Kamienie fascynują ludzi od zarania dziejów. Pod nazwą „kamień" kryją się skały, minerały i kamienie pochodzenia organicznego (perły, korale, kość słoniowa). Jednych zachwyca ich barwa, innych oczarowuje kształt. Budzą lęk, przewyższając swą twardością i trwałością kruchą egzystencję ludzką. Sądzono, że pod ich materialną postacią kryje się coś wyższego i tajemnczego. Uważano je za przejaw obecności Bożej, szczególnie meteoryty - „kamienie pochodzące z nieba". Ich spadaniu towarzyszą detonacje i błyski, gdyż ciała te są rozżarzone i wydzielają odór siarki. W wyniku topnienia pokrywają się rodzajem ciemnego szkliwa, dlatego też wszystkie „niebiańskie kamienie", otaczane czcią, mają czarną barwę. Czarny jest kamień (Al-Hadżar al-Aswad, najwększa świętość islamu), który według legendy Bóg przekazał Adamowi. „Przy użyciu kamienia i na kamieniu można budować, jego trwanie pozwala zbliżyć się do trwania, czyli do wieczności, zatem do Bóstwa" [Prieur J.,1982].
W symbolice wszystkich ludów kamień - trwały, ciężki, solidny, niepodzielny, był zawsze oznaką siły, stabilności i pewności oparcia oraz źródłem życia i płodności. Filon mówił nawet o kamieniach „obdarzonych duszą". W Egipcie był symbolem wieczności. Kiedy ciało człowieka uległo rozkładowi, podobizna człowieka utrwalona w kamieniu oraz wyryte imię nadal mogły żyć. Wierzono, że kamienie magazynują ciepło, zimno, wodę i (jako klejnoty) światło [Tresidder J., 2001].
Słowo „kamień" posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń i interpretacji. Biblijna BT wymienia go 337 razy, a termin „skała" 139 razy. Kamień, ze względu na skalistość obszaru Palestyny, był ciągle pod ręką i w umysłach Izraelitów. Stąd obecność kamieni na kartach Biblii, począwszy od Księgi Rodzaju, a na Apokalipsie skończywszy. W przypowieści o siewcy Jezus nawiązuje do skalistej palestyńskiej ziemi: Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi (Mt 13,5).

KAMIEŃ KULTOWY, STELA I OŁTARZ

W niemal wszystkich kulturach starożytnych kamienie miały znaczenie . Na przykład bóstwa staroarabskie miały poświęcony sobie teren, gdzie znajdował się obiekt kultu zwany betylem. Słowo to jest odpowiednikiem etymologicznym zwrotu: bajt il - „dom boga". Betyl był uważany jednocześnie za siedzibę bóstwa i jego ucieleśnienie. Batil także nazwa góry w krainie Nadżad, obelisku zwężającego się ku górze, jak również nazwa wiązana ze starodawnym kultem wyżyn i gór. Za betyle służyły skały i grubo ciosane kamienie. Blok kamienny pokryty różnymi ornamentami był miejscem zamieszkania staroarabskiej bogini Al-Lat. Niektóre betyle były przenośne, zabierano je na wyprawy wojenne, inne były stałe. Kamienne betyle (ansab) wyobrażające bóstwa służyły zarazem jako ołtarze, które oblewano krwią ofiarowanych zwierząt. Niektóre przypominały wizerunki ludzi, ubierano je w ozdobne szaty i obwieszano ozdobami [Piwiński R.,1989].
W świecie podobnych wyobrażeń żył lud wybrany. I choć dzięki objawie­niu jego religijność została oczyszczona i uduchowiona, to pomimo to Izra­elici nie byli wolni od pokusy powrotu do przekonań panujących w sąsiednich pogańskich ludach. Walka z kultem kamieni (steli), kultem oddawanym kamiennym bożkom obecna jest na kartach Starego Testamentu (Lb 33,52; Pwt 4,28; 28,36.64; 29,16; Iz 37,19; Jr 2,27; 3,9; Dn 5,23 itd.). Naród wybrany nie może oddawać czci drewnu i kamieniom (Ez 20,32). Bóg gniewał się na Izraelitów za to, że składali ofiary z napojów i pokarmów gładkim kamie­niom z potoku (Iz 57,6); Nie będziecie umieszczali w waszym kraju kamieni rzeźbionych (Kpł 26,1).
U Izraelitów panował zwyczaj upamiętniania miejsca i ważnego wydarze­nia w sposób trwały za pomocą kamieni. W Księdze Rodzaju czytamy: Kiedy Jakub wyszedł z Beer-Szeby wędrował do (Charanu, trafił na jakieś miejsce i tam zatrzymał się na nocleg, gdyż słońce już zaszło. Wziął więc z tego miejsca kamień i położył sobie pod głowę, układając się do snu na tym właśnie miejscu (28,11). Wstawszy więc rano, wziął ów kamień, który położył sobie pod gło­wę, postawił go jako stelę i rozlał na niego oliwę. I dał temu miejscu nazwę Betel(28,18-19). Powyższe opowiadanie dotyczy aktu fundacyjnego sanktu­arium. Jakub wybiera jeden z kamieni, czyni z niego macebę i poświęca go wy­lewając nań oliwę. Święty kamień, na który Jakub rozlał oliwę, przywodzi na myśl starożytne wschodnie kudurru^[1], noszące emblematy bogów opiekujących się danym terytorium. Mojżesz, a po nim Jozue, nakazują Izraelitom wznieść kudurru, które staną się monumentami w etymologicznym znaczeniu tego sło­wa, czyli znakami mającymi ostrzegać i przypominać: A po przejściu Jordanu do ziemi, którą daje ci Pan, Bóg twój, postawisz wielkie kamienie i pobielisz je wapnem. Wypiszesz wszystkie słowa tego Prawa (Pwt 27,2-3).
Gdy Jakub spał na kamieniu, miał widzenie drabiny sięgającej nieba, Nazwał to miejsce Betel (wcześniej nazywało się Luz), kamień stał się znakiem, stelą! W słowie Betel, oznaczającym siedzibę Boga lub boga, można dopatry­wać się podobieństwa do betylu, o którym była mowa wyżej. O kamieniu Ja­kuba jako „Bet-El" wspomina Kościół przy okazji poświęcenia kościoła, gdyż rytuał tego obrzędu opiera się na symbolice: Chrystus - kamień węgielny, wierni - żywymi kamieniami złączonymi miłością do Boga.
Jozue, który objął przywództwo po Mojżeszu, wybrał dwunastu mężczyzn spośród dwunastu pokoleń Izraela i rzekł im: Przejdźcie przed Arkę Pana, Boga waszego, aż do środka Jordanu i niech każdy wyniesie na swym ramieniu jeden kamień odpowiednio do liczby pokoleń synów Izraela. Niech to będzie znakiem pośród was. A gdy w przyszłości synowie wasi zapytają was: Co oznaczają dla was te kamienie? - odpowiecie im, że wody Jordanu rozdzielity się przed Arką Przymierza Jahwe (...) a te kamienie są pamiątką na zawsze dla synów Izraela. I synowie Izraela uczynili tak, jak im polecił Jozue. Wzięli dwanaście kamieni ze środka Jordanu, według liczby pokoleń synów Izraela, przynieśli je ze sobą na miejsce nocnego postoju i tam je położyli. Dwanaście kamieni położył również Jozue na środku Jordanu, na miejscu, na którym stały nogi kapła­nów niosących Arkę Przymierza. Są tam one do dnia dzisiejszego (Joz 4,4-9). Owe dwanaście kamieni z Gilgal można potraktować jako zapowiedź tego, że na dwunastu apostołach Chrystus zbuduje swój Kościół.
Bóg nakazał Izraelitom budować ołtarze z kamieni naturalnych, nieociosanych: A jeśli uczynisz Mi ołtarz z kamieni, to nie buduj go z kamieni ciosanych, bo zbezcześcisz go, gdy przyłożysz do niego swoje dłuto (Wj 20,25). Z dwunastu kamieni, mających symboliczne znaczenie, prorok Eliasz zbudo­wał ołtarz przed rozprawieniem się z prorokami Baala: Następnie ułożył ka­mienie na kształt ołtarza ku czci Pana i wykopał dokoła ołtarza rów o pojem­ności dwóch sea ziarna (1 Krl 18,32).

KAMIEŃ - SYMBOL BOGA, CHRYSTUSA, KOŚCIOŁA.

Kamień, skała i opoka są w Biblii symbolem Boga, jako opiekuna, miejsca, twierdzy nie do zdobycia (Rdz 49,24; Iz 17,10; 30,29; Ps 9,10; 18,3; ,6; 31,4; 1 Sm 2,2; 2 Sm 22,3 itd.). Są również symbolem Chrystusa i Kościo­ła. Kamień to jednak element przyrody martwej i w takim sensie Biblia wiele razy przeciwstawia żywemu Bogu pozbawione życia kamienne podobizny bożków
Kamienie są, co prawda, martwe, ale Bóg z kamieni tych może wzbudzić dzieci Abrahamowi (Mt 3,9). Bez Boga człowiek jest także martwy jak kamień, jeśli jednak uwierzy w Chrystusa - „żywy kamień", zostanie „wbudowany w duchową świątynię" (1 P 2,4).
Mistyczka Matylda z Magdeburga modliła się do Boga: „O Ty, wysoki Kamieniu!", a we śnie Nabuchodonozora pojawia się kamień, który następnie odrywając się, bez ludzkiej ingerencji, od góry (Dn 2,24-44), niszczy wszystkie potęgi świata. Ten motyw z Księgi Daniela był w sztuce średniowiecznej uważany za symbol przychodzącego na świat Chrystusa.

KAMIEŃ WĘGIELNY

Hebrajski zwrot rosz pina - dosłownie: głowa kąta (węgła, narożnika domu), to po polsku „kamień węgielny". Określenie to występuje w Księdze Psalmów (118,22) oraz u Izajasza: Oto Ja kładę na Syjonie kamień, kamień dobrany, węgielny, cenny, do fundamentów założony Kto wierzy nie potknie się (28,16), a na kartach Nowego Testamentu nabiera nowego znacze­nia (Mt 21,42; Ef 2,20; 1 P 2,4-7).
Kamień węgielny pełnił szczególną rolę w każdej budowli, od niego rozpoczynano jej wznoszenie. Sam Bóg położył kamień węgielny pod ziemię, tzn. oparł na kamieniach fundamentowych i „wymierzył sznurem" (Hi 38,4). Kiedyś zakładanie pod budowę domu kamienia węgielnego, na którym wyryte było imię wznoszącego, było bardzo ważnym momentem. Dzisiaj jest to jedynie piękny zwyczaj. Na Wschodzie ważną rolę odgrywał kamień narożny. Wiązał on dwie części murów, a właściwie sprzęgał cały budynek, dlatego musiał być odpowiednich rozmiarów. W kamieniu narożnym przechowywano tabliczki z pamiątkowymi napisami.

KAMIEŃ WĘGIELNY - SYMBOL CHRYSTUSA

Kamień przez budujących stał się kamieniem węgielnym
(Ps 118,22).

Kamień wspomniany w Psalmie 118, najpierw jest odrzucony, a potem wzięty jako kamień wybrany. Odnosi się to do samego Jezusa. Odrzucony przez Izrael, jak to sam wyznał w przypowieści o nieuczciwych dzierżawcach winnicy, stał się kamieniem węgielnym Nowego Izraela - Kościoła.
Kamień węgielny jest wymieniony w Biblii 12 razy. W Nowym Testamen­cie Chrystus jest kamieniem węgielnym i zwornikiem królestwa mesjańskiego, chwałą wierzących, natomiast kamieniem obrazy i zgorszenia dla niewierzą­cych. Jest także głową i kamieniem węgielnym Kościoła, którego fundament stanowią apostołowie, wierni zaś są żywymi kamieniami tej budowli. Jeden z kamieni fundamentu przewyższa inne, jest nim Piotr - czyli skała: Ja ci po­wiadam, ty jesteś Piotr (po grecku: Petros), i na tej opoce (po grecku: petra) zbuduję Kościół mój (Mt 16,18).
Postaci Chrystusa przedstawianej na obrazach i rzeźbach niekiedy to­warzyszy napis „Caput anguli" - kamień węgielny. Stanowi to nawiązanie do zapowiedzianej w Starym Testamencie, a rozwiniętej w Nowym Testa­mencie, idei Chrystusa jako kamienia węgielnego. Św. Paweł w Liście do Efezjan, nawiązując do tej idei, napisał: A więc nie jesteście już obcymi i prze­chodniami, ale jesteście współobywatelami świętych i domownikami Boga -zbudowani na fundamencie apostołów i proroków, gdzie kamieniem węgielnym jest sam Chrystus Jezus (2,19 -20). Chrystus jako kamień węgielny łączy ze sobą dwie ściany (apostołów i proroków) i jest podstawą, na której wyrasta budowla po to, aby się stać przybytkiem, w którym będzie mieszkał Bóg. W Nowym Testamencie kamień węgielny jest najważniejszym elemen­tem w całej budowli.
Chrystus jako kamień węgielny pojawia się w modlitwie odmawianej przy poświęceniu ognia w wigilię Wielkanocy. O Chrystusie kamieniu węgielnym wspominają Dzieje Apostolskie: On jest kamieniem, odrzuconym przez bu­dujących, tym, który stał się głowicą węgła (4,11).
Teksty Starego Testamentu mówiące o kamieniu węgielnym są interpre­towane jako przepowiednie odnoszące się do Chrystusa. Żydzi odrzucili Chry­stusa, Pan Bóg uznał Go za kamień wartościowy i uczynił Go kamieniem wę­gielnym nowej społeczności, to jest Kościoła.

KAMIEŃ JAKO MATERIAŁ BUDOWLANY

Kamień jest ze swej natury materiałem budowlanym. Zostaje poddany obróbce, jest w większości przypadków trwały i odporny na warunki atmos­feryczne. W czasach biblijnych był podstawowym budulcem, stąd nie dziwi fakt, że w tekstach biblijnych ponad 40 razy pojawia się w takim właśnie znaczeniu.
Do budowy Świątyni jerozolimskiej użyto ciosane kamienie: Król po­lecił im, aby kazali wyłamywać kamienie wielkie, wyborowe i ciosane na założenie fundamentów budowli. Murarze więc Salomona i murarze Hirama wraz z Giblitami ciosali i przygotowywali drewno i kamienie na bu­dowę świątyni (1 Krl 5,31-32). Z kamieni nieciosanych budowano zaś oł­tarze ofiarne: A jeśli uczynisz mi ołtarz z kamieni, to nie buduj go z ka­mieni ciosanych, bo zbeszcześcisz go, gdy przyłożysz do niego swoje dłuto (Wj 20,25).
Cztery razy wymienione są kamienie przykrywające studnie. Pojawiają się w kolejnych wersetach Księgi Rodzaju: Tam ujrzał studnię w polu i trzy stada owiec wylegujących się wokół niej, z tej bowiem studni pojono stada. Wielki zaś kamień przykrywał jej otwór (29,2); 29,3; 29,8 i 29,10: A gdy Jakub ujrzał Rachelę, córkę Labana, brata swej matki, i trzodę tegoż Labana, zbliżył się, odsunął kamień znad otworu studni i napoił trzodę.

WIERZĄCY JAKO ŻYWE KAMIENIE

Zbliżając się do tego, który jest żywym kamieniem, odrzuconym wprawdzie przez ludzi, ale u Boga wybranym i drogocennym, wy również, niby żywe kamienie, jesteście budowani jako duchowa świątynia, by stanowić święte kapłaństwo, dla składania duchowych ofiar, przyjemnych Bogu przez Jezusa Chrystusa (1 P 2,4-5).
Sanballat, na widok prób odbudowania murów Jerozolimy podejmowa­nych przez powracających z wygnania, pytał: Czy z kupy gruzu na nowo oży­wią te kamienie? (Ne 3,34 Bbr). Jest to interesująca metafora po połączeniu ze słowami Piotra, według którego poszczególni wierzący są niby żywe ka­mienie (Ryken L., Wilhoit J. C, Longman III T., 1998).
Wierni nazywani są ociosanymi i spojonymi miłością żywymi kamieniami Kościoła złączonymi ręką Boga, opierającymi się z wiarą na Chrystusie - niewzruszonym kamieniu. Ci zaś, którzy oddają się modlitwie, zdaniem Ojców Kościoła są godni stać się kamieniami ołtarzowymi w Kościele Bożym. Ignacy Antiocheński przyrównał wiernych do żywych kamieni, które za pomocą krzyża zostały wydźwignięte ku górze.

CHRYSTUS JAKO KAMIEŃ OBRAZY I SKAŁA ZGORSZENIA

On będzie kamieniem obrazy i skałą potknięcia się dla obu domów Izraela, pułapką i sidłem dla mieszkańców Jeruzalem (Iz 8,14).

Kamień obrazy w Starym Testamencie (grec. skandalon) to obrazowe wy­rażenie określające powód bycia winnym wobec Boga. W Nowym Testamen­cie to sam Jezus jest kamieniem obrazy. Opowiedzenie się za Nim lub przeciw Niemu decyduje o ostatecznym zbawieniu lub potępieniu człowieka. Powoły­wanie się Izraela - zdaniem Pawła - na własne uczynki, zamiast na łaskę, jest właśnie potknięciem się o kamień obrazy. To Chrystus, będąc kresem Prawa, został ustanowiony zbawieniem dla wszystkich ludzi (por. Rz 9,32).

Obraz potknięcia się przywodzi również na myśl sytuację, w jakiej może się znaleźć każdy na skalistej ziemi palestyńskiej, zwłaszcza w nocy. Skała jest nierówna, pełno w niej naturalnych zagłębień, otworów, łatwo można się rów­nież potknąć o wystające na ziemi kamienie. Taki obraz przedstawia św Paweł w Liście do Rzymian: Potknęli się o kamień obrazy; jak jest napisane: Oto kładę na Syjonie kamień obrazy i skałę zgorszenia (Rz 9,32 33).
Sam Jezus także wskazuje na taką destrukcyjną rolę kamienia: Każdy, kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go (Łk 20,17). Kto potknie się o ten kamień, upadnie ku własnej zgubie, na Sądzie Ostatecznym zaś Chrystus - kamień skruszy swoich wrogów. Chrystus jest kamieniem upadku i skałą zgorszenia (1 P 2,8). Wiara zadecyduje o tym, czy Chrystus jako kamień będzie dla kogoś zbawieniem, czy też przyczyną wiecznego potępienia.

KAMIEŃ SYMBOL MESJASZA I JEGO KRÓLESTWA

Mesjasz i Jego królestwo zatriumfuje nad potęgami świata: A oto oderwał się kamień od góry, bez udziału rąk i uderzył posąg w nogi jego z żelaza i gliny i skruszył je (...) kamień zaś, który uderzył w posąg, stał się wielką górą i napełnił całą ziemię (Dn 2,34.35).

Wspomniany w Księdze Daniela kamień odrywający się od wielkiej góry uważany jest w sztuce średniowiecznej za symbol przychodzącego na świat Chrystusa.

KAMIENIE PAMIĄTKOWE

Stawiano je w celu upamiętnienia określonego traktatu (Rdz 31,42-45) lub uwiecznienia pamięci po zmarłym (Joz 8,29; 2 Sm 18,17), ale przede wszystkim miały one przypominać o przymierzu zawartym między Bogiem a Jego ludem (Joz 4,20-24; 24,26).

Gdy przejdziecie Jordan, postawicie kamienie, jak ja wam dziś nakazuję na górze Ebal i wapnem je pobielicie (Pwt 27,4). Niech to będzie znakiem pośród was. A gdy w przyszłości synowie wasi zapytają was: Co oznaczają dla was te kamienie? - odpowiecie im, że wody Jordanu rozdzieliły się przed Arką Przymierza Jahwe. Gdy przechodziła ona przez Jordan, rozdzieliły się wody Jordanu, a te kamienie są pamiątką na zawsze dla synów Izraela (Joz 4,6-8).
Kamień jako trwały i trudno zniszczalny materiał nadawał się do uwieczniania tekstów godnych pamięci. Na kamiennych tablicach zostały wyryte przykazania Boże i Prawo. Gdy skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dał mu dwie tablice Świadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Bożym (Wj 31,18).
Dwukrotnie spotykamy w Biblii nawiązanie do kamienia milowego, gra­nicznego: Postaw sobie kamienie milowe, ustawiaj drogowskazy, zwróć uwagę na gościniec, na drogę, którą wychodziłeś (Jr 31,21). Stos „kamieni granicz­nych" wyznaczał granicę posiadłości (Pwt 19,14).

KAMIEŃ JAKO BROŃ, NARZĘDZIE KARY l SĄDU

Żydzi używali kamieni przede wszystkim jako broni oraz narzędzia kary. Dopiero wtórnie, w efekcie teologicznej refleksji stały się one symbolem broni i walki przeciwko temu co złe. W Starym Testamencie kamień był używany jako broń. Podobnie jak w innych armiach starożytnego Bliskiego Wschodu, również w wojskach Izraela i Judy były oddziały procarzy, którzy miotali ka­mieniami. W Księdze Sędziów czytamy o walce Izraelitów z Beniaminitami: W całym wojsku było siedmiuset mężów wyborowych, nie używających w boju prawej ręki i każdy z nich ciskał z procy kamieniem tak celnie, że włosa nie chybił (20,16). Podobnie w Księdze Judyty: A gdy ich dostrzegli ludzie z miasta na szczycie góry, chwycili za broń i wyszli z miasta na szczyt góry. Wszyscy procarze zagrodzili im dojście do wąwozu i rzucali na nich kamienie (6,12). Również Dawid jest ukazany jako procarz: Tak to Dawid odniósł zwy­cięstwo nad Filistynami procą i kamieniem; trafił Filistyna i zabił go, nie mając w ręku miecza (1 Sm 17,50).
Autor Księgi Jozuego przedstawia Boga, który walczy u boku swego narodu, używając broni podobnej do tej, jakiej używa jego naród. Gdy w czasie ucieczki przed Izraelem byli na zboczu pod Bet-Choron, Pan zrzu­cił na nich z nieba ogromne kamienie aż do Azeki, tak że wyginęli. I więcej ich zmarło wskutek kamieni gradowych, niż zginęło od miecza Izraelitów (Joz 10,11). O miotaniu kamieniami opowiada również Księga Machabejska: a otworzyli tajemne drzwi w suficie i zabili wodza, zrzucając na niego kamienie (2 Mch 1,16); w jamie chcieli mnie zniszczyć: rzucali na mnie kamienie (Lm 3,53).
Żydzi używali kamieni również jako narzędzi kary, kamienowali m.in. bałwochwalców i bluźnierców. W Piśmie Świętym 14 razy jest mowa o kamie­nowaniu. Dla chrześcijan kamień stał się narzędziem męczeństwa św. Szcze­pana, pierwszego męczennika.
Biały kamień w starożytności oznaczał wyrok uniewinniający oskarżone­go, w zawodach sportowych był wręczany zwycięzcy, a przy wyborach wska­zywał pożądanego kandydata. Dni szczęśliwe i świąteczne oznaczano białymi kamieniami. Wszystkie te znaczenia łączą się w Chrystusie, nazywanym przez niektórych pisarzy starochrześcijańskich białym kamieniem, gdyż uniewinnił wszystkich, którzy poszli za Nim, i uznał ich za zwycięzców. Tajemniczy biały kamień wspomniany jest w Apokalipsie św. Jana: Zwycięzcy dam manny ukrytej i dam mu biały kamyk, a na kamyku wypisane imię nowe, którego nikt nie zna, oprócz tego, kto (je) otrzymuje (2,17).

KAMIEŃ GROBOWY

Kamienie ustawiano również na grobach, jako znak tego co wieczne, nie­zniszczalne (Rdz 35,20; 2 Sm 18,18). W kulcie zmarłych kamień na grobie miał stanowić obronę przed duchami ze świata zmarłych i ochronę przed wro­gimi mocami. Wierzono, że w kamieniu żyje nadal moc zmarłego i duchy przodków, stąd mógł symbolizować życie wieczne.
„Pochodzący od skały kamień (w języku polskim posiada swoją grada­cję znaczeniową, czyli od czegoś nieokreślonego i groźnego, po bardzo bli­skie i znane człowiekowi jak głaz kamień) w pojęciach ludzi, zwłaszcza pier­wotnych, był symbolem wyższego sposobu istnienia, nie podlegał bowiem zmianom, a zatem wychodził poza kruchą egzystencję ludzką. Stąd w sta­rych kulturach włączono go do pojęć z eschatologii. Równocześnie przez to budził lęk. Otwierał drogę do innych światów (eschatologia), ale równocze­śnie jest świadectwem najtrwalszej łączności z «bramą niebios». Kamień jest objawieniem Boga na ziemi, a w pewnym sensie staje się «domem Bożym» (patrz kamień Jakuba). Poprzez kamień i dzięki niemu powinna żyć moc zmarłego jako przodka, gdyż w świętych kamieniach żyją duchy przodków" [Wańczowski M.,2004].
Kamieniami zamykano groby, np. Łazarza i Jezusa (Mk 15,46; 16,3). Wiel­ki, ciężki kamień z grobu Jezusa może symbolizować wielkość i ciężar grze­chów ludzkości, a odsunięcie kamienia może oznaczać usunięcie win i zwy­cięstwo nad mocami śmierci.

KAMIEŃ W METAFORYCE BIBLIJNEJ

W metaforyce biblijnej kamień jest ponadto obrazem zatwardziałości serca (Hi 41,16; Ez 11,19). Obojętność i twardość serca czynią człowieka podobnym do kamienia. Gdy nasienie Słowa Bożego spada na skalistą gle­bę serca, nie przynosi owoców (Mt 13,5-6). Biblia wspomina również ka­mień młyński (12 razy), ma on najczęściej symbolikę negatywną: Lecz kto by się stał powodem grzechu jednego z tych małych, którzy wierzą we Mnie, temu byłoby lepiej kamień młyński zawiesić na szyi i utopić go w głębi morza (Mt 18,6). Anioł rzuca wielki kamień młyński do morza na znak przeciwko Rzymowi, nowemu grzesznemu Babilonowi (Ap 18,21). Czte­rokrotnie w Biblii użyto sformułowania kamień na kamieniu: Ag 2,15; Mt 24,1-2; Mk 13,2; Łk 21,5-6.

KAMIENIE SZLACHETNE

Kamienie szlachetne fascynowały człowieka neolitu i epoki starożytnej w równym stopniu co budowle wznoszone z kamieni i spadające z nieba meteoryty, ze względu na blask, barwę i rzadkość występowania. Starożytni przypisywali występującym w ziemi minerałom cudowną moc, zwłaszcza tym o świetlistym blasku. Uważano, że powstały one na skutek działania ognia i wody na rozpalonym słońcem Wschodzie (Hildegarda z Bingen). Według innych opowieści miały powstać w ziemi jak „krople z nieba" pod wpływem światła niebieskiego, podobnie jak powstają krople żywicy, lub zostały podarowane przez Boga Żydom wędrującym przez pustynię, aby nie dokuczała im nuda podczas szabatu [Forstner D., 1990]. Bardzo popu­larne było przekonanie, że pochodzą ze śliny węża, stąd w wielu opowie­ściach ludowych kamienie szlachetne znajdują się na czołach, oczach i ustach wężowych potworów - strażników, takich jak np. smoki. O tym, że drogo­cenne kamienie rozsypały się po ziemi, gdy z nieba spadał w otchłań Archa­nioł Lucyfer (imię szatana gdy był w niebie), możemy przeczytać w jednej z legend chrześcijańskich [Tresidder J., 2001]. Wszystkie opowieści łączą kamienie szlachetne z Bogiem, ze sferą niebios i tajemniczymi siłami oraz ze znakami zodiaku.
Kamienie szlachetne szczególnie ceniono wśród innych minerałów z po­wodu rzadkości występowania, twardości, barwy, połysku i niezwykłej właści­wości załamywania światła. Ludzie od dawna przypisywali kamieniom szla­chetnym tajemniczą i religijną moc. Poeci nazywali je „podziemnymi kwiata­mi". Nie wiemy, kiedy człowiek po raz pierwszy znalazł drogi kamień, ale od niepamiętnych czasów przypisywano im wyjątkowe właściwości. Wierzenia w ich magiczną moc przejęli z Indii Babilończycy, którzy słynęli z przepychu, później Hebrajczycy, Grecy i Rzymianie.
W jednej z opowieści hebrajskich Abraham, patriarcha Starego Testamen­tu, praojciec narodów (Izraela, Edomitów i Arabów), za pomocą szlachet­nych kamieni, które nosił na szyi, uzdrawiał chorych członków swego plemie­nia [Graves R., Patai R., 2002], bowiem u starożytnych ludów Wschodu przy­pisywano im magiczną siłę uzdrowicielską. Układano je na zwłokach podczas pogrzebu wierząc, że zapobiegają psuciu i gniciu.
Kamienie szlachetne i klejnoty łączą się w Biblii z ozdobą i pięknem, bogactwem i władzą oraz z obrazem świętości. W czasach biblijnych ozda­biały sprzęty kultowe i urzędowy strój arcykapłana, co miało być dla ludu znakiem autorytetu Boga. Kamienie znajdowały się także na naramienni­kach efodu i pektorale: kamienie onyksowe i inne drogie kamienie dla ozdoby efodu i pektorału (Wj 25,7); Weźmiesz dwa kamienie onyksowe i wyryjesz na nich imiona synów Izraela (Wj 28,9); Dwa te kamienie umie­ścisz na obu naramiennikach efodu jako kamienie pamięci o synach Izraela (Wj 28,12).
Napierśnik (pektorał, racjonał) - część stroju arcykapłana, noszona na wierzchu efodu^[2], służył do przechowywania w nim losów, a zdobiło go dwa­naście kamieni szlachetnych z imionami dwunastu pokoleń Izraela: Uczynisz też pektorał (...) Umieścisz w nim cztery rzędy drogich kamieni; w pierw­szym rzędzie rubin, topaz i szmaragd, w drugim rzędzie granat, szafir i beryl, w trzecim rzędzie opal, agat i ametyst, a wreszcie w czwartym rzędzie chryzolit, onyks i jaspis (Wj 28,15-21).
W starożytności głównym sposobem gromadzenia bogactwa było na­bywanie kosztownych klejnotów, dlatego funkcje zdobnicze kamieni łączyły się z rolą środka płatniczego. Gdy Izraelici opuszczali Egipt wypożyczyli przedmioty srebrne i złote od swych sąsiadów (Wj 11,2). Klejnoty stanowiły główny łup wojenny (2 Krn 20,25). Były najłatwiejszą formą przenoszenia majątku (2 Krn 21,3). Są w Biblii synonimem bogactwa i władzy, szczegól­nie królewskiej.
Oprócz dosłownych obrazów bogactwa i władzy klejnoty mają wymo­wę metaforyczną, duchową. Jezus opisał Królestwo niebieskie jako kupca poszukującego drogocennej perły. Gdy ją znalazł, sprzedał wszystko, co miał i kupił ją (Mt 13,45-46). Drogocenna perła stała się metaforą duchowej wartości Królestwa niebieskiego. W innych miejscach Biblia ukazuje nam Boga jako króla przystrojonego klejnotami [Ryken L., Wilhoit J.G, Longman III T.,1998].
W Apokalipsie występuje większość biblijnych motywów związanych z kamieniami szlachetnymi. Przedstawiony został w niej obraz Nowej Jero­zolimy, której blask przyćmiewa miasta najbogatszych królów. Kamienie szla­chetne stanowią warstwy fundamentu Niebiańskiego Jeruzalem i wskazują na niewyobrażalne bogactwo i wielkość Boga. Prorok Izajasz (54,11-12) pisze o mieście ozdobionym klejnotami, wykonanymi z drogocennych kamieni, używając zwrotu: a z drogich kamieni - cały obwód twych murów W Księ­dze Tobiasza czytamy: Bramy Jerozolimy będą odbudowane z szafiru i szmaragdu, a wszystkie twoje mury z drogich kamieni. (...) Ulice Jerozolimy wyłożone będą rubinami i kamieniami z Ofiru (13,17).
Kamienie szlachetne łączą się również ze świętością związaną z kultem Boga. Kluczowymi tekstami są Wj 28,17-20 i Wj 39,10-13 wymieniające ka­mienie w pektorale, jak również tekst z Księgi Ezechiela 28,12-14 opisujący świętość za pomocą drogocennych kamieni. I również wizja tronu Bożego zawierająca elementy nawiązujące do wyglądu kamieni szlachetnych (Ez 1,22.26).
Kamienie szlachetne u starożytnych ludów Wschodu uważane były za wielkie kosztowności, dlatego starano się zdobyć ich jak najwięcej. W Księdze Kronik czarny.
Dawid zabrał koronę z głowy ich króla, a waga jej wynosiła talent złota; były też na niej drogie kamienie. Włożono ją na głowę Dawida. I wywiózł on z miasta łup bardzo wielki (1 Krn 20,2).
Drogie kamienie sprowadzali i gromadzili w swoich skarbcach biblijni królowie. Dawid, czyniąc przygotowania do budowy świątyni, gromadził wszelkie materiały: Ze wszystkich sil moich przygotowałem na dom Boga mego złoto na przedmioty złote, srebro - na srebrne, brąz - na brązowe, że­lazo - na żelazne, drzewo - na drewniane, onyksy i kamienie do wysadzania, kamienie czarne i różnokolorowe i wszelkiego rodzaju drogie ka­mienie (1 Krn29,2).
Ci którzy mieli drogie kamienie, dawali je do skarbca domu Pańskiego na ręce Jechiela Gerszonity(1 Krn29,8).
Król Salomon sprowadzał drogocenne kamienie z Ofiru: Także słudzy Hirama i słudzy Salomona, którzy przywozili złoto z Ofiru, sprowadzali drewno sandałowe i drogocenne kamienie (2 Krn 9,10).
Podarowała mu je również królowa Saby: Przyjechała do Jerozolimy z bardzo wielką okazałością. Wielbłądy niosły wonności i mnóstwo złota oraz dro­gie kamienie (1 Krl 10,2).

Autor Pieśni nad Pieśniami, opisując wygląd Oblubieńca, pisze: Ręce jak walce ze złota wysadzane drogimi kamieniami (5,14). Wizja Nowego Jeru­zalem mieni się wszelkimi barwami drogocennych kamieni, to wspaniały znak chwalebnej przemiany ukazującej święte miasto, które jest zbudowane z dro­gich kamieni (Ap 21,10-21).
Niewiasta była odziana w purpurę i szarłat, cała zdobna w złoto, drogie kamienie i perły (Ap 17,4). Tak przedstawił obrazowo w Apokalipsie św. Jan stolicę cesarstwa rzymskiego, którą nazwał „wielką nierządnicą".
We wczesnochrześcijańskim hymnie o duszy czytamy: „Mieni się agata­mi, rubinami, błyszczy diamentami, berylami i onyksami, perłami o czystym blasku. Zdobi ją podobizna Najwyższego króla, błyszcząca pośrodku w nie­bieskawym szafirze (..,)".
Diabeł nie lubi szlachetnych kamieni, bo przypominają mu one swym blaskiem jego wcześniejszą chwałę. Według Koranu (przekształcającego w swo­isty sposób dane biblijne) kamienie szlachetne i perły, jako wytwory niebios, służą do brukowania raju obiecanego wiernym przez Mahometa.
Żydzi z kamieniami szlachetnymi zetknęli się prawdopodobnie przebywa­jąc w Egipcie i tam też nauczyli się ich obróbki. Być może stamtąd również Mojżesz wziął wzór pektorału. Po osiedleniu się w Ziemi Obiecanej zaopatry­wali ich w szlachetne kamienie kupcy feniccy i być może egipscy. Żydzi byli ce­nionymi jubilerami (szczególnie w średniowieczu).
Symbolika kamieni szlachetnych jest bogata. Pisali o niej Arystoteles, Teofrast, Damigeron, Pliniusz, jak i Flawiusz. Dla tego ostatniego cały strój arcykapłana miał symboliczne znaczenie: efod wyobrażał całą naturę, pektorał ziemię, dwa kamienie onyksowe na ramionach słońce i księżyc, dwanaście kamieni szlachetnych oznacza­ło dwanaście miesięcy lub dwanaście kon­stelacji zodiaku.

Napierśnik Urim-Tumin, jako znak godności i potęgi, był wysadzony dwu­nastoma kamieniami szlachetnymi, z któ­rych każdy symbolizował jedno z dwu­nastu pokoleń Izraela, jak również miał przypominać im, że należą do narodu wy­branego.

Kamienie te otrzymają imiona sy­nów Izraela, będzie ich dwanaście według ich imion, będą ryte na wzór pieczęci, każdy z własnym imieniem, według dwu­nastu pokoleń (Wj 28,21).

rubin - pokolenie Rubena
topaz - Symeona
szmaragd - Lewiego
granat - Judy
szafir - Zabulona
jaspis - Issachara
ametyst - Assera
opal - Dana
agat - Gada
chryzolit - Neftalego
onyks - Józefa
beryl - Beniamina [Wójcik W, 1997].

Źródło jego światła podobne do kamienia drogocennego, jakby jaspisu, o przejrzystości kryształu (21,11); A mur jego jest zbudowany z jaspisu, a Miasto - to czyste złoto, do szkła czystego podobne. A warstwy fundamentu pod murami Miasta zdobne wszelakim drogim kamieniem (21,18-19) - czytamy w Apokalipsie.
W „tajemniczą rzeczywistość" fundamentu Niebiańskiej Jerozolimy wpro­wadzili apostołów komentatorzy (jednym z nich był Andrzej z Cezarei Kapadockiej w V wieku) i ilustratorzy średniowiecznych komentarzy Apokalipsy, a następnie tradycję tę przejęła chrześcijańska sztuka.

Średniowieczni egzegeci oraz ilustratorzy komentarzy Apokalipsy łączyli określone kamienie z postaciami apostołów, które czasami wyobrażano na fi­larach kościołów z odpowiadającymi im nazwami drogich kamieni. Według Korneliusza a Lapide sposób przyporządkowania był następujący:

Piotr - jaspis
Paweł lub Andrzej - szafir
Jakub Starszy - chalcedon
Jan - szmaragd
Filip - sardonyks
Bartłomiej - sardiusz (krwawnik)
Mateusz - chryzolit
Tomasz - beryl
Jakub Młodszy - topaz
Tadeusz - chryzopraz
Szymon - hiacynt
Maciej - ametyst

Wśród ikonografów nie ma jednomyślności co do kolejności przyporząd­kowania kamieni poszczególnym apostołom, czego przykładem może być ba­rokowy kościół św. Anny w Krakowie, gdzie symbolika ta jest nieco inna:

Piotr-jaspis
Paweł - szafir
Andrzej - chalcedon
Jakub Starszy - szmaragd
Jan - sardonyks
Jakub Młodszy - sardiusz (krwawnik)
Tomasz - chryzolit Filip - beryl
Bartłomiej - topaz Mateusz - chryzopraz Szymon - hiacynt Tadeusz - ametyst

Symbolika chrześcijańska uznała kamienie szlachetne również za atrybut Maryi Panny, ponieważ nie świecą własnym światłem, lecz rozbłyskują, gdy dosięgnie je promień światła Bożego.
Kamienie szlachetne symbolizują także „mądrość Bożą" oraz, w znacze­niu przenośnym, to co jest najpiękniejsze i najwartościowsze.
Dlatego się modliłem i dano mi zrozumienie, przyzywałem i przyszedł na mnie duch Mądrości (...) Nie porównałem z nią drogich kamieni (...) i wolałem mieć ją aniżeli światło, bo nie zna snu blask od niej bijący (Mdr 7,7.8.10) - modlił się Salomon, prosząc o mądrość i sławiąc jej wielkość. Cenił ją także biblijny Hiob: A skąd pochodzi mądrość (...) nie płaci się za nią złotem z Ofiru ni sardoniksem rzadkim, ni szafirem (...) perły przewyższa posiadanie mądrości i topaz z Kusz nie dorówna (Hi 28,12.16.18.19).

Mądrość jest najcenniejszym darem Boga, a każde słowo Boga jest dla ludzi wierzących cenniejsze niż drogie kamienie (por Ps 19,11; 119,127).
Literatura łączy również symbolikę kamieni z ich barwą. Pseudo-Dionizy Areopagita o barwie i symbolice drogich kamieni napisał: „Znaczenie ka­mieni będzie różne, stosownie do różnorodności ich barw, i tak: białe przypo­minają światło, czerwone - ogień; żółte - blask złota, zielone - rozkwit mło­dzieży. Każda więc forma będzie wzorem widzialnym tajemniczej rzeczywi­stości"^[3].

Biały - czystość, światłość, zwycięstwo, wieczna chwała
Czerwony - ogień, miłość, ofiara
Żółty - światło, majestat, chwała Boga, blask złota
Zielony - młodość, nadzieja, dziewictwo, rozkwit
Błękit - wierność, nieskazitelność, bezpośrednie obcowanie z Bogiem
Fiolet - żal, pokuta, świętość, barwa boska i królewska, znak gotowości przyjęcia męczeństwa.

Hebrajczycy znali symboliczny sens klejnotów i stosowali go w praktyce. Ułożenie kamieni na napierśniku arcykapłana nie było przypadkowe, opierało się na barwie i przejrzystości kamieni, malejącej, jak w płomieniu, od góry ku dołowi i od brzegów ku cen­trum. Rodzaje i barwa, idąc od lewej ku prawej i z góry na dół, przedstawiały się następująco: sardonyks - czerwony, szma­ragd - zielony, topaz - żółty, rubin - czerwonopomarańczowy, jaspis - ciemnozielony, sza­fir - ciemnoniebieski, hiacynt -liliowy, ametyst - fioletowy, agat - mleczny, chryzolit - granato­wy i onyks - różowy. Ponadto każdy z tych kamieni miał okre­śloną moc.

Ukształtowane przez Biblię opinie o drogocennych kamieniach (klejno­tach) można porównać z podobnymi wyobrażeniami w innych kulturach. Klej­noty w większości tradycji oznaczają prawdy duchowe. Są symbolem oświece­nia duchowego, nieskalaności, wytworności, wyższości i trwałości. W religiach Dalekiego Wschodu ucieleśniają skarby wiedzy duchowej lub zjednoczenia z bogiem (klejnot w lotosie). W buddyzmie Triratna (trzy klejnoty) oznacza Buddę. W hinduizmie klejnoty są związane z Wisznu, dzinizmie - z wiarą, wiedzą i właściwym postępowaniem, w myśli religijnej Japonii - ze współczu­ciem i mądrością, w judaizmie - z prawdą, w islamie - z intelektem i nieprze­kupnością [Tresidder J., 2001].

ZASTOSOWANIE KAMIENI SZLACHETNYCH JAKO OZDÓB (KLEJNOTY) l TALIZMANÓW

Kamienie szlachetne jako „święte kamienie" były rozpowszechnione wśród starożytnych kultur i narodów pogańskich w postaci wisiorków przyczepio­nych do naszyjnika lub bransolety, były noszone w celu ochrony właściciela przed złem i chorobą, Miały również przynosić szczęście i powodzenie. Bóg ostrzegał i zapowiadał karę dla fałszywych proroków, którzy naśladowali po­gańskie praktyki i nosili talizmany. Biblia mówi:

Biada tym kobietom, które szyją czarodziejskie wstążki na wszystkie prze­guby rąk i robią przepaski na głowy ludzi każdego wzrostu, aby łowić dusze! Czy chcecie wyłapywać dusze z mojego ludu, byle tylko własne życie zacho­wać? Dlatego tak mówi Wszechmocny Pan: Oto zabiorę się do waszych czaro­dziejskich wstążek, którymi łowicie dusze, które wy usidlacie. Zedrę także wasze przepaski i wyrwę mój lud z waszej ręki, aby nie pozostał w waszym ręku jako zdobycz - i poznacie, że Ja Jestem Pan (Ez 13,18-21).

W Księdze Izajasza (3,18-23) zawarta jest lista klejnotów i kosztowności, które Bóg odbierze podczas sądu nad narodem martwym duchowo i odda­nym fałszywym wartościom. Bogacze noszą pychę jak naszyjnik (Ps 73,6) i stoją na krawędzi rychłego upadku (Ps 73,18-20) [Ryken L, Wilhoit J.C., Longman IIIT.,1998].
Zwyczaj noszenia amuletów (talizmanów), czyli przedmiotów mających przynosić szczęście i chronić przed złem, zapoczątkowali Egipcjanie, którzy wyrabiali je z masy perłowej, fajansu i kamieni szlachetnych. Z Egiptu zwyczaj ten przejęli Persowie, potem Hebrajczycy i Arabowie.
Pierwszy talizman wykonano z kamienia z góry Talizman, którą według perskich przesądów zamieszkiwały duchy nadające kamieniom magiczne wła­ściwości. Kult kamieni i wiara w ich leczniczą moc był bardzo silny. Jeśli ktoś czuł jakąś wewnętrzną niemoc, osłabienie, to „uciekał się do kamieni".
Egipcjanie i ludy Mezopotamii, których zwyczaje przejęli biblijni Izraeli­ci, używali kamieni szlachetnych jako pieczęci lub sygnetów do odciskania swych znaków Zapytał wówczas: Jaki zastaw mam ci dać? A ona odrzekła: Sygnet twój, naszyjnik i laskę (Rdz 38,18).
Drogie kamienie były czczone przez wszystkie rasy i szczepy ludzkie, opisano je w mitach i legendach, gdzie strzeżone troskliwie przez gnomy, kra­snoludki i elfy są dla nas zagadką Stwórcy świata. W wielu przekazach ludo­wych napotykamy przekonanie, iż drogie kamienie wypadały z głów wężów lub smoków Stąd koncepcja, że diament jest trujący, bo przebywał w gardzieli wężów (wierzenie indyjskie, hellenistyczne i arabskie), albo że drogie kamie­nie powstały ze skrzepłej śliny wężowej (w kulturach pierwotnych od Dalekie­go Wschodu po Anglię).
W sztuce bizantyjskiej krzyż był niekiedy ozdabiany trzynastoma szla­chetnymi kamieniami, z których jeden większy oznaczał Chrystusa, a dwana­ście mniejszych apostołów
Klejnoty jako ozdoby upodobały sobie szczególnie kobiety. Gdy sługa
Abrahama pragnął pozyskać przychylność dziewczyny, w której dostrzegł przyszłą żonę Izaaka, ofiarował jej klejnoty (Rdz 24,22.53). O kobiecym pięknie oblubienicy z Pieśni nad Pieśniami decydowały śliczne lica wśród wisiorków i szyja wśród korali (1,10-11). Autor Księgi Przysłów pisze: są wdzięczną ozdobą dla szyi (1,9).
Nie tylko biblijne kobiety używały klejnotów jako ozdób, ale czyniły to i robią nadal kobiety wszystkich czasów.

Dama stroi się w swe klejnoty,
by stać się drogą i poszukiwaną
-jak diament, szafir czy rubin.
Chce być piękna -jak opal,
dobra jak turkus.
Anielska niczym szafir
i szczodra na wzór ametystu,
A noszone przez nią klejnoty
użyczą je j tych wszystkich łask,
zalet i uśmiechu losu,
o które zabiega.

M. Pawlikowska-Jasnorzewska

--------------------------------------

Przypisy:

[1] Kudurru - w Babilonii nazwa kamienia lub kamiennej tabliczki z inskrypcją potwierdzającą nadanie ziemi przez władcę. Większość znanych zabytków tego rodzaju została wykonana w 2. poł. II tysiąclecia p.n.e. Kamienic k. stały w świątyniach, ich kopie być może ustawiano na miedzach. W inskrypcjach zwykle wymieniane są imiona bogów, którzy mają gwarantować dotrzymanie umowy; ponadto na k. były przedstawiane symbole bóstw, których znaczenie i sposób uporządkowania wciąż budzi kontrowersje. Powiązanie symboli z imionami bóstw było możliwe dzięki objaśniającym dopiskom dokonanym na niektórych k. przez Elamitów. Na ogół w górnym rejestrze przedstawiane były symbole triady astralnej; półksiężyc Sina (Nanna), tarcza Szamasza (Utu) i gwiazda Isztar (Inanna), poniżej - trony z boskimi tiarami Ann (An) i Enlila oraz głowa barana Ea (Enki), jeszcze niżej - kapliczki ze smokami muszhusz Marduka i Nibu oraz symbole innych bóstw.
[2] Efod - rodzaj fartucha stanowiącego część stroju arcykapłana.
[3] „O hierarchii niebiańskiej, Dzieło Dionizjusza Areopagity", przekład E. Bułhak, Kraków 1932, s. 172.