Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Renata Jasnos

publikacja 22.02.2008 10:48

Jest to fragment książki "Biblia między literaturą, a teologią" :. , który zamieszczamy dzięki uprzejmości i zgodzie Wydawnictwa WAM.

Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Na Biblię składają się pojedyncze księgi. Jednak niektóre z nich wykazują wyraźny związek z innymi. Istnieją bloki ksiąg, które tworzą redakcyjne całości, takie jak Pięcioksiąg, wiązany z Mojżeszem, dzieło deuteronomistyczne czy dzieło kronikarskie. Podobnie Księga Psalmów jest zbiorem różnorodnych utworów poetyckich, pochodzących z różnych okresów czasu. Jest to jeszcze jeden element ukazujący złożoność ksiąg biblijnych oraz ich wewnętrzny związek i wzajemne zależności w ramach Biblii jako całości. W dalszej części opracowania przedstawione zostanie krótkie omówienie kolejnych zbiorów ksiąg biblijnych, które łączy bądź wspólne opracowanie bądź literacki charakter (np. księgi o charakterze mądrościowym albo prorockim).


Pięcioksiąg

Pięcioksiąg Mojżesza nazywany jest przez Żydów Torą[1] lub Prawem, ponieważ zawiera duże bloki prawnych tradycji[2] wiązanych z Mojżeszem i z przymierzem synajskim. Składają się na niego pierwsze biblijne księgi: Księga Rodzaju zwana czasem z łaciny Księgą Genesis lub Księgą Początków, Księga Wyjścia zwana Exodusem, Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa czyli Deuteronomium.
Swą treścią Pięcioksiąg obejmuje czas od stworzenia czyli początku świata i początku czasu do śmierci Mojżesza u granic ziemi obiecanej (Kanaanu), do której Izraelici zmierzają po wyjściu z niewoli egipskiej i zawarciu przymierza z Bogiem na Górze Synaj, zwanej też wg innej tradycji Górą Horeb. Księga Wyjścia relacjonuje historie wyzwolenia Izraela przez Boga z Egiptu i zawarcia z Bogiem przymierza, na mocy którego Izrael otrzymał status „narodu wybranego" przez Boga. Księga Liczb przedstawia wędrówkę Izraela po pustyni i próby wierności, którym Boży naród nie sprostał. Księga Powtórzonego Prawa jest wielką mową-kazaniem Mojżesza, kierowaną do narodu, który przygotowuje się do wejścia do obiecanej przez Boga ziemi. Słowa Mojżesza przypominają wielkie dzieła Boga, przymierze oraz prawa i zawierają liczne wezwania do podjęcia osobistego wyboru i trwania w nim. Księga Kapłańska zawiera liczne tradycje prawne, zwłaszcza prawo kultyczne. Zbiorów praw, nakazów i instrukcji nie zawiera jedynie pierwsza księga, Księga Rodzaju. Różni się ona w swej formie od pozostałych ksiąg Pięcioksięgu, składa się z dwóch części: tzw. prehistorii albo metahistorii biblijnej oraz z historii patriarchów. Ta ostatnia bazuje na bardzo starych ustnych przekazach dotyczących „ojców narodu". Wiele jest w niej folkloru. Odwołuje się ona do Bożego wezwania skierowanego do kolejnych patriarchów: Abrahama, Izaaka i Jakuba i do składanych im Bożych obietnic. Dotyczą one zwłaszcza licznego potomstwa i ziemi, stanowiąc podstawę przyszłego wielkiego i silnego narodu. Obietnice przedstawiane są w kontekście Bożych przymierzy wiążących i zobowiązujących obie strony: Boga i przyszły naród izraelski. Dzieje patriarchów znajdują swój epilog w mądrościowej historii sprawiedliwego Józefa, syna Jakuba-Izraela. Józef odrzucony przez braci stał się z Bożą pomocą zarządcą Egiptu i wybawcą także dla swej izraelskiej rodziny, którą w czasie suszy i głodu sprowadził do urodzajnej egipskiej ziemi Goszen. To stąd po upływie kilkuset lat Mojżesz wyprowadzi wykorzystywany przez późniejszych faraonów, liczny już naród izraelski.
Prehistoria biblijna - poprzedzająca historię patriarchów - ma nieco inny charakter. Łączy ona historyczny (w swych źródłach) przekaz o patriarchach dających początek ludowi Izraela, z początkiem wszystkiego: początkiem świata, przyrody i człowieka, z początkiem grzechu i cierpienia, z początkiem rolnictwa i rzemiosła. Prehistoria ma charakter teologicznej refleksji, w której, znane z innych starożytnych kultur literackie motywy, jak chociażby bratobójstwo czy potop, posłużyły, w ich specyficznej biblijnej interpretacji, do wyrażenia treści oryginalnych, refleksji mądrościowych nad początkiem i sensem wszystkiego.
Pięcioksiąg przypisywany jest tradycyjnie Mojżeszowi. Oczywistym jest jednak, że nie mógł on być autorem ksiąg w ich obecnym (kanonicznym) kształcie. Treści ksiąg opierają się na tradycjach wiązanych z postacią Mojżesza jako przywódcy, Bożego wybrańca i prawodawcy. Badania literackie Pięcioksięgu wskazywały na kilka odrębnych literacko źródeł-dokumentów, na bazie których zredagowano całość. Tzw. klasyczna teoria źródeł wskazuje na cztery takie źródła-dokumenty (J, E, D, P). Później została ona poddana krytyce, w ramach której proponowano różne wersje tej teorii, z mniejszą lub większą ilością źródeł, z odmienną ich datacją i autorstwem[3]. Bibliści zgodni są dzisiaj co do tego, że tekst Pięcioksięgu zawiera części odrębne literacko, co wskazuje na pracę wielu autorów. Interesującym jest też, że te pięć ksiąg tworzących pewną całość, łączy się z kolejnym blokiem ksiąg, jakim jest tzw. historia deuteronomistyczna (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl). Obydwa bloki były intensywnie opracowywane w niewoli babilońskiej, kiedy to naród, a właściwie jego reszta przeżywała traumę upadku i niemalże unicestwienia. Obydwa bloki redakcyjne noszą znamiona interpretacji wypływającej z doświadczeń tamtych czasów.


Historia deuteronomistyczna

Określenie historia deuteronomistyczna[4] odnosi się do sześciu kolejnych ksiąg następujących po Pięcioksięgu i kontynuujących dzieje Izraela. W Biblii hebrajskiej omawiany blok ksiąg stanowi osobny zbiór, który w tradycji żydowskiej nosi nazwę: Prorocy Wcześniejsi (Pierwsi)[5]. Natomiast w kanonie chrześcijańskim, opartym w dużej mierze na greckiej Septuagincie, nie są one oddzielone. Umieszczono po nich kolejne księgi o charakterze historycznym, a między Księgą Sędziów i Jozuego włączono dydaktyczną Księgę Rut, ponieważ jej fabuła wiąże się z czasami sędziów.
Dzieło deuteronomistyczne obejmuje okres biblijnej historii Izraela od podboju ziemi obiecanej czyli Kanaanu pod wodzą Jozuego (prawdopodobnie w XIII w.), do jej utraty w wyniku podbicia i zniszczenia przez Babilończyków oraz deportacji części ludu do kraju najeźdźcy (w VI w.). Między wydarzeniami zajęcia Kanaanu a jego utratą, przedstawiana historia Izraela prowadzi poprzez okres charyzmatycznych sędziów, dowodzących walkami w czasach zagrożenia plemion izraelskich, przez krótki czas zjednoczonego królestwa rządzonego przez Saula, Dawida i Salomona, poprzez długi czas królestwa podzielonego na Północ (Izrael) i Południe (Juda), aż do upadku obydwu - najpierw północnego królestwa podbitego przez Asyrię, potem południowego, zajętego przez Babilończyków. Ramy całej tej historii nie są przypadkowe. Zdradzają one myśl szkoły deuteronomistycznej stojącej za tym opracowaniem. Cała historia została zinterpretowana i wyjaśniona w odniesieniu do Przymierza Synajskiego. Przedstawiane dzieje Izraela, od zdobycia ziemi, poprzez rozwój królestwa, jego świetność aż po podział, powolną destrukcję i prawie unicestwienie, jest zarazem historią obietnic Bożych niezawodnie spełnionych, ale potem w wyniku uporczywej niewierności Izraelitów, utraconych. W tej religijnej interpretacji dziejów narodu widać schemat oceny: powodzenie, błogosławieństwo przychodzą w ślad za wiernością, natomiast wydarzenia dramatyczne, zniszczenie, najazdy, nieszczęścia nawiedzają naród w następstwie jego niewierności wobec Boga i Jego przymierza. Dzieło deuteronomistyczne jako całość nie jest literacko jednolite. Odrębne cechy wykazują Księga Jozuego i Księga Sędziów, jednak w całym bloku sześciu ksiąg można dostrzec charakterystyczne elementy wspólnego opracowania, które świadczą, że dzieło to redaktor deuteronomistyczny traktował jako całość. Poza wymownymi ramami całej historii (od zdobycia ziemi obiecanej do jej utraty) dzieło zawiera wiążące całość wielkie mowy (por. Joz 1; 12; 23; 1 Sm 12; 1 Krl 8; 2 Krl 17,7nn)[6] przypominające jakie są owoce wierności albo niewierności Bogu i Przymierzu, a także powtarzające się oceny władców izraelskich (np. 2 Krl 8,18-19.27; 14,24; 15,3-4.9.18.24.28.34-35; 16,2-4) i narodu podkreślające ich niewierności polegające na kulcie obcych bóstw.

Deuteronomista opracowujący historię z perspektywy doświadczenia niewoli babilońskiej, dysponował obszernym materiałem literackim. W ramach dzieła odnajdziemy wiele utworów, które stanowiły wcześniej niezależne kompozycje. Wyodrębnić można sagi o bohaterach i wodzach: Sdz 3-16, 1 Sm 11, utwory o charakterze noweli: historia Tamar i Amnona (2 Sm 13,11-16), podania kultowe (postawienie ołtarza w Ofra; Sdz 6) i kapłańskie (historia Helego i Samuela; 1 Sm 1-4), tradycje prorockie: opowiadania (o Achiaszu z Szilo 1 Krl 11; 14, o Micheaszu, synu Jimli 1 Krl 22) czy wielkie cykle: Eliasza (1 Krl 17-19; 21; 2 Krl 1) i Elizeusza (2 Krl 2-13)[7]. To zaledwie kilka przykładów gatunków i literackich utworów, jakie składają się na całość historii deuteronomistycznej[8]. Dzieło deuteronomistyczne określone zostało przez M. Notha jako najstarsze dzieło historiograficzne. Przedstawia ono okres dziejów interpretując przyczyny i skutki wydarzeń. „Deuteronomista zwraca swój wzrok ku przeszłości by ją wyjaśnić"[9].
Przyjmuje się, że prace nad deuteronomistycznym opracowaniem historii narodu zapoczątkowane zostały jeszcze przed niewolą babilońską, w czasach reformy religijnej króla Jozjasza. Następnie trwały one w niewoli, a dopracowane zostały wkrótce po niej. Kolejnym krokiem w spojrzeniu na dzieje narodu jest tzw. dzieło kronikarskie.


Dzieło kronikarskie

Wielu biblistów uważa, że dwie Księgi Kronik tworzą wraz z Księgami Ezdrasza i Nehemiasza jedno redakcyjne opracowanie. Te dwie ostatnie księgi, nazwane od imion dwóch organizatorów powrotu z niewoli i odbudowy zniszczonej Jerozolimy, występowały pierwotnie jako jedna księga. Podobnie dwie Księgi Kronik stanowią do dziś jedną księgę w Biblii hebrajskiej. Jeżeli do tego dodać, że autor biblijny zamieścił na początku Księgi Ezdrasza (Ezd 1,1 nn) słowa, którymi kończą się Księgi Kronik (2 Krn 36,21nn), to okazuje się, że formalnie księgi te stanowią całość. W Biblii hebrajskiej dzieła te występują w innej kolejności. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza poprzedzają Księgę Kronik (nie dzieloną na dwie księgi), zapewne ze względu na czas powstania. Księgi te znajdują się w trzecim zbiorze kanonu Biblii hebrajskiej - Pismach - i kończą całą Biblię. W greckiej Septuagincie, na której w dużej mierze oparta jest kolejność ksiąg w polskim przekładzie Biblii Tysiąclecia, dominuje układ chronologiczny biblijnej historii. Po historii deuteronomistycznej następują Księgi Kronik, potem Księgi Ezdrasza i Nehemiasza.
Dzieło kronikarskie obejmuje jeszcze raz całą historię opowiadaną przez deuteronomistę, ale poszerza jej ramy. O ile deuteronomista rozpoczął swą historię od wejścia do ziemi obiecanej, to kronikarz początkiem sięga aż do Adama. Podczas gdy deutero-nomista kończył na deportacji do niewoli i upadku, tak kronikarz kończy na rzeczywistości odbudowanej po babilońskiej niewoli Jerozolimy, świątyni, na przedstawieniu odnowionej religii, wznowionego i gorliwego kultu.
W porównaniu z dziełem deuteronomistycznym dzieło kronikarskie cechuje pewien uniwersalizm. Nie widać w nim napięcia związanego z upadkiem, dramatem Izraelitów. Nakreślony jest „nowy program" religijny oparty na trwaniu w wierności i na oczekiwaniach mesjańskich.
W dziele wykorzystano cały szereg źródeł i materiałów: historię deuteronomistyczną, dzieje królów judzkich i izraelskich, tradycje prorockie. Kronikarz dużo swobodniej posłużył się historycznymi przekazami, z których korzystał. Wydarzenia i treści przywoływał bardziej wybiórczo, nie referując w sposób ciągły całych dziejów, jak to robił deuteronomista. Czasem długi okres dziejów nakreślony został schematycznie tylko poprzez przedstawienie genealogii przywódców (np. od Adama do Dawida: 1 Krn 1-9). Kronikarz pozwalał sobie też na większą ingerencję w wykorzystany tekst źródłowy na jego modyfikację. Na przykład Dawid urósł w dziele kronikarskim do ideału władcy wzoru oczekiwanego mesjasza (1 Krn 10-29) tak dalece, że kronikarz „zapomniał" o cieniach jego życia, nie wspominając choćby cudzołóstwa z Batszebą i pozbycia się jej męża, albo niechlubnej ucieczki przed, sięgającym po królewską władzę, zbuntowanym synem Absalomem. W przypadku Salomona najważniejsza wydaje się być nie postać samego króla, ale świątynia, którą wybudował, a która po powrocie z niewoli babilońskiej (Ezd 1-2) została odbudowana (Ezd 3-6) i stała się miejscem scentralizowanego kultu w Izraelu (Ezd 7-10).
Język dzieła jest raczej schematyczny i suchy, a przy tym zawiera ono wiele długich genealogii, przepisów prawa kultycznego, modlitw (np. 1 Krn 16,8-36; 17,16-27). Ponieważ Kronikarz swobodnie posługuje się historycznymi przekazami, dlatego określa się go jako teologa i kaznodzieję, który sięgając do dawnych tradycji „rozważa rzeczywistość idealnego królestwa"[10]. Dzieło kronikarskie powstało po powrocie z niewoli babilońskiej, w r. V-III wieku przed Chr.


Inne księgi o charakterze historycznym

Dwie Księgi Machabejskie łączy przedstawiany w nich okres religijnych prześladowań i powstańczych walk prowadzonych przez religijnych Żydów w II wieku przed Chr. przeciwko osobie krwawego króla, Antiocha IV Epifanesa. Władca panującej w Syrii dynastii Seleucydów usiłował shellenizować podległy sobie teren Palestyny i narzucić kult pogański. Nazwa ksiąg wywodzi się od rodu Machabeuszy[11], przewodzących walkom powstańczym.
Pierwsza Księga Machabejska przedstawia dzieje walk Machabeuszy z królem Antiochem IV. Druga Księga Machabejska nie jest kontynuacją. Przedstawia ona w sposób niezależny wydarzenia z rozdziałów 1-7 pierwszej księgi[12]. Dominuje w niej temat świątyni jerozolimskiej, zbezczeszczonej przez Antiocha nieczystymi ofiarami dla obcych bóstw a następnie oczyszczonej rytualnie przez Żydów po zwycięskich walkach.
Księgi Machabejskie powstałe w pierwszej połowie II w. przed Chr., posiadają różnych autorów. Autor pierwszej jest bezimiennym „historykiem", jak określają go współcześni komentatorzy, który czerpał z archiwalnych dokumentów państwowych i przedstawiał wydarzenia zwięźle, z dbałością o datację i z odniesieniem do źródeł. Mógł też być świadkiem przedstawianych walk. Jego dzieło porównuje się do historycznych ksiąg biblijnych, ale także do greckich dzieł o charakterze historycznym. Druga z ksiąg zawiera martyrologiczne opisy męczeństwa wiernych Bogu Żydów nie przyjmujących narzucanych im praktyk kultów pogańskich. Przedstawiane szczegóły katuszy oraz wierność i odwaga torturowanych zaskakują czytelnika zdradzając gatunek martyrologiczny i dydaktyczny cel autora.
Pierwsza z ksiąg powstała w języku hebrajskim, druga po grecku. Obie przetrwały w języku greckim, w zbiorze Septuaginty. Nie zawiera ich tekst Biblii hebrajskiej, zatem omawiane księgi należą do tak zwanych ksiąg deuterokanonicznych.

Księgi prorockie

Księgi prorockie, wiążą się z misją i nauczaniem charyzmatycznych „sług Słowa". W Biblii księgi te są zgromadzone razem. W katolickich wydaniach (np. w Biblii Tysiąclecia) zamykają zbiór Starego Testamentu. W Biblii hebrajskiej należą do drugiego z trzech zbiorów ksiąg (Tora, Prorocy, Pisma). Stanowią zbiór tak zwanych „Proroków późniejszych" („Prorocy wcześniejsi" to zbiór ksiąg o charakterze historycznym). W Biblii greckiej (Septuagincie) znajdziemy w pierwszej kolejności księgi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Daniela jako dzieła największe objętościowo. Po Księdze Jeremiasza dodano ponadto związane z nim księgi Barucha i Lamentacji Jeremiasza. Dalej następuje 12 ksiąg prorockich o mniejszej objętości: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza.
Różnice w kanonie Biblii hebrajskiej polegają na braku deute-rokanonicznej Księgi Barucha oraz umieszczeniu Lamentacji Jeremiasza i Księgi Daniela poza „Prorokami" - w trzecim zbiorze czyli w „Pismach". W efekcie tego w Biblii hebrajskiej „Prorocy późniejsi" składają się z „Proroków wielkich" (Iz, Jr, Ez) i „12 proroków mniejszych".
Trzeba zauważyć, że poza wymienianymi tu księgami prorockimi, w innych księgach Starego Testamentu znajdziemy jeszcze inne prorockie historie, jak choćby obszerny cykl Eliasza i Elizeusza w Księgach Królewskich (1 Krl 17-2 Krl 13; por. Samuel, Gad, Natan 1-2 Sm; i inni), a nawet historię pogańskiego proroka Balaama (Lb 22-24).
Księgi prorockie dotyczą różnych okresów czasu. Najstarsze sięgają VIII w., kiedy to w obu częściach rozbitego królestwa działali Amos czy Ozeasz. Czas od VIII do V/IV w. jest okresem działalności tzw. proroków klasycznych. Później głos proroków milknie. Dzieli się proroków na przedwygnaniowych i powygnaniowych (w odniesieniu do niewoli babilońskiej 586/7-538). Ostatnimi prorokami (IV w.) są Joel i autor drugiej części Księgi Zachariasza zwanej przez biblistów Deuterozachariaszem (Za 9-14). Oczywiście taki podział nie bierze pod uwagę Księgi Daniela powstałej w II w. przed Chr. i reprezentującej okres hellenistyczny.
Księgi prorockie posiadają swe charakterystyczne cechy jako dzieła literackie. Zasadniczo możemy powiedzieć, że składają się one z mów prorockich zgrupowanych według określonego klucza (tematycznego, chronologicznego) oraz z wątków narracyjnych. Mowy związane są z misją proroka jako sługi Słowa i pośrednika między Bogiem a ludźmi, natomiast narracje dotyczą powierzenia misji prorokowi, powołania, perypetii związanych z wypełnieniem Bożego posłania (np. opowiadania o powołaniu por. Iz 6; Jr 1; przeciwnościach w wypełnianiu misji por. Am 7,10-13, Jr 26,8-24; 28; 37-38). W większości ksiąg mowy dominują nad narracjami, ale są wyjątki. W Księdze Ezechiela, proroka niewoli babilońskiej, przeważają narracje, podobnie jak w deuterokanonicznej Księdze Barucha. Odrębny charakter mają Księga Jonasza, która zbliżona jest do opowiadania dydaktycznego oraz, nie mieszcząca się pod wielu względami w zbiorze proroków Księga Daniela, która posiada część narracyjną i część apokaliptyczną. Treścią mów prorockich są wezwania do nawrócenia, wierności i gorliwości, krytyka postępowania Izraelitów, ostrzeżenia przed Bożą karą oraz obietnice odnowy i błogosławieństwa. W te ostatnie wpisują się obietnice mesjańskie. Charakterystycznymi dla mów prorockich formami literackimi są napomnienia, wizje, zapowiedzi, mowy oskarżycielskie[13].
Historia powstawania ksiąg prorockich została już przedstawiana. Wśród proroków byli prorocy piszący jak zapewne Izajasz, tacy, którzy dyktowali swe mowy, jak Jeremiasz (por. Jr 36) oraz ci, którzy przetrwanie swych mów i czynów zawdzięczają swoim uczniom. Uczniowie, zwani „synami prorockimi", przechowywali pamięć o mowach wygłoszonych przez ich mistrza i dali początek ustanej tradycji poprzedzającej spisanie mów. Istotną rolę owego ustnego etapu w historii ksiąg prorockich, potwierdzają literackie właściwości tych ksiąg. Rytmiczne, poetyckie mowy i formuły świadczą o częstym powtarzaniu prorockiej lekcji. Tematyczne zbiory mów w księgach prorockich wskazują na najprostszy proces zbierania i spisywania tego, co prorok wypowiadał. Warto dodać, że gdy zapowiedzi proroka się spełniały - czasem dopiero po śmierci Bożego męża - wówczas zaczynano go czcić, spisywać i przechowywać spisane świadectwa jego nauki.


Księgi mądrościowe

Do szeroko rozumianej tradycji mądrościowej zaliczyć można wiele ksiąg, także te dydaktyczne. Mówi się, że mądrościowe tradycje rozwijały się w Izraelu „w cieniu prawa i proroków". Istotnie, religię żydowską od czasów niewoli babilońskiej zdominowało prawo Mojżeszowe z jego rozbudowaną wykładnią (tzw. tora ustana). Ale podobnie jak nauczanie proroków z ich oczekiwaniami mesjańskiej odnowy królestwa, tak i tradycja mądrościowa z jej specyficznym spojrzeniem na życie i relację człowieka do Boga, wpłynęły znacząco na kształt judaizmu. Niektóre księgi Starego Testamentu - nie tylko te stricte mądrościowe - wykazują pewne cechy tradycji sapiencjalnych, co świadczy o wpływach tych późnych tradycji na wiele ksiąg biblijnych[14].
Do najważniejszych ksiąg wyrażających tradycje mądrościowe w Izraelu należą protokanoniczne księgi Przysłów, Hioba, Koheleta[15] (czyli Eklezjastesa wg nazewnictwa łacińskiej Wulgaty), a także Księga Pieśni nad pieśniami, której ostateczna redakcja nastąpiła właśnie w duchu mądrościowym. W ramach greckich (deuterokanonicznych) ksiąg dodać trzeba jeszcze księgi Mądrości i Syracha[16] (czyli Eklezjastyka wg Wulgaty).
Księgi te nie mają charakteru historycznego, choć autorzy niektóre z nich osadzają w historycznych realiach życia narodu, bądź konfrontują z ogólnie rozumianą historią Izraela. W Księdze Syracha oprócz rozważanych tajemnic mądrości, rad dotyczących postępowania w życiu, znajdziemy także rozbudowany tekst tytułowany dzisiaj jako „pochwała ojców". Zawiera on chronologiczny przegląd wielkich postaci Izraela i ich czynów, począwszy od sprawiedliwych: Henocha, Noego i Abrahama, poprzez dalszych patriarchów, Mojżesza, przywódców narodu, proroków, królów, arcykapłanów (Syr 44-50). Księga Mądrości zawiera refleksje nad życiem człowieka, sprawiedliwego i grzesznego, pochwałę mądrości, ale także „dzieje mądrości" -jej udział w wydarzeniach z historii narodu (Mdr 10-19).
Księga Przysłów jest zbiorem pouczeń dotyczących postępowania w życiu. Dominują w niej dwa gatunki literackie: krótkie, często dwuwersowe przysłowia, oraz tak zwane nauki mędrców. Te nauki zebrane są w zbiory wiązane tradycyjnie z osobą określonego z imienia mędrca i nauczyciela (por. Prz 22,17nn; 24,23; 25,1; 30,1; 31,1). Interesujący w swej wymowie jest poemat o dzielnej niewieście kończący całą księgę.
Księgi Hioba, Koheleta i Pieśni nad pieśniami nie są jedynie zbiorem różnych pouczeń i refleksji jak omówione wyżej utwory. Występuje w nich temat wiodący (cierpienie sprawiedliwego, marność ludzkiego życia, wartość oblubieńczej miłości) i kluczowe postacie (Hiob, Kohelet, a w Pieśni nad pieśniami: Ona - Szulamitka i On - Salomon). Ponadto w Księdze Hioba występuje fabuła. Krótkie części narracyjne (Hi 1-2 oraz 41,7-16), które tworzą literackie ramy całej księgi, przedstawiają historię próby, jakiej poddany zostaje człowiek sprawiedliwy. Część centralną tworzą długie dysputy, a raczej monologi Hioba i jego przyjaciół. Całość określana jest jako poemat filozoficzno-religijny. Księga Pieśni nad pieśniami wydaje się być dramatem. Jest bardzo dynamiczna, zawiera poetyckie monologi, w których głos zabierają na zmianę oblubienica i oblubieniec. Występuje nawet chór córek jerozolimskich. Jednak egzegeci są dziś zgodni co do tego, że księga reprezentuje lirykę[17], a skomponowana została w oparciu o pieśni weselne. Księga Koheleta jest długim monologiem, świadectwem życiowych poszukiwań mędrca, który dzieli się wątpliwościami i wnioskami, do jakich doprowadziły go obserwacje relacji społecznych i doświadczenia własnego życia.

Księgi mądrościowe wiązano tradycyjnie z osobą Salomona, rozumianego jako typ mędrca. Świadczą o tym elementy redakcyjnego opracowania, przedstawiające go jako autora ksiąg: Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego (Prz 1,1); Słowa Koheleta [czyli Salomona], syna Dawida, króla w Jeruzalem (Koh 1,1); Pieśń nad Pieśniami Salomona (Pnp 1,1). Autorzy tych ksiąg są różni, zwykle anonimowi, a wiąże ich fakt reprezentowania tego samego nurtu literackiego. Wyjątkiem jest Księga Syracha, podpisana przez autora imieniem: Jezus, syn Syracha (uczony w Piśmie z Jerozolimy).
Proces powstawania omawianych ksiąg jest złożony. Starsze tradycje i przekazy były zbierane oraz poddawane dalszym opracowaniom. Księga Przysłów jest na przykład pracą zbiorową z różnych okresów czasu, którą ostatecznie zredagowano jako całość w V w. Najstarsze są Księga Przysłów i Księga Hioba - V-IV w. Późniejsze są księgi Pieśni nad pieśniami - ok. IV w. i Koheleta
- ok. III/II w. Księga Mądrości powstała w II w., a Księga Syracha ok. 200-170 r. (jej grecki przekład będący podstawą znanego nam tekstu - w 132 r).


Księgi historyczno-dydaktyczne

Do zbioru ksiąg mądrościowych zaliczane bywają również tak zwane księgi historyczno-dydaktyczne. W Biblii hebrajskiej znajdziemy tylko dwie z nich: Księgę Rut i Księgę Estery, Obie znajdują się w zbiorze Pięciu Zwojów, należącym do Pism
- trzeciej części kanonu. W greckiej Septuagincie, a co za tym idzie i w polskim przekładzie Biblii Tysiąclecia, omawiane księgi umiejscowione są w zbiorze ksiąg historycznych. Księga Rut umieszczona jest po Księdze Sędziów, a pozostałe trzy księgi: Estery, Judyty i Tobiasza znajdują się po księgach Ezdrasza i Nehemiasza, a przed Księgami Machabejskimi. Wiąże się to z historycznym tłem tych ksiąg. Ale w innym polskim przekładzie, w Biblii Poznańskiej księgi historyczno-dydaktyczne rozpoczynają zbiór ksiąg mądrościowych (łącznie z Księgą Psalmów), następujących po księgach historycznych. Widać w tych próbach porządkowania zbiorów ksiąg biblijnych napięcie między kanonem, a chronologią przedstawianych treści oraz charakterem literackim ksiąg.
Księgi historyczno-dydaktyczne są wpisane w historię narodu wybranego. Księga Rut ma za tło dawne czasy sędziów, sprzed epoki monarchicznej (por. Księga Sędziów). Księga Tobiasza oddaje okres asyryjskiej niewoli i dotyczy ludności północnej części królestwa Izraela, żyjącej na wygnaniu, w rozproszeniu. Księga Judyty nawiązuje zarówno do niewoli asyryjskiej (VIII w.) i babilońskiej (VI w.), jak i powrotu z niej (VI w.). Księga Estery wpisana jest w czasy perskie, a jej fabuła rozgrywa się w Suzie, na dworze króla perskiego (VI w.).
Z danymi historycznymi wiąże się kwestia gatunku literackiego ksiąg. Ponieważ cel ksiąg jest wybitnie dydaktyczny, a nie historiograficzny, dlatego dane historyczne potraktowane zostały swobodnie przez autorów. Na przykład cudowne ocalenie za sprawą pobożnej wdowy Judyty, ukazane jest w kontekście niewoli asyryjskiej, babilońskiej i powrotu z niewoli, a więc na tle trzech, trudnych dla narodu wieków, które w księdze nakładają się na siebie. Autorzy chcąc przedstawić swe opowiadania o dydaktycznym charakterze na tle trudnych i przełomowych czasów, przywoływali sztandarowych ciemiężycieli Izraela i trudne epoki. Nie było to dla nich aż tak istotne, że są one przywołane trochę ahistorycznie, skoro każdy Żyd wiedział kim był narodowy wróg Nebukadnesar (Nabuchodonozor), albo jaki wstrząs dla narodu stanowiła niewola babilońska.
Dydaktyczne opowiadania prezentują postaci-wzorce do naśladowania: sprawiedliwego wobec Boga i bliźnich Tobiasza, wiernej Moabitki Rut (prababki króla Dawida), pobożnej i pięknej wdowy Judyty czy pobożnej i ufającej Bogu Estery. Bardzo wyraźny jest w tych utworach motyw Bożej opatrzności. Bóg ocala naród z sytuacji wydawałoby się beznadziejnej poprzez słabą kobietę, jak Estera czy Judyta. Ale także wystawia na próbę swoich sprawiedliwych, aby w końcu ich ocalić, wybawić - Tobiasza i Sarę (Księga Tobiasza). Najstarsza z historyczno-dydaktycznych, Księga Rut, powstała ok. V/TV wieku. Pozostałe około II wieku - Księga Tobiasza przed powstaniem machabejskim w 166 r., a Księgi Ester i Judyty prawdopodobnie już w okresie machabejskim[18].


Księga Psalmów

W kanonie Biblii hebrajskiej stanowi podstawową księgę trzeciego zbioru czyli Pism[19]. W Septuagincie jest pierwszą ze zbioru ksiąg mądrościowych i dydaktycznych, usytuowanych między księgami historycznymi a prorockimi.
Księga Psalmów jest „jedna", ale faktycznie stanowi ją zbiór aż 150 odrębnych tekstów (w Septuagincie 151), samodzielnych utworów poetyckich powstałych na przestrzeni wielu wieków. Numeracja psalmów wykazuje różnice między Biblią hebrajską a Septuagintą wynikające z łączenia bądź rozdzielania niektórych psalmów[20]. W Biblii Tysiąclecia znajdziemy obie numeracje, z tym, że w nawiasie podano numerację według Septuaginty (i opartej na niej Wulgaty).
Datacje psalmów, według opinii różnych egzegetów, są bardzo rozbieżne. Jest ona bardzo trudna, bo psalmy ulegały relekturze, czyli poddawane były nowym interpretacjom. Na przykład psalm intronizacyjny, związany z obejmowaniem władzy królewskiej przez nowego króla, stał się psalmem mesjańskim, głoszącym nadchodzące królowanie Bożego mesjasza (por. Ps 2, 89, 110). Najstarsze psalmy sięgają czasów sędziów (XII-XI w.), najmłodsze, według opinii niektórych, nawet czasów machabejskich (II w.)[21]. Najczęściej psalmy dzieli się na przedwygnańcze, odpowiadające czasom królestwa oraz na powygnańcze, związane z czasem niewoli babilońskiej, powrotu, odbudowy, religijnej reformy i nowej pobożności oraz wzmożonych nadziei mesjańskich[22].
Poezja liryczna przyjmująca formę pieśni, jaką jest psalm, znana jest od początków Izraela. Pieśni występują także w innych księgach biblijnych (por. 2 Sm 1 - pieśń żałobna Dawida po śmierci Saula i Jonatana; 2 Sm 22 - pieśń dziękczynna Dawida). Najstarszą z nich jest prawdopodobnie pieśń Debory z Księgi Sędziów 5 (być może z XII w. przed Chr.).
Poszczególne gatunki psalmów wiążą się ściśle z charakterem wyrażanych w nich treści. Psalmy lamentacji narodu dotyczą dramatycznych wydarzeń, np. niewoli babilońskiej zagrażającej istnieniu narodu (por. Ps 137). Niektórzy z biblistów wyodrębniają także psalmy historyczne, które choć reprezentują różne gatunki, to jednak łączy je szczególne historyczne spojrzenie na dzieje narodu (por. Ps 78, 105,106, 135, 136)[23]. Można wyróżnić w Psałterzu także psalmy reprezentujące tradycje mądrościowe, zawierające przysłowia, poruszające tematy cierpienia, powodzenia i niepowodzenia w życiu (np. Ps 37, 49, 73,127,128). Wyodrębniane w Psałterzu gatunki psalmów były już omawiane.
Psalmy w Psałterzu zawierają nagłówki, które choć starożytne, powstały później niż same psalmy i raczej oddają czasy kiedy psałterzem posługiwano się już w liturgii. Uwagi w nagłówkach mogą dotyczyć rodzaju psalmu - np. tefilla, czyli modlitwa, albo siggajon, czyli psalm pokutny.

Mogą odnosić się do melodii - np. na melodię „Śmierć syna" (Ps 9), czy „Łania o świcie" (Ps 22), albo do autora przypisywanego psalmom - np. Dawida, Asafa, Etana. Nierzadko nagłówki nawiązują do okoliczności związanych z treścią utworu (np. ucieczka Dawida przed Absalomem - Ps 3 i 63; por. 7; 34; 51; 52; 56; 57; 59; 60; 142). Pojedyncze psalmy zawierają także informacje liturgiczne, dotyczące święta lub dnia, w którym psalm był recytowany czy śpiewany - np. na uroczystość dedykacji świątyni (Ps 30)[24].
Psałterz wiązano z osobą Dawida, podobnie jak Pięcioksiąg wiąże się z osobą Mojżesza, a księgi mądrościowe z Salomonem. Stąd pochodzi tradycyjna nazwa Psałterz Dawida. Księgi Samuela świadczą o tym, że Dawid miał zdolności muzyczne i poetyckie, uspakajał grą na instrumencie nerwowego króla Saula (por. 1 Sm 16,15-23), tańczył w uniesieniu przed Arką Przymierza (por. 2 Sm 6,14-16), a po śmierci przyjaciela ułożył pieśń żałobną (por. 2 Sm 1,17-27). Nazwano go nawet „śpiewakiem psalmów Izraela" (2 Sm 23,1). Oczywiście Dawid nie był i nie mógł być autorem wszystkich psalmów.
Analiza literackiej redakcji Psałterza odsłania dwa etapy jego formowania. Pierwszy z nich polegał na opracowaniu w jednej księdze (zwoju) ośmiu mniejszych zbiorów psalmów (np. Zbiór Asafa, Zbiór synów Koracha, Psalmy pielgrzymie, Hallel). Zbiory te najwyraźniej były opracowane ze względu na gatunek. Drugi polegał na wprowadzeniu podziału całego Psałterza na pięć sekcji (1-41; 42-72, 73-89, 90-106, 107-150). Taki podział jest odwzorowaniem struktury Pięcioksięgu, który stał się dla religijnego Żyda niejako „wzorcowym" zbiorem Biblii[25]. Podział ten jest stary i odzwierciedla zaawansowany już proces opracowywania Psałterza jako całości. Psałterz formował się przez wiele wieków a ostatecznie opracowany i zamknięty został ok. III-II w. przed Chr.


Przypisy

[1] Termin hebrajski tora oznacza prawo, naukę.
[2] Zob. A. TRONINA, Prawo i sądownictwo, w: Życie społeczne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 133-147.
[3] Przegląd badań i dyskusję na temat źródeł Pięcioksięgu i jego powstania przedstawiają T. BRZEGOWY, Kompozycja Pięcioksięgu według Johna van Setersa, Analecta Cracoviensia 33 (2001) s. 325-355; J. LEMAŃSKI, Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002, s. 68-149.
[4] M. NOTH, Ueberlieferungsgeschichtliche Studien, Halle 1943. Nazwa „dzieło deteronomistyczne" wiąże się z Księgą Powtórzonego Prawa - łac. Deuteronomium - która sama nie należy do dzieła, ale stanowi klucz do jego interpretacji.
[5] Biblia hebrajska zawiera trzy zbiory pism: Prawo, Prorocy i Pisma. Prorocy dzielą się na Pierwszych (Wcześniejszych) i Późniejszych. Prorocy Pierwsi to księgi historyczne (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl), Prorocy Późniejsi to właściwe księgi prorockie.
[6] Zob. T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1996, s. 22nn.
[7] Por. tamże, s. 14-17.
[8] Więcej na temat dzieła deuteronomistycznego i jego interpretacji teologicznej zob. T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1996, s. 11-26; E. WUERTHWEIN, Studien zum Deuteronomistischen Geschichtswerk (ZAW 227), Berlin - New York 1994.
[9] T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu dz. cyt, s. 11-13, 24.
[10] T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu, dz. cyt., s. 146.
[11]Machabeusz to przydomek Matatiasza, jednego z powstańców. Przydomek stosowano także do jego braci.
[12]Powstały w związku z tym synoptyczne zestawienia tekstu Ksiąg Machabejskich. Zob. Grecko-łacińsko-polska synopsa Pierwszej i Drugiej Księgi Machabejskiej, S. GĄDECKI, Warszawa 2002.
[13] Formy literackie w księgach prorockich szerzej omówiono w punkcie pt. Gatunki i formy literackie w ST.
[14] Zob. D. MORGAN, Wisdom in the Old Testament Traditions, Atlanta 1981.
[15] W tradycji żydowskiej mamy inny układ ksiąg określanych jako mądrościowe bądź dydaktyczne. W trzecim zbiorze kanonu Biblii hebrajskiej, czyli w Pismach, zawarty jest mniejszy zbiór tzw. „Pięć Zwojów" (hebr. chamesz megillot), do których należą księgi Pnp, Rt, Lm, Koh, Est. Poszczególne księgi są odczytywane w synagogach z okazji różnych świąt żydowskich (święto Purim, pamiątka zburzenia świątyni, święto Paschy, święto szałasów, święto Tygodni); por. W. TYLOCH, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1985, s. 306.
[16] Księga Syracha powstała w języku hebrajskim, jednak przetrwała w wersji greckiego przekładu.
[17]Por. J. WARZECHA, Miłość potężna jak śmierć. Pieśń nad Pieśniami, w: Pieśni Izraela. Pieśń nad Pieśniami, Psalmy, Lamentacje (Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych 7), A. Struś, J. Warzecha, J. Frankowski, Warszawa 1988, s. 157-158.
[18] Historyczne tło powstańczych walk prześladowanego narodu tłumaczyłby fakt gloryfikacji w Księdze Judyty podstępnego zabójstwa wroga przez Judytę.
[19]Czasem nawet reprezentuje trzeci zbiór kanonu Biblii hebrajskiej, czyli Pisma. Por. Łk 24,44b:
Musi się wypełnić wszystko, co napisane jest o Mnie w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach. Jezus odwołuje się do trzech zbiorów pisma Biblii hebrajskiej: Pięcioksięgu (Prawo), Proroków i Pism (których największą księgą była Księga Psalmów).
[20]Różnice w numeracji psalmów w Biblii hebrajskiej i w Septuagincie wynikają z łączenia bądź rozdzielania następujących psalmów: 9-10 (BH) = 9 (LXX); 114-115 (BH) = 113 (LXX); 116 (BH) = 114-115 (LXX); 147 (BH) = 146-147 (LXX). W konsekwencji następują też przesunięcia w numeracji innych psalmów: 11-113 (BH) = 10-112 (LXX); 117-146 (BH) = 116-145 (LXX). Pierwsze osiem psalmów i trzy ostatnie mają zgodną numerację w BH i w LXX. Ps 151 w Septuagincie nie ma swojego odpowiednika w BH.
[21] Szeroką dyskusję na temat datacji psalmów przedstawił Stanisław Łach. Zob. S. ŁACH, Księga Psalmów. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu, t. VII, cz. 2), Poznań 1990, s. 68-73.
[22] Zob. T. BRZEGOWY, Psałterz i Księga Lamentacji, Tarnów 2003, s. 71-72.
[23] A. TRONINA, Teologia Psalmów (Jak rozumieć Pismo święte 8), Lublin 1996, s. 21-22.
[24] Por. T. BRZEGOWY, Psałterz i Księga Lamentacji, dz. cyt, s. 28-31.
[25] Taki sam zabieg redakcyjny znajdziemy w nowotestamentalnej Ewangelii Mateusza. Na jej strukturę także wpłynął Pięcioksiąg.