Fragment książki "Historia biblijna w zarysie", który publikujemy za zgodą Wydawnictwa TUM

U początków obecności Izraela w Kanaanie można dostrzec dwie wyraźne epoki: osiedlanie się pokoleń na wylosowanych terenach i okres władzy Sędziów nad po­koleniami izraelskimi.

1. Zajęcie Kanaanu

Podstawowym źródłem biblijnym dla tego okresu hi­storii zbawienia jest Księga Jozuego, którą możemy po­dzielić na trzy wielkie bloki tematyczne: podbój Kanaanu (Joz 2-12) (a); podział Ziemi Obiecanej pomiędzy poko­lenia Izraela (Joz 13-21) (b); pożegnalna mowa Jozuego na zgromadzeniu w Sychem (Joz 22-24) (c)^[1].

a. Podbój Kanaanu

Zgodnie z danymi Księgi Jozuego zajęcia kraju dokona­no w kilku etapach. Po przekroczeniu Jordanu^[2] zdobyto najpierw Jerycho^[3]. Następnie Jozue podbił centralną, górzystą część Kanaanu z twierdzą Aj, a potem Sychem. Stąd, wsparty przymierzem z Gabaonitami, ruszył na pod­bój południowych terenów z takimi twierdzami, jak: Gibeon, Lakisz, Hebron i Debir. Kolejna, trzecia kampania Jozuego miała miejsce na północy. Nie wiemy, jak Izraelici dotarli na północ Kanaanu: doliną Jordanu czy przez góry. Tutaj zdobyte zostały miasta Chasor, Kadesz, Megiddo i Taanak^[4].

Tak przedstawia się historia podboju na podstawie tekstów biblijnych. Badania archeologiczne jednak czę­sto mówią co innego. Na ich podstawie wydaje się niemal pewne, że w XIII w. przed Chr. większość z wymienio­nych miast nie była zamieszkała^[5]. Pojawiły się więc trzy:

- półkoczownicze plemiona Izraelitów zasiedlały nieza­mieszkałe tereny górzystego kraju i dopiero znacznie póź­niej usunęły Kananejczyków z ich miast; bunt rolników
- Izrael wyłonił się nie wskutek „wejścia" z zewnątrz do Kanaanu, ale jako rezultat buntu rolników przeciw ich pa­nom lub, ostatnia hipoteza, konglomerat
- Izrael wyłonił się z połączenia ludności Kanaanu i napływowej ludności z zewnątrz, która jedne terytoria zasiedlała, a inne zdoby­wała w walce. I ta właśnie hipoteza wydaje się być bliższa realiom Księgi Sędziów^[6].

------------------------------

[1] Por. M. Navarro Puerto, Księgi Jozuego, Sędziów i Rut, tłum. P. Rak, Kraków 1998, 18-19.
[2] Tu ma miejsce cud rozstąpienia się wód rzeki, analogiczny do zda­rzenia nad Morzem Czerwonym. Wody spływające z góry zatrzymały się i utworzyły jakby jeden wał na znacznej przestrzeni od miasta Adam, a wody dolnej części spłynęły do Morza Martwego (Joz 3, 14-17). Cud ten był skutkiem wejścia kapłanów niosących Arkę Przymierza do wód Jordanu (Joz 3,15). Por. E. Zawiszewski, Historia zbawienia, dz. cyt., 21.
[3] Należy tutaj zwrócić uwagę na kwestie literackie dotyczące Joz 5,13-6, 27 oraz na relację pomiędzy tym opowiadaniem a danymi archeologicz­nymi na ten temat. Szczegółowe opracowanie tych zagadnień zob. T. Brze­gowy, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1996, 50-57.
[4] Por. C. Schedl, Historia Starego Testamentu, dz. cyt., t. II, 219-224.
[5] Szczegółowe informacje na ten temat zob. J.A. Callaway, Osiedla­nie się w ziemi Kanaan, tłum. W. Chrostowski, w: Starożytny Izrael. Od czasów Abrahama do zburzenia Jerozolimy, dz. cyt., 93-112; C. Schedl, Historia Starego Testamentu, dz. cyt., t. II, 215-219; J. Bright, Historia Izraela, dz. cyt., 130-134.
hipotezy tłumaczące te niezgodności: pokojowa infiltracja
[6] Por. J.A. Callaway, Osiedlanie się w ziemi Kanaan, dz. cyt., 112.
[7] Por. E. Zawiszewski, Historia zbawienia, dz. cyt., 23.

b. Podział ziem

Podział ziem nastąpił przez losowanie. Nie wzięło w nim udziału pokolenie Lewiego, któremu przydzielono trzynaście miast „kapłańskich" (21, 3-4) i trzy­dzieści pięć miast „1ewickich" pośrodku pozosta­łych pokoleń (21,1-40). Wyznaczono także sześć „miast ucieczki" na schronienie dla nieumyślnego zabójcy: Kadesz, Sychem, Hebron po zachodniej stronie Jordanu oraz: Beser (pokolenie Rubena), Ramot w Gileadzie (po­kolenie Gada) i Golan w Baszanie (pokolenie Manassesa) po wschodniej stronie Jordanu (20,1-9)^[7]. Ziemie należące do pozostałych pokoleń przedstawiamy na mapce^[8].
  Jozue przed swoją śmiercią zwołał do Sychem zgromadzenie na­rodowe. Przypominając minione dzieje Izraela, wspomniał na wielkie dzieła, których dokonał Bóg wyprowadzając lud z niewoli egipskiej. Następnie Jozue odnowił przymierze ludu z Bogiem i nadał mu prawo i przepisy. Potem odesłał pokolenia izraelskie, każde do swego dziedzictwa. Sam udał się do swojej posiadłości Timnat-Serach w górach Efraima, gdzie zmarł przeżywszy 110 lat^[9].

------------------------------

[8] Mapkę opracowano na podstawie J.A. Callaway, Osiedlanie się w ziemi Kanaan, dz. cyt., 95.
[9] Por. C. Schedl, Historia Starego Testamentu, dz. cyt., t. II, 224-225.

2. Okres Sędziów

Przedstawimy najpierw pokrótce tło historyczne tego okresu, a następnie przejdziemy do omówienia postaci przedstawionych w Księdze Sędziów, ta bowiem jest dla nas podstawowym źródłem informacji o tej części historii zbawienia.

a. Tło historyczne

Z pewnym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, że etap wzięcia w posiadanie ziemi został zakończony i przed połową XII w. ukształtowała się plemienna konfe­deracja. W Egipcie w tym czasie XIX dynastia chyliła się ku upadkowi. Ostatnim ze znaczących jej władców był Merneptah (ok. 1224-1214 r. przed Chr.). Wielkim wyda­rzeniem w okresie jego panowania było odparcie najazdu między innymi „ludów morza"^[10]. Po jego śmierci rozpo­czął się tam okres zamieszania i w tym czasie Egipt utracił faktycznie kontrolę nad posiadłościami w Azji. Izrael miał więc sposobność umocnienia się w swoim kraju. Mimo że Egipt usilnie się starał, by przywrócić swoją władzę, nie był w stanie czynić tego trwale, co nieuchronnie prowadziło do zmierzchu imperium. Próby jego ratowania podjął Ram­zes III (ok. 1183-1152 r. przed Chr.), władca XX dynastii. Między piątym a jedenastym rokiem swych rządów zmu­szony był stawić czoło serii masowych najazdów „ludów morza", jak też Libijczyków i sprzymierzonych plemion, co w końcu wyczerpało siły Egiptu. Nie mając możliwości, by wyprzeć najeźdźców z Palestyny, faraon pozwolił nie­którym z nich (Filistynom, Zikarom i może jeszcze innym) osiedlić się tam jako swoim wasalom. W charakterze na­jemników obsadzali oni również garnizony w tym kraju, jak i w Egipcie. W ten sposób Filistyni, którzy dali nazwę Pale­stynie, znaleźli się na scenie dziejów zaledwie w kilka lat po pojawieniu się na niej Izraela. Imperium egipskie nigdy już nie podniosło się z upadku. Kiedy w wyniku spisku zmarł Ramzes III, w krótkim czasie nastąpił kres imperium.

Na scenie politycznej nie było w tym okresie takiej potę­gi, która mogłaby odziedziczyć ruiny egipskich posiadłości azjatyckich. Imperium Chetytów zostało gwałtownie zmiażdżone w czasie starcia Ramzesa III z „ludami morza"^[11]. Asyria, która doszła w XIII w. do szczytu potęgi, po za­bójstwie Tukultininurty I (ok. 1207 r. przed Chr.) weszła w trwający blisko 100 lat okres słabości. Swoje przejścio­we odrodzenie Asyria przeżywała za rządów Tiglatpilesara I (ok. 1114-1076 r. przed Chr.), który zdobył Babilon, a wyprawy zawiodły go na północ w głąb Armenii i Anatolii i na zachód do Morza Śródziemnego w północnej Fe­nicji; zryw ten nie trwał jednak długo. W końcu Asyria znowu się osłabiła na blisko dwieście lat. Przyczyną tego w dużej mierze byli Aramejczycy, którzy pod koniec II tysiąclecia coraz silniej napierali na wszystkie części Ży­znego Półksiężyca. Syrię i górną Mezopotamię zamieszki­wała przeważnie ludność aramejska. Aramejczycy nieba­wem utworzyli tam wiele państewek. Asyria, sama będąca celem infiltracji, ledwie zdolna była bronić swych granic, a tym bardziej nie mogła przedsiębrać dalekich wypraw. Jak wielu zatem kryzysom musiał stawić czoło młody Izra­el, by móc swobodnie dalej się rozwijać bez groźby ze stro­ny jakiegoś mocarstwa^[12].

Obiecana przez Boga Izraelitom ziemia Kanaan została w owym czasie opanowana przez trzy główne siły. Izra­elici zajmowali płaskowyż Palestyny, „ludy morza" sporą część jej terenów nadmorskich, a Aramejczycy stopniowo opanowali północne tereny wraz z Syrią. Tylko w niewielu miejscach utrzymywały się enklawy kananejskie, ze starą ludnością zamieszkującą tę ziemię przed przybyciem Izraelczyków. Filistyni, należący do „ludów morza" sprawowali władzę nad palestyński­mi terenami nadmorskimi i zajęli punkty strategiczne na równinie Ezdrelon i w dolinie Jordanu; mieli swój ośrodek władzy w pięciu miastach (pentapolis): Gaza, Aszkelon, Aszdod, Ekron i Gat^[13].

------------------------------

[10] Por. G. Rachet, Słownik cywilizacji egipskiej, tłum. J. Śliwa, Katowice 1996, 210.
[11] Por. O.R. Gurney, Hetyci, tłum. W. Ceran, w: Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, red. A. Cotterell, Łódź²1996, 121.
[12] Por. J. Bright, Historia Izraela, dz. cyt., 177-178; por. także A.K. Grayson, Asyria, tłum. P. Krupczyński, w: Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, dz. cyt., 109-110.
[13] Por. J. Bright, Historia Izraela, dz. cyt., 178.

b. Sędziowie w Izraelu

Przedstawione tło polityczne wprowadza nas w kolejny okres historii zbawienia, który rozpoczyna się po śmierci Jozuego (Sdz 2, 6-10), a kończy mową pożegnalną Samu­ela (1 Sm 12). W tym czasie Izraelici musieli sąsiadować z pogańskimi mieszkańcami kraju. Zmuszeni byli szukać form pokojowego współżycia z nimi. Działo się to drogą różnorakich ustępstw w zakresie obyczajów i przekonań, prowadzących do skażenia, a nawet do utraty wiary. Nad­to ciągle wybuchały walki z ludnością kananejską, Aramej­czykami, Moabitami, Ammonitami, Madianitami i Filisty­nami. W tej skomplikowanej sytuacji Bóg zsyłał narodowi wybitnych ludzi, których zadaniem było wybawianie po­szczególnych plemion Izraela z różnorakich opresji. Tych właśnie ludzi Biblia nazywa sędziami^[14].

Funkcja sędziego nie była dziedziczna, gdyż każ­dy z nich był wybierany przez Boga indywidualnie. We wszystkich przypadkach uwidacznia się niemal ten sam schemat: Izrael oddala się od Jahwe, oddając cześć obcym bogom; Jahwe zsyła karę w postaci najazdu obcych ple­mion; Izraelici wyrażają skruchę i błagają Jahwe o pomoc; On ratuje swój lud, powołując sędziego, który zwycięża wroga i zapewnia pokój^[15]. Również schemat powołania jest stały. Widać to szczególnie dobrze na przykładzie lo­sów Gedeona: zlecenie misji (Sdz 6, 14); opory i sprzeciw powołanego (Sdz 6,15); Boża obietnica udzielenia pomocy i ustanie sprzeciwu (Sdz 6,16); znak Boży potwierdzający prawdziwość zleconej misji (Sdz 6,17-21)^[16]. Autor biblijny wymienia dwunastu sędziów: sześciu większych i sześciu mniejszych.

Sędziowie „więksi" to:

Otniel (pokolenie Judy) - wybawia lud z opresji Kuszan-Riszeataima Edomity (Sdz 3, 7-11a);
Ehud (pokolenie Beniamina) - wybawia lud od Moabitów (3,11b-30);
Barak (pokolenie Neftalego) i Debora - wybawiają lud od Kananejczyków (Sdz 4-5);
Gedeon (pokolenie Manassesa) - wybawia lud od Madianitów (Sdz 6,1-8, 35);
Jefte (pokolenie Gada) - wybawia lud od Ammonitów (10, 6-12, 7);
Samson (pokolenie Dana) - wybawia lud od ucisku Fi­listynów (Sdz 13-16).

Sędziowie „mniejsi" to:
Szamgar (3, 31), Tola (10, 1-2), Jair (10, 3-5), Ibsan (12, 8-10), Elon (12,11-12), Abdon (12,13-15)^[17].

Linię charyzmatycznej władzy w Izraelu kontynuują księgi Samuela, które zawdzięczają swoją nazwę proroko­wi i sędziemu Samuelowi. Jego życie powiązane jest z Helim, kapłanem Jahwe w Szilo, gdzie dwaj jego synowie - Chofni i Pinchas (1 Sm 1,3) - dopuszczali się znieważania ofiar składanych w świątyni. Szerzył się kult Baala i bogini Asztarte. Doszło do wojny z Filistynami, w wyniku któ­rej Arka Przymierza dostała się w ręce Filistynów i została przeniesiona do świątyni Dagona w Aszdod (1 Sm 5, 1-5), a Heli i jego synowie zginęli w walce (1 Sm 4,1-5, 2). Nowy rozdział historii zbawienia rozpoczyna powołanie Samu­ela, jeszcze przed wojną z Filistynami (1 Sm 3). W czasie sprawowania rządów przez Samuela na Filistynów spadły plagi, dlatego mocno doświadczeni oddali Arkę Przymie­rza (5, 3-7, 1). Działalność Samuela daje się ująć w pe­wien schemat: wzywanie ludu do oddawania czci Jahwe; wzywanie do składania ofiar całopalnych dla wyjednania zwycięstwa i sprawowanie sądów nad Izraelem w Betel, Gilgal i Mispa^[18].

------------------------------

[14] Por. E. Zawiszewski, Historia zbawienia, dz. cyt., 25-26.[15] Por. T. Hergesel, Rozumieć Biblię, dz. cyt., 115.
[16] Por. J.K. Pytel, Księgi w opracowaniu deuteronomistycznym, w: Wstęp do Starego Testamentu, red. L. Stachowiak, Poznań 1990, 177-178.
[17] Por. T. Brzegowy, Księgi historyczne, dz. cyt., 70-71.
[18] Por. J.K. Pytel, Księgi w opracowaniu deuteronomistycznym, dz. cyt., 184-186.
 

SPIS TREŚCI

Wstęp

I. Prolog dziejów zbawienia (S. Stasiak)

II. Historia patriarchów (S. Stasiak)

III. Początek historii pokoleń izraelskich w Kanaanie (S. Stasiak)

IV. Monarchia (S. Stasiak)

V. Niewola (pod panowaniem Babilonii) (S. Stasiak)

VI. Odbudowa państwa i kultu (pod panowaniem Persji) (S. Stasiak)

VII. Okres machabejski i hasmonejski (pod panowaniem helleńskim) (M. Rosik)

VIII. Czasy herodiańskie (pod panowaniem rzymskim) (M. Rosik)