Pan nie pozostawi bezkarnie tego, który wzywa Jego imienia do czczych rzeczy” (Wj 20,7; por. Pwt 5,11). Niedozwolone jest równocześnie wzywanie imienia innych bogów (por. Wj 23,13). Później zakazano wymawiania imienia Jahwe – mógł je wypowiadać tylko arcykapłan w Wielkim Dniu Pojednania, i to tylko w Miejscu Najświętszym, a do tego w ramach stosownego rytuału[17].

Z punktu widzenia historii porównawczej religii okazuje się, że w Izraelu magia odgrywała nieporównywalnie mniejszą rolę niż w krajach ościennych, a faktycznie była elementem życia religijnego potomków Abrahama przed powstaniem suwerennego państwa, a także w różnych momentach przesilenia religijnego. W epoce Nowego Testamentu w środowisku prawowiernych Żydów w Judei zwyciężył na trwałe monoteizm i potępiono kult obcych bogów, w tym i praktyki magiczne. Nawet jeżeli znajdujemy ślady zachowań magicznych z tego okresu, to na pewno temat magii nie zdominował Biblii i jej orędzia. Widać to choćby w tym, że teksty krytyczne wobec praktyk magicznych stanowią niewielką część wypowiedzi ksiąg natchnionych[18].

Marginalizacja świata magii w życiu narodu wybranego ma wiele przyczyn. Jedni autorzy podkreślają brak instytucjonalizacji magii w Izraelu, co wyraża się nieobecnością wykształconej kasty kapłanów-magów, odpowiedniej i aprobowanej formacji w tym kierunku, brakiem fachowej literatury oraz integracji z oficjalnym światopoglądem.
Zupełnie inna sytuacja była np. w Babilonii, gdzie magia stanowiła faktycznie uznaną i szanowaną „instytucję”, wyrazem czego było istnienie wyspecjalizowanej kasty kapłanów-magów oraz bogatej literatury na ten temat[19].

Inni zwracają uwagę na przyczyny natury teologicznej, które zdecydowały o niewielkim znaczeniu magii w życiu potomków Abrahama. Od pierwszej bowiem strony Biblii jest przekazywany jasny porządek stworzenia: najpierw Bóg, następnie człowiek, a dopiero potem całe stworzenie, nad którym to on ma panować[20]. Wyraźnie zostaje przy tym podporządkowana człowiekowi cała ziemia i wszystkie istoty żywe (por. Rdz 1,28-29). Także ciała niebieskie zostały ukazane jako służące człowiekowi, potrzebne do odmierzania czasu (por. Rdz 1,14-18). To podporządkowanie człowiekowi istot żywych oraz rola wyznaczona przez Boga ciałom niebieskim stanowią element apologii przeciw tym kultom krajów ościennych, w których oddawano cześć boską zwierzętom, zaś ciałom niebieskim przypisywano wpływ na losy ludzkie[21].

Spadkobiercą takiego myślenia jest na pewno Paweł Apostoł, gdy przypomina chrześcijanom w Koryncie, że wszystko jest ich, nie tylko ludzie, którzy głosili im Ewangelię, ale także życie i śmierć, rzeczy teraźniejsze i przyszłe. Oni zaś są własnością Chrystusa, a Chrystus – Boga (por. 1 Kor 3,21-23). Przy takiej hierarchii bytów człowiek nie będzie szukał jakichś środków magicznych, by oddziaływać na świat. W akcie modlitwy i ofiary będzie się zwracał do samego Boga, który jest jedynym panem wszystkich wydarzeń.

Na podrzędną rolę magii w życiu narodu wybranego miał wpływ jeszcze czynnik, który można określić jako historyczno-religijny. Sformułowania krytyczne w odniesieniu do magii noszą piętno tradycji deuteronomicznej i deuteronomistycznej, które podkreślają relację osobową oraz etyczną człowieka do Boga. Należy dodać, iż na kształt judaizmu wpływał jeszcze jeden element, który możemy określić jako rodzaj oświecenia i racjonalizmu (tego typu myślenie skutecznie konkuruje z magicznym)[22]. Przejawem tej ostatniej tendencji jest wypowiedź z jednej z ksiąg mądrościowych, w której człowiekowi dotkniętemu chorobą wskazuje się jako pomoc zarówno zaufanie do Boga, jak i wiedzę medyczną. Hierarchia jest przy tym bardzo wyraźna. Ostatecznie wszystko jest w rękach Boga, w tym i skuteczność terapii i działanie lekarza. W tym mieści się jednak należny szacunek wobec umiejętności lekarza oraz wiedzy ludzi zajmujących się przygotowywaniem lekarstw (por. Syr 38,3-4).

Wskazywaliśmy dotąd na systematyzację biblijnych wypowiedzi na temat magii ze względu na gatunek literacki wypowiedzi (punkt 1) oraz zawartą w nich jej ocenę (punkt 2). Obok tego najprostszego uporządkowania możliwe są także inne podziały, jak choćby ze względu na stosunek człowieka praktykującego magię do świata. Wówczas możliwe są następujące pary przeciwstawnych sobie relacji: (1) pasywna lub aktywna oraz (2) zorientowana na przyszłość lub teraźniejszość.


______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.

W związku z tym przyjmuje się systematyzację obejmującą trzy typy aktywności magicznej:

(1) odczytywanie przyszłości z różnych znaków oraz jej proklamowanie,
(2) wywieranie wpływu na aktualną sytuację poprzez środki magiczne,
(3) przewidywanie przyszłości oraz oddziaływanie na teraźniejszość poprzez kontakt ze światem zmarłych[23].

Pragniemy sformułować wnioski na temat różnych form aktywności magicznej, tak jak je przedstawia Biblia. Mając na uwadze ich ocenę teologiczną, grupujemy wypowiedzi autorów biblijnych ze względu na rodzaj aktywności magicznej, by po analizie odpowiednich tekstów sformułować biblijną teologię magii w jej różnych postaciach. Interesujące nas teksty Pisma Świętego będą omówione w ramach następujących grup wypowiedzi:

(1) nekromancja i różne formy wróżenia (rozdział VI),
(2) astrologia (rozdział VII),
(3) sen i jego tłumaczenie (rozdział VIII),
(4) czary, znaki niezwykłe i magia obronna (rozdział IX).

W naszej analizie nie będziemy zajmować się bliżej tekstami oraz wynikającymi z nich wnioskami, które pochodzą z Dziejów Apostolskich. Te zagadnienia zostaną omówione w osobnych rozdziałach. Zanim jednak podejmiemy analizę odpowiednich tekstów, omówimy terminologię biblijną odnoszącą się do tematu magii (rozdział V).




______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.

______________________

PRZYPISY:

[1] Druga Księga Kronik stwierdza, że istniały inne księgi, podobne do niej w charakterze, do których można się było odwołać (2 Krn 16,11; 20,34; 33,19; 35,27; 36,8). Św. Łukasz na początku swojej Ewangelii pisze, że przed nim „wielu już starało się ułożyć” podobną księgę, opierając się na źródłach, do których i on ma dostęp (Łk 1,1-2). Mogły więc istnieć inne Ewangelie, poza znanymi nam czterema.
[2] Istotny tekst zawiera „Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym” Soboru Watykańskiego II: „Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie, skoro zwłaszcza w Liturgii świętej nie przestaje brać i podawać wiernym chleba żywota tak ze stołu słowa Bożego, jak i Ciała Chrystusowego. Zawsze uważał i uważa owe Pisma, zgodnie z Tradycją świętą, za najwyższe prawidło swej wiary, ponieważ natchnione przez Boga i raz na zawsze utrwalone na piśmie przekazują niezmiennie słowo samego Boga, a w wypowiedziach Proroków i Apostołów pozwala rozbrzmiewać głosowi Ducha Świętego. Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne, tak jak sama religia chrześcijańska, żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę” (KO 21).
[3] Por.: P. van Imschoot, „Magie” [w:] H. Haag, „Bibellexikon”, (Hg.), Leipzig 1981, kol. 1074.
[4] Por.: A. Lefèvre, „Magie. III. La Bible et la magie” [w:] DBS, vol. V, s. 732-733.
[5] Por.: Wj 7,10-13. 19-23; 8,1-3. 12-15; 9,8-12.
[6] Por.: H. D. Betz, „Galatians. A Commentary on Paul’s Letter to the Churches in Galatia”, Philadelphia 1979, s. 131.
[7] Por.: X. Léon-Dufour, „Magia” [w:] STB, s. 443.
[8] Por.: A. Lefèvre, dz. cyt., s. 735.
[9] Zwracaliśmy już uwagę na akty prawne wydane w różnych krajach starożytnych, które były wymierzone przeciw magii, jak i uprawiającym ją ludziom. Zob.: rozdz. II, punkt 3, s. 36-44
[10] Por.: P. van Imschoot, dz. cyt., kol. 1075.
[11] Por.: N. P. Lemche, „Die Vorgeschichte Israels. Von den Anfängen bis zum Ausgangs des 13. Jahrhunderts v. Chr.”, („Biblische Enzyklopädie 1”), Stuttgart 1996, s. 185.
[12] Por.: „Magie, Wahrsagerei, Aberglauben” [w:] G. Cornfeld, G. J. Botterweck, „Die Bibel und ihre Welt. Eine Enzyklopädie zur Heiligen Schrift in zwei Bänden”, (Hg.), Herrsching 1991, s. 942.
[13] Interesujące nas sformułowania poprzedzają analizę stosunku chrześcijaństwa do islamu i judaizmu: „Podobnie też inne religie, istniejące na całym świecie, różnymi sposobami starają się wyjść naprzeciw niepokojowi ludzkiego serca, wskazując drogi, to znaczy doktryny oraz nakazy praktyczne, jak również sakralne obrzędy. Kościół katolicki nic nie odrzuca z tego, co w religiach owych prawdziwe jest i święte. Ze szczerym szacunkiem odnosi się do owych sposobów działania i życia, do owych nakazów i doktryn, które chociaż w wielu wypadkach różnią się od zasad przez niego wyznawanych i głoszonych, nierzadko jednak odbijają promień owej Prawdy, która oświeca wszystkich ludzi. Głosi zaś i obowiązany jest głosić bez przerwy Chrystusa, który jest »drogą, prawdą i życiem« (J 14,6), w którym ludzie znajdują pełnię życia religijnego i w którym Bóg wszystko z sobą pojednał” (DRN 2).
[14] Por.: „Magie, Wahrsagerei, Aberglauben”, dz. cyt., s. 942.
[15] Por.: X. Léon-Dufour, dz. cyt., s. 443.
[16] Por.: A. Lefèvre, dz. cyt., s. 736.
[17] Por.: X. Léon-Dufour, dz. cyt., s. 443.
[18] Por.: G. von Rad, „Teologia Starego Testamentu”, tł. B. Widła, Warszawa 1986, s. 39.
[19] Por.: R. Albertz, „Magie. II. Altes Testament” [w:] TRE, Bd. 21, s. 695.
[20] Por.: A. Lefèvre, dz. cyt., s. 738.
[21] Por.: C. Schedl, „Historia Starego Testamentu”, Tom I, „Starożytny Wschód i prehistoria biblijna”, Tuchów 1995, s. 192-201.
[22] Por.: R. Albertz, dz. cyt., s. 695.
[23] Proponuję podział za: „Magic” [w:] „Encyclopaedia Judaica”, vol. 11, Jerusalem 1971, s. 704.