POMIĘDZY „GEOGRAFIĄ WIARY" A HISTORIĄ BETLEJEM

Od XVI w. rozpoczyna się okres sporów katolików i prawosławnych Greków o prawo własności sanktuarium Narodzenia Pańskiego. Jest ono przyznawane - relacjonuje Donato Baldi - raz jednym, raz drugim, zależnie od tego, który z narodów popierających dane wyznanie znajduje uznanie Wysokiej Porty. Podczas wojny między Imperium Otomańskim a Republiką Wenecką (1645-1669) Grecy zostają upoważnieni do wzięcia w posiadanie Groty Narodzenia i bazyliki. W roku 1690 katolicy ponownie przejmują Grotę i w 1717 roku umieszczają w niej nową gwiazdę. Gwiazda, wykonana ze srebra, opatrzona jest łacińskim napisem: „Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est" - „Tu z Maryi Dziewicy narodził się Jezus Chrystus" i datą „1717". W 1757 roku Grecy znowu przejmują bazylikę. W1847 roku usuwają gwiazdę. Dopiero dzięki protestowi u Wysokiej Porty, zgłoszonemu przez ambasadora francuskiego w imieniu „narodów katolic­kich", sułtan specjalnym firmanem z roku 1853 gwarantuje status quo sanktuariów i nakazuje przywrócenie gwiazdy^[1]. Właśnie ów napis: „Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est" dotyka sedna geografii zbawienia. Hic, tutaj...

GROTA NARODZENIA

Jako miejsce narodzin Jezusa wskazuje się grotę^[2], odpowiadającą swoją wielkością w przybliżeniu prostokątowi o długości 12,3 m i szerokości 3,5 m. Takich grot w okolicach bazyliki Narodzenia spotyka się więcej. Mogła ona stanowić część domostwa, w którym zatrzymali się Maryja i Józef. Jak wiadomo, Ewangelie według św. Marka i św. Jana nie mówią o narodzi­nach Jezusa, natomiast Łukasz i Mateusz, którzy to wydarzenie relacjonują, łącząc je wprost z Betlejem, posługują się specjalnym gatunkiem literackim, określanym najczęściej mianem „Ewangelia dzieciństwa". Mateusz mówi o Betlejem i zaznacza, że „gwiazda zatrzymała się nad miejscem, gdzie było Dziecię" (Mt 2,9). Łukasz ma bardzo dokładne określenie miejsca: „żłób". Jego greckie zdanie: „położyła [Go] w żłobie, gdyż nie było dla nich miej­sca w gospodzie" (Łk 2,7) może być zresztą przetłumaczone, jak następuje: „położyła [Go] w żłobie, gdyż nie mieli miejsca w izbie (en to katalymati - na kwaterze)". Nie oznacza to, że betlejemici okazali się krańcowo niegościnni, lecz że Józef- po pierwszych, nieudanych poszukiwaniach - wybrał miej­sce przeznaczone dla zwierząt, zarówno ze względu na intymność mającego nastąpić porodu, jak i na czystość rytualną. „Liczne domy na tym obsza­rze są ciągle budowane nad grotami - może więc rzeczywiście powinniśmy wyobrazić sobie Józefa zabierającego Maryję na takie zaplecze, aby naro­dziny miały miejsce z dala od krzątaniny w izbie mieszkalnej?"^[3]

-----------------------------------------------

[1] D. Baldi, W Ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej, Kraków – Asyż 1982t., s. 165-166.
[2] Zob. M.T. Petrozzi, Bethleem, Jerusalem 1985; D. Chrupcała, Betlejem. Kolebka Mesjasza, Kraków 2003.
[3] J. Murphy-O'Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, Warszawa 1996, s. 217-218. Murphy-O'Connor stawia hipo­tezę, że Maryja i Józef mogli być rodowitymi betlejemitami, a do Nazaretu przenieśli się tylko ze względu na zagrożenie ze strony dynastii herodiańskiej (tamże, s. 217).

ARGUMENTY ZA HISTORYCZNOŚCIĄ MIEJSCA NARODZIN JEZUSA CHRYSTUSA

Jak twierdzi część współczesnych egzegetów, Mateusz i Łukasz pisali o Betle­jem tylko dlatego, że takie były przepowiednie mesjańskie, zwłaszcza ta najsłynniejsza z Księgi Micheasza, zaczynająca się od słów: „A ty, Betle­jem Efrata..." (Mi 5,1). Czy trzeba im przyznać rację? Argumenty za grotą betlejemską jako autentycznym miejscem narodzin Jezusa Chrystusa są następujące:

1. Św. Łukasz, wyraźnie zainteresowany pochodzeniem, narodzinami i dzie­ciństwem Jezusa Chrystusa, nie przywołuje wspomnianego wyżej pro­roctwa Micheasza, które miało być podstawą do stworzenia rzekomej „legendy o narodzinach w mieście Dawidowym". Opisując ubogie naro­dziny Mesjasza w Betlejem, „przekonuje" natomiast dostojnego Teofila i wraz z nim innych chrześcijan o „całkowitej pewności nauk, których [im] udzielono" (Łk 1,4). Pokazuje, co się istotnie stało i kim jest Nowo­narodzony, a nie dowodzi - podkreślam - wypełnienia się proroctwa^[4].
2. Ten sam Ewangelista przedstawia w swojej Ewangelii Maryję jako „piastunkę pamięci". Po nakreśleniu scen z narodzin Jezusa w Betlejem stwierdza: „Lecz Maryja zachowywała wszystkie te sprawy i rozważała je w swoim sercu" (Łk 2,19). A zamykając cykl dziecięctwa Jezusa freskiem „odnalezienia Jezusa w świątyni" dodaje: „Matka Jego chowała wiernie wszystkie te wspomnienia w swoim sercu" (Łk 2,51). Czy - obok wszyst­kich motywów teologicznych - nie zaznacza w ten sposób, że jego źró­dło dotyczące narodzin i młodości Jezusa jest wiarygodne i że jest nim właśnie Maryja?^[5]
3. S.-C. Mimouni stawia hipotezę, że rytuał sprawowany w „grotach mistycznych", nad którymi potem św. Helena wzniosła pierwsze trzy bazyliki Ziemi Świętej, a więc także w Betlejem, sięga judeochrześcijan palestyńskich po roku 70. Można przypuszczać, że starali się oni dotrzeć do groty narodzin Jezusa^[6].
4. W 395 roku po Chr. Hieronim napisał: „Od czasu Hadriana [135 rok po Chr. ] aż do panowania Konstantyna, przez około 180 lat [...] Betle­jem, teraz nasze i ziemskie najświętsze miejsce [...] było zaćmione lasem Tammuza, który jest Adonisem, a w grocie, gdzie kiedyś płakało dzie­ciątko Mesjasz, opłakiwany był kochanek Wenus" (List 58). Cyryl Jero­zolimski, piszący przed 348 rokiem po Chr., także wspomina, że okolica ta była zadrzewiona. Hadrian wygnał Żydów z terenu Betlejem, dając w ten sposób wolną rękę rozwojowi kultów pogańskich. Ale obchodzenie rocznicy mitologicznej śmierci Tammuza w grocie mogło być podyk­towane chęcią przeszkodzenia chrześcijanom w czczeniu tego miejsca. Ustanowienie kultu pogańskiego właśnie tutaj i przedkonstantyńska loka­lizacja groty mają dużą wartość wiarygodnościową - świadczą o istnieniu rozwiniętego kultu chrześcijańskiego w tym miejscu jeszcze przed 132 rokiem, kiedy wybuchło powstanie Szymona bar Kochby.

-----------------------------------------------

[4] Zob. opis celu, adresatów i charakteru trzeciej Ewangelii w: R.E. Brown, Que sait-on du Nouveau Testament?, Paris 2000, s. 311-314.
[5] Zob. Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, Kraków 2007, s. 198-199.
[6] S.-C. Mimouni, Lejudeo-christianisme ancien. Essais historiques. Paris 1998, s. 351-352.

5. Św. Justyn Męczennik, który urodził się w Ziemi Świętej, w Dialogu z Żydem Tryfonem (ok. 160) stwierdza: „Ponieważ Józef nie znalazł god­nego miejsca w miasteczku, zatrzymał się w grocie w pobliżu Betlejem. Gdy się tam znajdowali, Maryja wydała na świat Chrystusa i położyła go w żłobie..." (78,5). W pochodzącej z tego samego okresu apokryficznej Protoewangelii Jakuba czytamy: „Maryja zsiadła ze zwierzęcia i weszła do podziemnej groty [...]. I tu porodziła syna [...]" (XIII,2). Orygenes, który nawiedzał miejsca święte w 215 roku, w 248 roku pisał o czczeniu Groty Narodzenia jako o czymś ogólnie przyjętym przez mieszkańców okolicy: „[...] w Betlejem istnieje grota, w której On się urodził, w niej zaś żłób, gdzie go położono owiniętego w płótno [...]. Miejsce to słynie w całej okolicy, a nawet wśród niewierzących, z tego, że urodził się tam Jezus, którego czczą i któremu się kłaniają chrześcijanie"^[7].
6. W samej Grocie Narodzenia dotychczas nie przeprowadzono prac arche­ologicznych. Badania z lat 1962-1964 (Bellarmino Bagatti) w innych grotach wykazały, że były one zamieszkane już w VII w. przed Chr. Odkryto także dużą liczbę grobów, z których większość pochodzi z czasów św. Hieronima. Jednak ceramika z okresu monarchii, praw­dopodobnie z VI w. przed Chr., wykazuje, że groty były użytkowane już w tym czasie. Opuszczone, powróciły do użytku w I w. po Chr.^[8] Groby w tych grotach, wskazujące, że starożytni chrześcijanie pragnęli być pochowani w pobliżu świętego miejsca, mogą również stanowić potwierdzenie tradycji sytuującej właśnie tutaj miejsce narodzenia Chrystusa.

DALSZE LOSY MIEJSCA

W 324 r. przybywa do Ziemi Świętej matka Konstantyna, św. Helena ze swo­imi architektami i poleca biskupowi Makariosowi wybudować w Betlejem bazylię Narodzenia^[9]. Układ bazyliki znamy dzięki odkryciom dokonanym w roku 1934 pod posadzką obecnej świątyni. Pierwszy wzniesiony tu kościół został poświęcony 31 maja 339 roku. „Ośmioboczna apsyda umieszczona została bezpośrednio nad grotą, do której schodziło się po stopniach prze­chodzących pod kamienną balustradką". Jedynym widocznym do dziś ele­mentem tego kościoła jest posadzka w nawie oraz w pobliżu ołtarza, bli­sko pół metra poniżej obecnego poziomu. Według starożytnego kalenda­rza gregoriańskiego bazylika miała nosić tytuł „Maryi Matki Bożej" (339). Ukształtowanie zbocza wzgórza wskazuje, że naturalne wejście do groty znajdowało się po stronie północnej lub zachodniej.
W 384 roku w grotach betlejemskich zamieszkał św. Hieronim (zm. 420). Dwa lata później dołączyła do niego Paula z córką Eustochium. Stopniowo miasteczko stawało się znaczącym ośrodkiem monastycznym. W takim to otoczeniu Hieronim pisał swe liczne dzieła; jego najbardziej znaczą­cym osiągnięciem stał się nowy przekład Starego i Nowego Testamentu, zwany Wulgatą. Jedna z grot identyfikowana jest jako cela św. Hieronima. W dwóch sąsiednich znajdują się groby Pauli i Eustochium oraz samego Hieronima (grób jest pusty, bowiem święty został przeniesiony do Bazy­liki Santa Maria Maggiore w Rzymie).
Po powstaniu Samarytan w 529 roku, „cesarz Justynian polecił swym wysłannikom rozebrać kościół w Betlejem, który był niewielki, i zbudować go na nowo z taką wspaniałością, rozmiarem i pięknością, że żaden nawet w Świętym Mieście nie powinien go przewyższyć"^[10] (Eutychiusz z Aleksan­drii, IX wiek). Wydłużył kościół, dodając jeszcze jedno przęsło, dobudował kryty przedsionek (narteks), a ośmioboczną apsydę zastąpił trzema. Ta wła­śnie budowla, z niewielkimi zmianami, przetrwała do dnia dzisiejszego.
Podsumujmy: Łukaszowe wzmianki o Maryi jako tej, która zachowywała pamięć o narodzinach i dzieciństwie Jezusa, mogą również dotyczyć loka­lizacji miejsc narodzin i dorastania Jezusa. Niewątpliwie grota betlejemska (jedna z „grot mistycznych") już bardzo wcześnie była otaczana kultem i nie zaniknął on nawet po jej przekształceniu w miejsce kultu pogańskiego, tak że św. Helena nie ma żadnych problemów z jej lokalizacją. Tyle wolno powiedzieć historykowi.

-----------------------------------------------

[7] Przeciw Celsusowi, dz. cyt., 1,51. Za: J. Murphy-O'Connor, Przewodnik..., dz. cyt., s. 218.
[8] Zob. B. Bagatti, Recenti scavi a Betlemme, „Liber Annus" 18/1968, s. 181-237.
[9] Całość dalszych losów miejsca narodzenia Jezusa opisał A. Brunot, Bethleem, La Basilique de la Nativite, BTS 42,1961, s. 5-16, TS 2, s. 1493-1509. Niniejszy fragment (do końca roz­działu), po dokonaniu skrótów i uzupełnień, został zaczerpnięty z: J. Murphy-O'Connor, Przewodnik..., dz. cyt, s. 218-220.
[10] Za: J. Murphy-O'Connor, Przewodnik..., dz. cyt., s. 218.

SPIS TREŚCI

WSTĘP
Katolicyzm to bardzo konkretna sprawa
Apologia contra Iudaeos i teologia od fundamentów
Archeologia i teologia
Metoda, struktura, źródła

CZĘŚĆ I

SZKIC HERMENEUTYKI PRZESTRZENI ŚWIĘTEJ I SPOTKANIA Z INNYM
Słowo o fenomenologii i hermeneutyce religii
Przestrzeń konsekrowana
Struktury przestrzeni świętej
Ukierunkowanie źródłowe
Manipulacja i tęsknota
Ryszard Kapuściński - Ten Inny w drodze
„Geografia wiary” - pierwsza odsłona

ZIEMIA ŚWIĘTA W BIBLII
Bóg - ziemia – człowiek
Epopeja patriarchów
W Ziemi Obietnicy
Historia deuteronomistyczna
Ziemia utracona - ziemia odzyskana
W księgach mądrościowych
Ziemia Chrystusa
Fundamentalizm a odpowiedzialność

„GEOGRAFIA ZBAWIENIA" - PIELGRZYMKA LUDZI I ZNACZEŃ
Ziemia Święta w początkach chrześcijaństwa
Itineraria
Sen o Jerozolimie wyzwolonej
Narodziny„geografii zbawienia”
Powołanie Ziemi Świętej w ramach „geografii zbawienia”
Tryptyk rzymski - mistyczna summa „geografii wiary”

KOŚCIÓŁ KATOLICKI I ZIEMIA ŚWIĘTA DZISIAJ
Izrael w miejsce Palestyny?
Ziemia, państwo, religia we współczesnym Izraelu
Islam i al-Quds, państwo palestyńskie
Stolica Apostolska a Ziemia Święta, prawa Żydów i Palestyńczyków
Kościół w Ziemi Świętej
Być chrześcijaninem w Ziemi Świętej
W obliczu konfliktu
Dialog międzyreligijny w Ziemi Świętej
Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej dzisiaj
Intercedere

CZĘŚĆ II

ARCHEOLOGIA BIBLIJNA I TEOLOGIA

„RODZINA PANA” - WIARYGODNY STRÓŻ TRADYCJI. NAZARET
Kwiat Galilei
Charakterystyka
Grota Zwiastowania
Rodzina Jezusa
Ecclesia Nutritionis

POMIĘDZY „GEOGRAFIĄ WIARY” A HISTORIĄ. BETLEJEM
Grota Narodzenia
Argumenty za historycznością miejsca narodzin Jezusa Chrystusa
Dalsze losy miejsca

W KRĘGU RELACJI DO JUDAIZMU EPOKI. SEFORIS
Klejnot całej Galilei
Jezus w Seforis?
Obecność chrześcijan

KAFARNAUM – „JEGO MIASTO”
Łódź z Ginosar
Jezus i Kafarnaum
Kafarnaum, Kana, Betsaida
Chrześcijanie w „Jego mieście”
Synagoga
Datacja
Sprawa „synagogi setnika rzymskiego”
„Biała synagoga” dziełem chrześcijan?
Dom – „memoriał Piotrowy”
Łaźnia rzymska

ŚWIĄTYNIA JEROZOLIMSKA
Karta z dziejów
Świątynia w Ewangeliach
Późniejsze dzieje

NAUCZANIE SWOICH – ELEONA
Wędrówka znaczeń
Podstawy historyczne
Nekropolia i archeologia

MIEJSCE NARODZIN KOŚCIOŁA
„Górna sala”
Badania archeologiczne Jacoba Pinkerfelda
Judeochrześcijanie? Jak rozwikłać zagadkę?

ARCHEOLOGIA I JEZUSOWA DROGA KU MĘCE
Droga z Syjonu do potoku Cedron
Getsemani
Gallicantu
Ossuarium Kajfasza?
Pretorium i droga krzyżowa

GOLGOTA I PUSTY GRÓB
Odkrycie z Giv'at ha-Mivtar
Historia Kalwarii
Grób Jezusa Chrystusa

JUDEOCHRZEŚCIJANIE – GRÓB MARYI W GETSEMANI
Opactwo cluniackie
Grób Maryi
Kłopotliwe milczenie

RZYM
Chrześcijanie w Rzymie
Krzyż z Herculanum
Sprawa męczeństwa Piotra w Rzymie
Prace archeologiczne
Wyniki
Rzym i „geografia wiary”

ZAKOŃCZENIE

INDEKS NAZW OSOBOWYCH