1. MIEJSCE W KANONIE I CHARAKTER LISTU

We współczesnych wydaniach Nowego Testamentu List do Galatów jest czwartym i ostatnim spośród tak zwanych wielkich listów św. Pawła, chociaż jest krótszy zarówno od listów, które go poprzedzają (do Rzymian i dwa do Koryntian), jak i od następującego po nim Listu do Efezjan.^[1]
Wartość listu tkwi przede wszystkim w zawartych w nim danych autobiograficznych, wraz z nakreślonym portretem psychologicznym, oraz w wyrażonych treściach doktrynalnych. W Liście do Galatów Paweł, w sposób niespotykany w żadnym innym z jego pism, podaje informacje historyczne o swoim życiu przed nawróceniem i w latach następujących po nim. Zdradza. swój charakter i ukazuje swój temperament. Pod względem wyłożonej nauki zajmuje się w liście zagadnieniem centralnym i istotnym swojej doktryny, mianowicie kwestią usprawiedliwienia przez wiarę w Chrystusa.
Św. Paweł napisał list, aby przezwyciężyć konkretną sytuację: Do galackich gmin chrześcijan, nawróconych z pogaństwa dzięki działalności ewangelizacyjnej św. Pawła, przybyli obcy misjonarze, którzy głosili konieczność przestrzegania prawa starotestamentalnego, zwłaszcza obrzezania (5,2-3) i przepisów kalendarzowych (4, 10), pomniejszając przy tym autorytet Pawłowy.
List do Galatów jest świadkiem komunikacji pomiędzy Apostołem i galackimi gminami. Pawłowi chodziło przede wszystkim o to, by osłabić pozycję przeciwników, a swoje duchowe dzieci przyciągnąć z powrotem do głoszonej im wcześniej Ewangelii.

2. ADRESACI, CZAS I MIEJSCE POWSTANIA LISTU

Paweł napisał list do gmin chrześcijańskich w Galacji (ταîς εκκλησιαίς της Γαλατίας) (1, 1-2), a jego adresaci są nazwani Galatami (Γαλάται) (3,1). List został skierowany do kościołów lokalnych, które coś musiało ze sobą łączyć, skoro Paweł zwrócił się do nich tym samym pismem. W pewnym sensie list prezentuje się jako pismo okólne. Mogło być więc tak, że jedna gmina przekazywała go drugiej, albo został on napisany w więcej niż jednym egzemplarzu i rozesłany do poszczególnych wspólnot.^[2]
Nazwa „Galicja” (Γαλατία), poza Ga 1, 2, występuje w Nowym Testamencie jeszcze dwukrotnie w listach Pawłowych (1 Kor 16, 1; 2 Tm 4, 10) oraz w 1 P 1,1. W Dziejach Apostolskich jest natomiast dwa razy mowa o „krainie Galickiej” (Γαλατική χώρα) (16, 6; 18, 23). Z kolei określenie „Galaci” (Γαλάται) pojawia się tylko w Ga 3,1.
Pawłowy list nie wyjaśnia pochodzenia Galatów. Ich nazwę wyprowadza się na ogół od greckiego οί Γάλλοι (łac. galli), czyli od określenia celtyckich plemion, które najpierw osiadły w Galii, a w 297 r. przed Chr. przedostały się na Bałkany, do Tracji, Macedonii i Tesalii. Trzy spośród tych plemion (Trokmowie, Tektosagowie i Tolistoagowie) przekroczyły cieśninę Hellespont i w 277 r. osiedliły się w rejonie położonym wokół miasta Ankyra (dzisiejsza Ankara), a nieco później również w okolicach Tavium i Pessinont. Ich wojowniczą i zdobywczą aktywność ukrócili w 189 r. przed Chr. Rzymianie. Galaci stanęli jednak po stronie swoich zwycięzców, służąc im w dalszym podboju Azji Mniejszej. Ich lojalność wobec Rzymian została nagrodzona. Pompejusz utworzył wasalskie królestwo oddając je władzy Galatów. Gdy w roku 25 przed. Chr. umarł król Amyntas, cesarz August ustanowił prowincję o nazwie „Galicja”, która objęła krainę zwaną Galacja oraz część Pizydii, Izaurii, Pamfilii, Likaonii, Paflagonii i Pontu.^[3]
W czasie misyjnej działalności Pawła z Tarsu, nazwa Galacja odnosiła się zarówno do krainy geograficznej, jak i do rzymskiej prowincji. Taka sytuacja zrodziła dyskusję wśród komentatorów listu dotyczącą kwestii adresatów: Czy określenie „Kościoły Galacji" (1,2) odnosi się do gmin chrześcijańskich prowincji Galacja, a więc również na południe od krainy zamieszkiwanej przez potomków dawnych Celtów, czy też do wspólnot na terenie Galacji jako krainy, czyli w północnej części prowincji. W pierwszym przypadku mówi się o „teorii południowo-galackiej". Jej zwolennicy widzą możliwość skoordynowania z Listem do Galatów nazw miast wymienionych w Dziejach Apostolskich 13-14 (Antiochia Pizydyjska, Ikonium, Listra, Derbe i Perge). Zgodnie z tą hipotezą Paweł miałby założyć Kościoły w tych miastach w czasie swojej pierwszej podróży misyjnej, a odwiedzić je przy następnej okazji (Dz 16, 1-18, 23).^[4] Argumenty mające przemawiać za teorią południowo-galacką opierają się więc na postulowanej wartości historycznej informacji podanych przez Łukasza w Dziejach Apostolskich. Tymczasem wydaje się, że autorowi Dziejów Apostolskich nie chodziło o podanie szczegółowych informacji historycznych odnośnie do działalności misyjnej św. Pawła, lecz o ukazanie ponadnaturalnego charakteru dziejów rozrastającego się Kościoła. W przypadku Pawła uwidaczniało się to w tym, że to święty duch (πνευμα), z pomocą ziemskich okoliczności, prowadził Apostoła w jego pracy i podczas podróży.^[5]
Druga teoria (hipoteza) zwana „północno-galacką" cieszy się zdecydowanie większą popularnością. Opiera się ona przede wszystkim na przesłankach z samego Listu do Galatów, uzupełnionych przez wspomniane informacje z Dziejów Apostolskich (16, 6; 18, 23), przy traktowaniu ich jednak w sposób uwzględniający specyfikę dzieła Łukaszowego. Zgodnie z tą hipotezą adresatami listu były chrześcijańskie gminy założone przez Pawła w krainie galackiej. Członkowie tych gmin byli wspomnianymi potomkami Celtów. Podatni na kulturę hellenistyczną znali grekę, chociaż nadal jeszcze zachowywali własny język i narodowe zwyczaje.^[6] Nawrócili się z pogaństwa, otwierając się ochotnie na głoszoną im przez Pawła Ewangelię (Ga 1,6-9). Doświadczali mocy Ducha (Ga 3,1-5) i przyjmowali chrzest (Ga 3,26-27), a samego Apostoła podejmowali jak Chrystusa (Ga 4, 12-20).
Wśród argumentów na poparcie teorii „północno-galackiej" wskazuje się na fakt, że Łukasz w Dziejach Apostolskich wymienia „krainę galacką" razem z Frygią (16,6), a potem mówi o dalszej wędrówce Pawła przez Myzję, Bitynię i Troadę. W nazwie „Galacja" nie może zatem chodzić o prowincję, lecz o jej północną część.^[7] Ponadto uważa się, że jest niewyobrażalne, aby Paweł zwrócił się słowami „O Galaci" (Ω Γαλάται) (3, 1) na przykład do Likaończyków, którzy również zachowali własny język (Dz 14, 11), czy do Pizydyjczyków, tylko dlatego, że mieszkali w tym samym okręgu rzymskiej administracji.^[8]
Przy opowiedzeniu się za koncepcją Galacji rozumianej jako kraina, bazując na świadectwie Pawła, ale również uwzględniając informacje podane przez Łukasza w Dziejach Apostolskich, można wnioskować o prawdopodobnym przebiegu wydarzeń i o okolicznościach, w których doszło do założenia przez Pawła w Galacji chrześcijańskich gmin oraz napisania do nich listu: Według Dz 16, 6 Paweł przybył na tereny Galacji w czasie swojej drugiej podróży misyjnej (49-52 po Chr.). Przymuszony chorobą zatrzymał się jakiś czas u tamtejszych mieszkańców, wykorzystując swój pobyt jako okazję do głoszenia Ewangelii (Ga 4,13-14). Posłuch dany słowom Apostoła (Ga 1,8-9) zaowocował „zrodzeniem" wspólnot Chrystusowych (Ga 4,19).^[9] W Dz 18,23 jest wzmianka, że Paweł również na początku swej trzeciej misyjnej wyprawy (52-57 po Chr.) obchodził krainę galacką, „umacniając wszystkich uczniów". Ta informacja współbrzmi z przypomnieniem przez Pawła, „jak pierwszy raz" (τὸ πρότερον) głosił Galatom Ewangelię (Ga 4,13). Wniosek, jaki z tych uwag się wyciąga jest taki, że Paweł napisał List do Galatów po dwukrotnym pobycie u nich, przy okazji drugiej i trzeciej podróży misyjnej.^[10] Niestety sam Paweł nic nie mówi, ile czasu minęło od jego ostatniego pobytu u Galatów do napisania listu.
Trzecia podróż misyjna prowadziła Pawła od Antiochii przez krainę galacką i Frygię, dalej przez Efez do Macedonii i Grecji i ostatecznie do Jerozolimy (Dz 18, 23 - 21,17). Paweł opuścił Galację udając się w kierunku Europy i wtedy najprawdopodobniej przybyli z zewnątrz chrześcijańscy kaznodzieje, nawołujący Galatów do obrzezania i przestrzegania Prawa. Gdy wieści o niepokojącej sytuacji wśród Galatów dotarły do Apostoła, musiał on być już dosyć daleko, prawdopodobnie opuścił już nawet Efez, skoro nie zdecydował się na osobiste przybycie, ale na napisanie listu. Tematyczne podobieństwa między Listem do Galatów a Listem do Rzymian (teologia Prawa i usprawiedliwienia) i Drugim Listem do Koryntian 10-13 (zwłaszcza dane biograficzne i kwestia godności apostolskiej) pozwalają wnioskować o bliskości czasowej powstania tych listów. Idąc za U. Borse, który szczegółowo przebadał rozliczne treściowe zbieżności pomiędzy tymi pismami, przyjmuje się najczęściej, że List do Galatów powstał po Pierwszym Liście do Koryntian (Efez, wiosna 57 po Chr.) a przed Listem do Rzymian (zima-wiosna 57/58 po Chr., Korynt) i mniej więcej w tym samym czasie co Drugi List do Koryntian 10-13, czyli chodziłoby o późną jesień 57 po Chr. w Macedonii.^[11]

3. PRZECIWNICY PAWŁA W GALACJI

O ile nie mamy pewności co do czasu i miejsca powstania Listu do Galatów, o tyle jasny jest powód jego napisania. Galackie Kościoły zrodziły się wskutek przepowiadania Pawłowego (1, 6-11; 4, 11. 19). Jednak krótko po jego odejściu, nawiedzili je „jacyś" ludzie (τινές), którzy zaczęli „siać zamęt" i chcieli „przekręcić Ewangelię Chrystusową" (1, 7). Swoją nauką zdołali nawet oczarować galackich chrześcijan (3,1). Alarmujące wieści o zamieszaniu wywołanym przez tych nauczycieli skłoniły Apostoła do napisania listu.
W badaniach zmierzających do identyfikacji tych zwalczanych przez Pawła pseudoapostołów wysunięto szereg hipotez. Widziano w nich wysłańców Piotra i Jakuba; judaizujących chrześcijan pogańskiego pochodzenia, którzy wyciągnęli fałszywe wnioski z nauczania Pawłowego; judeochrześcijan, którzy czuli się zobowiązani wobec faryzejskiej wykładni Prawa; judeochrześcijan, którzy uciekli z Palestyny z powodu niepokojów wywołanych przez zelotów; reprezentantów wczesnej gnozy; głosicieli chrześcijaństwa libertynistycznego.^[12]
Niekiedy usiłowano również wykazać, że Paweł nie był właściwie poinformowany o tym, co działo się w Galacji; nie miał klarownego obrazu zaistniałej tam sytuacji.^[13] Pod znakiem zapytania stawia się również problem rozmiaru podważania autorytetu Pawła przez jego przeciwników. Nie wiadomo, jak dalece chcieli oni go w ogóle bezpośrednio zwalczyć.^[14]
Z treści listu wynika, że Pawłowi przeciwnicy domagali się od galackich chrześcijan przestrzegania Prawa, obrzezania i niektórych przepisów kalendarzowych (5,2; 6,12.13 i 4,10) oraz, że byli w jakiejś relacji z chrześcijańską pragminą w Jerozolimie (2,1-14). Słowa Apostoła w 2,1-14 sugerują, by całą sytuację zaistniałą w Galacji wskutek aktywności przybyłych „nauczycieli" widzieć na tle teologicznych sporów i podziałów we wczesnym chrześcijaństwie, które rodziły się z różnej postawy wobec żydowskiego Prawa. Ze względu na pochodzenie i intencje działania przeciwników Pawła najlepiej można chyba określić jako „judaizujący judeochrześcijanie".^[15] Naszkicowanie ich bliższego wizerunku jest raczej niemożliwe, a to dlatego, że Paweł w swym liście przemawia przede wszystkim do członków Kościołów, a stanowiska przeciwników, które Galatom jest dobrze znane, dotyka tylko polemicznie, wytykając kwestie go drażniące.^[16]

4. DOKTRYNA TEOLOGICZNA LISTU

List do Galatów nie ma charakteru traktatu teologicznego. Niemniej Paweł jawi się w nim jako teolog, tyle że taki, który wybrał teologiczne zagadnienia i sposób argumentacji z uwagi na sytuację duszpasterską, a konkretnie, ze względu na wydarzenia, które miały miejsce pod jego nieobecność w założonych przez niego Kościołach Galacji. Do jego gmin przyszli judeochrześcijanie, którzy chcieli być chrześcijanami ale bez porzucenia judaizmu, którzy uświadomili sobie, że uznanie wolnego od Prawa poganochrześcijaństwa, to znaczy chrześcijaństwa tworzonego przez nawróconych pogan, prowadzi ostatecznie do zniesienia obowiązywalności judaizmu również dla judeochrześcijan. Stąd głosili oni, że do zbawienia nie wystarczy krzyż Chrystusa, ale trzeba jeszcze uzupełnienia w postaci obrzezania i przestrzegania przynajmniej niektórych przepisów Prawa. Ci „pseudoapostołowie" wiedzieli, że stawiają się w opozycji do Pawła i dlatego starali się pomniejszać jego autorytet oraz podważać prawdziwość głoszonej przez niego Ewangelii.
W napisanym liście Paweł usiłował uświadomić adresatom, że idzie o rzecz najistotniejszą w chrześcijaństwie, którą on umieścił w centrum swojego nauczania, mianowicie o kwestię usprawiedliwienia przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Paweł odpowiada na pytanie o fundament chrześcijańskiego życia; o to: Co czyni chrześcijanina sprawiedliwym? Co go zbawia? - spełniane uczynki czy wiara w Chrystusa? Dla Pawła jedynym fundamentem i bazą jest wiara. Żadne dzieło ludzkie nie może zająć pozycji bazy. Jeżeli zbawienie nawet w części może być osiągnięte na drodze ludzkiego wysiłku i dokonania, to „Chrystus umarł na darmo" (2,21).^[17]
Dla Pawła Chrystus jest Synem Bożym, który zgodnie z wolą Oj ca i z miłości ofiarował się na krzyżu i w ten sposób odkupił świat (1, 4), stając się źródłem usprawiedliwienia i łaski (2,20-21). Chrystus ukrzyżowany i zmartwychwstały jest jedyną drogą do zbawienia (1,1; 3,1). Zjednoczenie się z Nim przez wiarę i chrzest obdarza człowieka godnością syna Bożego (3, 26-27). Wiara nie jest tylko treścią doktrynalną, lecz rzeczywistością ubogacającą człowieka poprzez przydzielanie mu owoców zbawienia. Wiara w Chrystusa ma moc usprawiedliwienia, które nie może się dokonać przez wypełnianie Prawa za pomocą uczynków (2,16). Obrazowe wyrażenie o przyoblekaniu się w Chrystusa poprzez chrzest wskazuje na nowe życie otrzymane wskutek zjednoczenia z ukrzyżowanym Chrystusem (2, 19; 3, 27). Nowość tego życia pozwoliła Pawłowi na stwierdzenie: „Już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus" (2,20). To samo, zdaniem Pawła, dokonuje się w każdym człowieku, który uwierzył i przyjął chrzest. W ten sposób wśród wierzących rodzi się także zbawcza rzeczywistość prawdziwej jedności, która przezwycięża wszelkie różnice: „Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie" (3, 28).
List do Galatów nie jest jedynym świadectwem Pawłowej doktryny o usprawiedliwieniu przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Obszerniejszy „wykład" tego samego tematu został podany w Liście do Rzymian. List do Galatów jest jednak pod tym względem specyficzny. Prezentuje się jak jakiś pierwszy szkic podstawowego dokumentu (magna charta) na temat odkupienia.^[18] W porównaniu z Listem do Rzymian, w którym Paweł zwraca się do wspólnoty osobiście jeszcze mu nie znanej, i konsekwentnie w sposób mający zjednać mu sympatię i zaufanie, w piśmie do Galatów Paweł przemawia do swoich chrześcijan, a co za tym idzie, w tonie bardziej osobistym, bezpośrednim i polemicznym, bo przecież powodem napisania listu była niewierność jego wcześniejszemu nauczaniu. Pouczenia w Liście do Galatów zrodziły się z konieczności chwili i były stymulowane poruszającym wzburzeniem Apostoła.
Z usprawiedliwieniem przez wiarę Paweł wiąże zagadnienie chrześcijańskiej wolności i wyzwolenia.^[19] Wyjaśnia je nie z politycznego, lecz religijnego punktu widzenia. Wiara w Chrystusa, która daje usprawiedliwienie, obdarza także wolnością (4, 26). Uległość Prawu Mojżeszowemu w celu uzyskania usprawiedliwienia była niewolą. Z tej niewoli wyswobodził Chrystus przez swoją śmierć i zmartwychwstanie (5, 1). Tych, którzy w Niego uwierzyli, przeniósł na inny poziom życia religijnego, gdzie system Prawa nie ma już wartości. Obdarowanie wolnością było równocześnie początkiem sytuacji pełnej godności ludzkiej. Chrześcijanin został powołany, by żyć tą wolnością (5,13). Paweł nie odrzuca Prawa Mojżeszowego jako organizacji socjologicznej. Jednak ta organizacja nie ma wartości absolutnej i uniwersalnej. Przeszkodą w relacji z Chrystusem nie jest niewola na płaszczyźnie socjologicznej, ale ta na poziomie religijnym, polegająca na przyjęciu systemu prawnego dla określenia relacji człowieka z Bogiem. Tymczasem życie chrześcijańskie nie ma być zamknięte w starym systemie Prawa, lecz podległe Duchowi (5, 16-18). Przeciwko czynom dokonywanym pod wpływem Ducha Prawo nie ma nic do powiedzenia (5, 23). Fundamentem jest wiara, przez którą otrzymuje się Ducha. Ten ożywia miłością do wzajemnej służby (5,6.13.22). Chrześcijanin powinien więc swój wysiłek kierować najpierw nie na praktykowanie miłości, jakby był do tego zdolny sam z siebie, ale na przyjęcie łaski i działania Ducha, które sprawi, że będzie żył w miłości. W ten sposób wierzący w Chrystusa i wyzwolony przez Niego spod systemu Prawa, faktycznie wypełni Prawo, bo osiągnie cel, który Prawo usiłowało realizować (5,14). Zasadniczą więc normą, do przestrzegania której Paweł zobowiązuje swoich chrześcijan, jest krzyż Chrystusa. Również dla niego ta norma stała się najważniejsza i wycisnęła piętno na jego życiu (6, 14).

5. PODZIAŁ LISTU

1,1-10 Wstęp (adres, pozdrowienie i powód napisania listu)
1,11-2,21 Historyczne dowody boskiego autorytetu apostolstwa i Ewangelii Pawła
3,1-5,12 Doktrynalne uzasadnienie Ewangelii głoszonej przez Pawła
5,13-6,10 Wskazania dla życia w chrześcijańskiej wolności
6,11-18 Zakończenie