1. Stosunki panujące w cesarstwie

1.1. Decydująca epoka

Życie Pawła obejmuje prawdopodobnie okres od początków I wieku do roku 58. Upłynęło ono zatem w czasie decydującym dla naszej historii. Była to wszak epoka za- założycielska Cesarstwa Rzymskiego, okres kształtowania się jego podstawowych struktur politycznych, w ramach których nastąpiły późniejsze wydarzenia historyczne. Epoka ta, zwana zwykle pryncypatem, rozpoczęła się od przejęcia władzy przez Oktawiana Augusta (27 przed Chr. – 14 po Chr.), a ugruntowana została przez kolejnych czterech cesarzy z dynastii julijsko-klaudyjskiej: Tyberiusza (lata 14–34), Kaligulę (lata 37–41), Klaudiusza (lata 41–54) i Nerona (lata 54–68).
W rzeczywistości tendencje imperialne Rzymu dały się zauważyć już dużo wcześniej, w III i II wieku przed Chr. Potwierdzają to zwycięstwa nad królestwem Kartaginy na półkuli zachodniej, a szczególnie nad królestwami greckimi, spadkobiercami imperium Aleksandra Wielkiego, na półkuli wschodniej. Kolejne zwycięstwa w licznych wojnach zaowocowały przyłączeniem do Rzymu nowych terytoriów poza Półwyspem Italskim, które wkrótce stały się prowincjami nowego imperium. Pod koniec I wieku przed Chr., w okresie gdy urodził się Paweł, obszar Cesarstwa Rzymskiego obejmował już wszystkie terytoria w basenie Morza Śródziemnego, zwanego przez Rzymian Mare Nostrum. Część północno-wschodnia tych terenów to obszar geograficzny, na którym rozwijało się życie i misja Pawła.
Niemniej ta niepowstrzymana ekspansja imperialna Rzymu osiągnęła właściwą sobie strukturę polityczną dopiero w okresie pryncypatu. Kilka poprzednich prób nie zostało uwieńczonych sukcesem, głównie ze względu na kolejne nękające Rzym w ostatnim wieku republiki wojny domowe. Zakończyły się one wreszcie w 30 roku przed Chr. zwycięstwem Oktawiana nad Markiem Antoniuszem, a następnie samobójstwem Antoniusza i Kleopatry, ostatniej królowej Egiptu. W następstwie tych wydarzeń w 27 roku przed Chr. senat rzymski powierzył zwycięskiemu Oktawianowi sprawowanie najwyższej władzy w republice. Opierała się ona na dożywotniej funkcji trybuna i kompetencjach prokonsula; przyznano mu ponadto święty tytuł Augusta. Wydarzenie to dało początek nowym, sprawowanym przez jednostki rządom, które stopniowo skupiały w swoim ręku większość władzy i kompetencji, aż przemieniły się w monarchię absolutną. Trwały one w takiej formie i umacniały się w czasach następców Augusta, którzy stali się jego faktycznymi spadkobiercami.

1.2. Jedność cesarstwa

a) Nowa struktura polityczna imperium gwarantowała spójność wszystkich terytoriów i narodów, które składały się na rozległe Cesarstwo Rzymskie. Mowa tutaj głównie o istotnej jedności politycznej, pozbawionej jakichkolwiek rys, jako że zarówno Italia, jak i prowincje znajdowały się bezpośrednio lub pośrednio pod cywilnym i wojskowym zwierzchnictwem władcy. To dzięki skutecznej i wszechobecnej władzy sprawowanej za pomocą skutecznej administracji państwowej możliwe było utrzymanie pokoju, słynnej pax romana, na której łonie współistniały różne narody i terytoria przyłączone do imperium. Narzucenie i obrona tego pokoju było zadaniem cesarskiej administracji w prowincjach. W niektórych sytuacjach konieczne było użycie do tego celu potężnej siły militarnej. Bezpardonowe działanie wojska lub sama już jego obecność miały za zadanie tłumić i nie dopuszczać do uzewnętrzniania się jakichkolwiek przejawów niezadowolenia i prób buntu powodowanych nieznośnymi obciążeniami podatkowymi. Dzięki żydowskiemu historykowi Józefowi Flawiuszowi dysponujemy przekonującym świadectwem tego, jak burzliwe było funkcjonowanie administracji rzymskiej w Palestynie epoki pryncypatu. Występująca jako część imperialnej propagandy pax romana sprowadzała się w wielu przypadkach po prostu do utrzymywania pokoju poprzez użycie siły albo wręcz terroru w państwie.

Nie ulega wątpliwości, iż jedność polityczna obszaru Cesarstwa Rzymskiego, gdzie zanikły dawne granice między terytoriami, miała niebagatelne znaczenie dla rozpowszechniania się chrześcijaństwa, którego początki odnajdujemy właśnie w epoce założycielskiej imperium. Z oczywistych przyczyn aspekt ten był kluczowy w życiu i misji Pawła, która rozwijała się w przeważającej części na terenach podległych bezpośrednio administracji rzymskiej. Owa jedność cesarstwa wyznaczała światowy zasięg projektu misyjnego Pawła, który miał objąć obszar całego imperium. Tylko ze względów niezależnych od Pawła jego działalność misyjna nie objęła także Hiszpanii, stanowiącej zachodni kraniec rzymskiego świata.
b) Na jedność Cesarstwa Rzymskiego znaczący wpływ miała również jego podstawowa jedność kulturowa, wytworzona w epoce helleńskiej, której początek dała imperialna polityka Aleksandra Wielkiego. Jej społecznym fundamentem było miasto (polis) helleńskie, symbolizujące autentyczny mikrokosmos społeczeństwa i ludzkiego życia. Moc scalania, jaką miało miasto, zamieszkane przez ludność o najróżniejszym pochodzeniu, obudziła ducha kosmopolityzmu, w którym zlały się odmienne tradycje kulturowe starożytnych narodów. W ten sposób wszystkie miasta świata helleńskiego, włączone wówczas w obszar imperium, były do siebie bardzo podobne, zarówno pod względem struktury architektonicznej, jak i różnych przejawów życia społecznego. Istotną podstawą owej jedności kulturowej był wspólny język, powszechna forma greckiego zwana koine, używana na wszystkich terytoriach Cesarstwa Rzymskiego, w niektórych częściach współwystępująca z łaciną bądź licznymi językami rodzimymi.
Niewątpliwie owa jedność kulturowa obszarów imperium stanowiła istotny czynnik w zawrotnej ekspansji starożytnego chrześcijaństwa, które już w pierwszych dekadach swojej historii dotarło do dużych miast basenu Morza Śródziemnego. To tam właśnie ważną rolę odgrywa misja realizowana przez Pawła. Człowiek ów, wywodzący się z jednego z miast helleńskich, odnajdywał znaną sobie rzeczywistość kulturową we wszystkich miejscach, do których dotarł z misją. Wszędzie tam mógł wypowiadać się w rodzimej grece, jak również czerpać ze znanego sobie zaplecza kulturowego i praktyk społecznych. Ta sama lingua franca i standardy kulturowe miały pozwolić Pawłowi – zgodnie z projektem, którego nigdy nie udało mu się zrealizować – dotrzeć z przekazem nawet do dalekiej Hiszpanii. W tym miejscu warto podkreślić, iż wszystkie listy Pawła skierowane do różnych społeczności rejonu Azji Mniejszej, Grecji i samego Rzymu zostały napisane po grecku. Tak samo zresztą – co jeszcze bardziej znaczące – jak wszystkie pisma Nowego Testamentu i najstarsza literatura chrześcijańska.
c) Jedność Cesarstwa Rzymskiego gwarantowana była także w ogromnym stopniu przez wspaniałą sieć transportu. Drogi morskie zostały oczyszczone z piratów, co przyczyniło się do rozwoju i zapewniło popularność podróży morskich w porach roku, gdy było to względnie bezpieczne. W ten sposób Morze Śródziemne, zamiast stanowić przeszkodę, stało się ważną drogą łączącą terytoria pograniczne. Podobnie na lądzie powstała wspaniała sieć dróg łączących stolicę z wszystkimi prowincjami imperium, nawet tymi najbardziej oddalonymi. Służyła ona nie tylko sprawnemu przemieszczaniu się legionów czy urzędników administracji i poczty, lecz przede wszystkim wpływała na dużą mobilność ludzi podróżujących w różnych celach. Główne drogi były ponadto dobrze strzeżone przed bandytami – stałym zagrożeniem dla podróżnych – oraz skutecznie kontrolowane na wypadek uszkodzeń spowodowanych czynnikami naturalnymi.
Nie ulega wątpliwości, iż efektywna łączność na obszarze imperium wpływała znacząco na rozpowszechnianie się starożytnego chrześcijaństwa. Rozwijał się on nie tylko poprzez zaplanowaną misję, lecz również dzięki szerokiemu wachlarzowi wszelkiego typu kontaktów, nawiązywanych w wyniku dużej mobilności ludzi w tamtym okresie. Niewątpliwie był to czynnik decydujący także w misji Pawła, która miała charakter zdecydowanie wędrowny.

Bez zaawansowanej sieci dróg morskich i lądowych, wybudowanej i zabezpieczanej przez administrację rzymską, niemożliwe byłoby pokonanie olbrzymich odległości, jakie musieli przebyć Paweł i jego wędrowna grupa misjonarzy. Niemniej cała lista niebezpieczeństw wymienionych w 2 Liście do Koryntian (11,25–26) pozwala wyobrazić sobie zakres trudności i zagrożeń, w tym nawet dla życia, które przyszło znosić Pawłowi w jego podróżach morskich i lądowych:

²⁵ (…) trzykrotnie byłem rozbitkiem na morzu, przez dzień i noc przebywałem w głębinie morskiej.
²⁶ Często w podróżach, w niebezpieczeństwach na rzekach, w niebezpieczeństwach od zbójców (…) w niebezpieczeństwach w mieście, w niebezpieczeństwach na pustkowiu, w nie- bezpieczeństwach na morzu (2 Kor 11,25–26).

1.3. Ideologia cesarstwa

a) W okresie pryncypatu krystalizowała się także typowa mocarstwowa ideologia oparta na propagandzie. Zgodnie z nią, cesarz i jego dobroczynne rządy przyniosły odkupienie, pokój i szczęście dla całego świata. Wraz z jego zbawienną obecnością nastała przywoływana z nostalgią pierwotna epoka złotego wieku – kiedy to Matka Ziemia rodziła bezmiar owoców, narody żyły w dostatku i zgodzie – jak również wyczekiwane nowe człowieczeństwo, oparte na jedności i szczęściu. Nowa ideologia mocarstwowa przejawiała się za pośrednictwem wielu różnych środków docierających do wszystkich zakątków cesarstwa; widoczna była w architekturze, pomnikach, monetach, oficjalnych zapisach, festiwalach, literaturze podlegającej kontroli państwa. Celem owej ideologii i jej propagandy była ostatecznie polityczna legitymizacja nowego ustroju państwa – cesarstwa; ta struktura polityczna wymagała bowiem uzasadnienia. Tak więc według oficjalnej ideologii nowy ustrój polityczny stanowił spełnienie największych nadziei ludzkości.
Nie dziwi zatem, iż owa propaganda zmieniła się wkrótce w prawdziwy kult religijny. W ten sposób cesarz, a nawet niektórzy członkowie jego rodziny wielbieni byli jako nowe bóstwa bądź jako wcielenia dawnych bóstw obok dobroczynnej bogini Romy. Podstawę tego kultu władcy odnaleźć można już w starożytnym kulcie, jakim narody Wschodu otaczały suwerena. Było zatem czymś naturalnym, że na wschodnich terytoriach imperium tradycja ta przeniosła się na osobę nowego władcy świata, cesarza Rzymu, a wkrótce rozszerzyła się także na miasto Rzym i zachodnią część cesarstwa. Na samym początku władca bądź członkowie jego rodziny otaczani byli kultem tylko po śmierci, co oznaczało pośmiertne wywyższenie poprzez włączenie ich do sfery bogów – jako precedens posłużyła deifikacja Juliusza Cezara po dokonanym nań zabójstwie. Z czasem deifikacji cesarza zaczęto dokonywać także, choć zawsze z pewnymi zastrzeżeniami, za jego życia. Łatwo się domyślić, iż ten nowy kult, w którym gra toczyła się o karierę polityczną i zyski wielu zainteresowanych, spowodował bujny rozkwit świątyń i pomników wotywnych, jak również wysyp świąt i bractw duchownych z nim związanych na obszarze całego imperium. Nietrudno sobie także wyobrazić, jak wielki wpływ musiały mieć te środki propagandy na mieszkańców wszystkich rejonów cesarstwa, łącznie z ty- mi najbardziej oddalonymi od stolicy.
b) Zderzenie się chrześcijaństwa z ową ideologią i kultem cesarstwa było nieuniknione, jako że treści i oczekiwania formułowane przez chrześcijan były z gruntu przeciwne temu, co głosiła oficjalna propaganda. Wierzyli oni w królestwo Boże, które już powstało, lecz nie zostało jeszcze w pełni objawione przez Jezusa Chrystusa, ukrzyżowanego przez rzymskiego namiestnika Judei. Konfrontacja ta zarysowana została, choć w sposób nieco zawoalowany, w misji i pismach Pawła. Jednakże z biegiem czasu te przeciwieństwa staną się przyczyną prześladowań chrześcijan przez władze imperium rzymskiego, co otwarcie poświadczają Księga Apokalipsy pod koniec I wieku oraz późniejsze pisma chrześcijańskie z II wieku.

2. Struktura społeczna

2.1. Rozwarstwienie społeczeństwa

a) Dla społeczeństwa Cesarstwa Rzymskiego charakterystyczne było przede wszystkim wyraźne i głębokie rozwarstwienie, dzielące je na dwie całkowicie różne grupy. Po jednej stronie plasowała się wyższa grupa społeczna stanowiąca absolutną mniejszość; należała do niej arystokracja, która przywłaszczyła sobie władzę i skupiała największą część bogactw pochodzących głównie z rolniczych latyfundiów. Z drugiej strony istniała niższa warstwa społeczna, którą stanowiła zdecydowana większość ludności, niemająca władzy i żyjąca w ubóstwie, nieco powyżej minimum potrzebnego do przetrwania albo, bardzo często, poniżej tego poziomu.
Warstwę wyższą stanowiła przede wszystkim rzymska arystokracja, stojąca na czele cywilnej i wojskowej administracji stolicy i prowincji cesarstwa. Sprawowała ona bezpośrednią władzę nad imperium rzymskim. Do owej elity rzymskiej należeli: cesarz, członkowie senatu i ekwici (rycerze). Zaliczała się do niej także miejscowa arystokracja z terenów cesarstwa, stojąca na czele lokalnej administracji, na obszarach, które posiadały niezależną administrację, zawsze jednak podlegającą władzy cesarskiej. Z uwagi na koligacje rodzinne w skład tej grupy społecznej wchodziły także rodziny owych elit arystokratycznych, podobnie jak wszyscy bezpośredni pracownicy administracji przez nią kierowanej, dopóki piastowali urzędy.
Poza arystokracją złożoną z możnych i ich bliskich współpracowników pozostała część ludności rzymskiej tworzyła warstwę niższą ówczesnego społeczeństwa, do której należała także ogromna liczba niewolników. Co prawda wewnątrz tej podstawowej klasy społecznej istniały różne stopnie wynikające z prestiżu i zamożności, jednak nie ma tutaj mowy o właściwej klasie średniej na kształt tej występującej we współczesnym społeczeństwie europejskim. Cała ta ludność, poza nielicznymi wyjątkami, żyła w biedzie i poniżeniu. Nawet ci mający szansę na osiągnięcie względnego dostatku stali w obliczu ciągłego niebezpieczeństwa popadnięcia – w razie jakichkolwiek trudności – w całkowite ubóstwo. Okazałe zabytki Cesarstwa Rzymskiego, które do dziś można podziwiać, nie powinny przysłaniać brutalnej rzeczywistości ówczesnego społeczeństwa o głęboko nierównej strukturze, ponieważ u początku ich powstania obecne są okrutne dramaty i tragedie wielu anonimowych ludzi. Co więcej, nie zapominajmy o tym, iż życie ubogiej ludności nie było tematem kronik lub zapisów na pomnikach, i dlatego często pozostaje ono całkowicie niewidoczne dla historyków i archeologów.
b) Warto zauważyć, że istotna część członków starożytnych wspólnot chrześcijańskich, łącznie z samym Pawłem, należała do niższej warstwy społecznej. Nie dziwi to jednak, zważywszy, iż klasa ta stanowiła zdecydowaną większość ludności w tych czasach. Ten wspólny punkt wyjścia nie wykluczał jednak pewnych różnic w pozycji społecznej i zasobach materialnych między członkami wspólnot chrześcijańskich, tak jak ma to zwykle miejsce w każdej społeczności ludzi ubogich i pokornych. Najprawdopodobniej te właśnie różnice między niektórymi członkami i pozostałą zdecydowaną większością były najsilniej odczuwane wewnątrz niektórych wspólnot chrześcijańskich, na przykład we wspólnocie korynckiej. W rzeczy samej, chodziło tutaj o najbardziej namacalne różnice, bezpośrednio kształtujące życie codzienne tych ludzi.

2.2. Stosunki społeczne

a) W sposób naturalny tak wyraźny podział ukształtował stosunki społeczne oparte w głównej mierze na dominacji i podporządkowaniu. Ich podstawy i zasady ujawnia najbardziej przejrzyście system patronatu i klienteli charakterystyczny dla ówczesnego społeczeństwa. Całe Cesarstwo Rzymskie funkcjonowało w oparciu o relację władzy i zależności. Ostatecznie każdy był tutaj „klientem” kogoś innego, aż po wierzchołek piramidy w osobie władcy, wielkiego właściciela, którego klientelę stanowiła cała elita Rzymu, prowincji i licznych miast. Mimo pozorów hojności i dobroczynności stwarzanych przez opiekunów wobec klientów, w rzeczywistości w systemie tym nie chodziło o zapewnienie pomocy i ochrony słabym, to jest klientom, lecz o prestiż i sławę możnych – opiekunów – pławiących się w blasku chwały zapewnionej im przez klientelę.
b) System patronatu i klienteli przeniknął także do życia wspólnot chrześcijańskich, o czym zaświadcza obszerna korespondencja Pawła ze wspólnotą z Koryntu. W dużej mierze to właśnie on stał się przyczyną wielu problemów wewnątrz społeczności korynckiej, jak również napięć między jej mniejszą, zamożniejszą częścią a samym Pawłem, gdyż nie chciał on nigdy zaakceptować takiego układu. Co więcej, Paweł zwracał uwagę szczególnie na to – co zresztą przysporzyło mu niemało kłopotów – by pozbawić swoją działalność misyjną pozorów dobroczynności rzekomych opiekunów wobec ich klientów. W tym kontekście odnotować należy pracę rąk, którą zdobywał miejsce do spania i utrzymanie podczas misji. Zamiast systemu opartego na dominacji i podporządkowaniu Paweł chciał wprowadzić w swoich wspólnotach nowy system służby i wzajemnej pomocy między braćmi.

3. Synkretyzm i indywidualizm

3.1. Tradycja helleńska

a) Społeczeństwo Cesarstwa Rzymskiego odziedziczyło ducha i usposobienie charakterystyczne dla Hellady. Miało to związek z zanikaniem dawnych odrębności plemiennych i narodowych w obliczu społecznego i kulturowego ujednolicenia propagowanego przez politykę helleńską, zapoczątkowaną wraz z wielkim projektem imperialnym Aleksandra Wielkiego. Owa polityka zjednoczeniowa przyniosła dwa przeciwstawne skutki.
Z jednej strony, dała ona silny impuls do rozwoju kosmopolityzmu o charakterze uniwersalistycznym. Skoro zanikło, czy też przestało być tak namacalne, poczucie przynależności do określonego narodu, człowiek helleński zaczął wierzyć, że należy do wielkiej wspólnoty ekumenicznej, że jest prawdziwym obywatelem świata. Ów klimat kosmopolityzmu znalazł dla siebie usprawiedliwienie i wyjaśnienie szczególnie w popularnej filozofii greckiej, zdominowanej przede wszystkim przez nurt stoicyzmu i grupę cyników.
Równocześnie jednak zjednoczeniowa polityka helleńska zrodziła poczucie izolacji, a co za tym idzie, indywidualizmu. Straciwszy korzenie rodowe, które wcześniej dawały mu poczucie przynależności do narodu i społeczności, człowiek helleński poczuł się osamotniony i pozostawiony samemu sobie, zagubiony w kosmopolitycznym uniwersum niedającym przynależności do konkretnej grupy. Ten rys indywidualizmu daje się zauważyć w licznych wytworach kultury ówczesnej epoki – być może szczególnie plastycznie oddaje to teatr rzymski, oparty głównie na nowej komedii helleńskiej. Nie można przeoczyć faktu, iż pośród nielicznych odniesień do pism hellenistycznych w listach Pawła znajdujemy właśnie cytat z Meandra, najwybitniejszego przedstawiciela nowej komedii helleńskiej (1 Kor 15,33). W odróżnieniu od starożytnej komedii greckiej, człowiek sportretowany w tym nowym teatrze nie był bohaterem mitów o wspaniałym przeznaczeniu, ale raczej przeciętnym reprezentantem życia codziennego, zmuszonym stawiać czoła problemom ekonomicznym i rozczarowaniom trudnej powszedniej egzystencji.

b) Nie jest zaskoczeniem, iż w owej epoce ze szczególną mocą zaznaczyło się zjawisko asocjacjonizmu, jako środek wsparcia i ochrony pozostawionego samemu sobie człowieka. Powstawały zatem liczne stowarzyszenia obejmujące swym zasięgiem wszystkie dziedziny życia: między innymi stowarzyszenia religijne, cechowe, chłopskie, rozrywkowe etc. Wszystkie zbierały się co jakiś czas na świętowanie w obrębie wspólnoty – głównym elementem był tu wspólny posiłek – i omawianie spraw stowarzyszenia. Jednostka znajdowała wewnątrz nich oparcie, zrozumienie i osobistą realizację, której nie mogła osiągnąć poza grupą, w miejskich strukturach społecznych.
Wspólnoty chrześcijańskie w miastach helleńskich – zaliczali się do nich także ci, którzy zostali ukształtowani przez Pawła – musiały przejąć do swego życia wspólnotowego wiele cech stowarzyszeń z ich otoczenia. W rzeczy samej, owe wspólnoty działające w mieście musiały zdawać się pozostałym mieszkańcom jednymi z wielu stowarzyszeń religijnych. Tym, co niewątpliwie musiało zaskakiwać, były różnice cechujące wspólnoty chrześcijańskie w stosunku do pozostałych stowarzyszeń, głównie jeśli chodzi o ich mesjański charakter i poczucie odrębności. Z tego właśnie wynikały konflikty między nimi a otoczeniem.

3.2. Helleńska religijność

a) Ta sama dialektyka uniwersalizmu i indywidualizmu zaznacza się także w typowej dla człowieka helleńskiego wrażliwości religijnej. Z jednej strony, ma ona mocno synkretyczny charakter z podejściem uniwersalistycznym, które dąży do ujednolicenia różnorodnych przejawów starożytnych religii wielu plemion. Co za tym idzie, uznaje się tutaj istnienie różnych bogów, a nawet powołuje się nowe bóstwa powstające ze zlania się cech ich poprzedników. Podobnie liczne rytuały lokalne rozprzestrzeniają się na inne obszary, tworząc nowe ruchy religijne o uniwersalnym charakterze.
Niemniej jednak religijność helleńska miała równocześnie istotny rys indywidualizmu. Kluczowym elementem nie jest już tutaj przeznaczenie czy zbawienie narodu lub społeczności, jak miało to miejsce w religiach starożytnych, a uwolnienie jednostki od licznych niebezpieczeństw zagrażających jej istnieniu. W tym miejscu warto podkreślić wielki sukces ruchów religijnych o charakterze misteryjnym, które rozprzestrzeniały się w owej epoce na wszystkie części imperium. To właśnie grupy misteryjne obiecywały zbawienie człowieka zarówno w jego obecnym życiu, jak i nawet po śmierci. Szczególne znaczenie miały w tym czasie misteria poświęcone Izydzie, Dionizosowi i Mitrze; ten ostatni odniósł olbrzymi sukces wśród żołnierzy.
b) Z duchowością helleńską wiąże się olbrzymie znaczenie astrologii i magii w tej epoce. W tych zastępczych przejawach religijności zauważalny był wspomniany synkretyczny charakter – łączenie elementów pierwotnie różnych – i ten sam rys indywidualizmu nastawiony na rozwiązywanie problemów i uwalnianie od niebezpieczeństw zagrażających życiu człowieka. Impuls dla astrologii i związanego z nią bujnego rozwoju horoskopów przyszedł wraz z reformami kalendarza Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Usiłowano w ten sposób przejąć kontrolę nad tajemniczymi i irracjonalnymi siłami indywidualnego przeznaczenia. Tak samo formuły i rytuały miały służyć opanowaniu różnych mocy mających wpływ na człowieka i będących normalnie poza jego zasięgiem. Wielka liczba papirusów zachowanych zwłaszcza w pustynnych piaskach Egiptu oraz ksiąg zaklęć – zwanych defixia – daje obraz ogromnego wpływu tych formuł i rytuałów na ludzi. Używano ich we wszelkiego typu sprawach życia codziennego, jak: zdrowie, interesy, podróże, gry i, oczywiście, miłosne przygody.
c) Także pisma Pawłowe oddają ów świat ludowej religijności helleńskiej zdominowany przez moce astralne i siły demoniczne. Jednak przede wszystkim występuje w nich ta sama dialektyka, z ducha helleńska, uniwersalizmu i indywidualizmu. Z jednej strony, wszystkie one przepełnione są żywą nadzieją na powstanie królestwa mesjańskiego, czyli królestwa Bożego, które obejmie wszelkie narody ziemi, a nawet całe stworzenie. Jednak równocześnie w niektórych fragmentach listów Pawła zauważalny jest szczególny personalistyczny ton, którym zwracał uwagę na „ja” indywidualnego człowieka będące go przedstawicielem całej ludzkości.

 

Spis treści
Wstęp
Część I - Kontekst historyczny
1. Stosunki panujące w cesarstwie
1.1. Decydująca epoka
1.2. Jedność cesarstwa
1.3. Ideologia cesarstwa
2. Struktura społeczna
2.1. Rozwarstwienie społeczeństwa
2.2. Stosunki społeczne
3. Synkretyzm i indywidualizm
3.1. Tradycja helleńska
3.2. Helleńska religijność
Część II - Życie Pawła
4. Pochodzenie Pawła
4.1. Korzenie judeo-helleńskie
4.2. Kontekst społeczny
5. Zmiana kierunku
5.1. Konflikt z chrześcijaństwem
5.2. Doświadczenie objawienia
6. Misja helleńska
6.1. W Damaszku
6.2. W Antiochii
6.3. Zebranie w Jerozolimie
6.4. Paweł w chrześcijaństwie
7. Misja samodzielna
7.1. Początek samodzielnej misji
7.2. Pierwszy etap
7.3. Drugi etap
7.4. Etap końcowy
7.5. Śmierć Pawła
Część III - Listy Pawła
8. Zbiór pism Pawłowych
8.1. Rekompilacja listów Pawła
8.2. Zmiany dokonane w listach
9. Oryginalne listy Pawła
9.1. Charakter listów
9.2. Listy z misji Pawła
Część IV - Ewangelia Pawła
10. Ewangelia mesjańska
10.1. Epoka mesjańska
10.2. Struktura Ewangelii
10.3. Wątki dodane przez Pawła
11. Nowy Mesjasz
11.1. Ukrzyżowany Mesjasz
11.2. Ostatni Adam
12. Wielkie przejście mesjańskie
12.1. Dawny świat
12.2. Wyzwolenie mesjańskie
12.3. Nowa przestrzeń mesjańska
12.4. Napięcie przejścia mesjańskiego
13. Nowy lud mesjański
13.1. Horyzont misji
13.2. Nowa ludzkość
13.3. Ciało Chrystusa
13.4. Zgromadzenie ludu mesjańskiego
14. Nowa nadzieja mesjańska
14.1. Pełne zbawienie
14.2. Zapowiedź królestwa mesjańskiego
Mapy podróży Pawła