Fragment książki "Teologiczne znaczenie formuł pokutnych w Psałterzu.", który zamieszczamy za zgodą Wydawnictwa TUM

W poprzednich rozważaniach zostało ukazane, że w formu­łach pokutnych występujących w Psałterzu jedynie Jahwe jawi się psalmistom jako sprawca przebaczenia. W tym miejscu warto zastanowić się nad problemem istoty tego Bożego przebaczenia, czyli nad zagadnieniem, które stanowi główną treść wszystkich omawianych wypowiedzi.

Wydaje się, że dużą pomocą okaże się tu przedstawienie ta­beli z występującymi terminami i zwrotami na temat przebacze­nia w formułach przebaczenia:

Analizując wypowiedzi psalmistów przedstawione w tabeli można wyciągnąć wnioski, że ich język, dotyczący idei przeba­czenia, jest bardzo urozmaicony. Obejmuje on wyrażenia od: slḥ i kpr „przebaczyć" (Ps 86,5; 103,3; 130,4; 65,4b; 78,38), nśʼ pšʼ i nśʼ ʻwn „zabrać grzech" (Ps 32,1 i 85, 3), ksh ḥṭʼ „przykryć winę" (Ps 32, 2 i 85, 3), rpʼ „uzdrowić" (Ps 103,3 i 107,20), ciekawy zwrot występujący tylko jeden raz w Starym Testamencie: lōʼ jaḥšōb „nie poczytywać" (Ps 32,2), dwa opisy dotyczące swej treści przebaczenia (Ps 103,10.12) i wreszcie również zasadniczo występująca raz w Starym Testamencie nazwa ʼel nśʼ „Bóg przebaczenia"^[1].

Tej wielości terminów i zwrotów, którymi posługują się po­bożni autorzy Psałterza w celu ukazanie idei przebaczenia, nie możemy się jednak dziwić. Nie było bowiem jeszcze w ich cza­sach ukształtowanego jednolitego pojęcia na to, co dzisiaj ro­zumie się pod terminem „przebaczenie". Bliższe zapoznanie się z właściwą treścią przywołanej wyżej terminologii i kontekstu, w którym była użyta, pozwoli zapewne uchwycić właściwą istotę przebaczenia.

Już na wstępie daje się zauważyć interesujące zjawisko: w omówionych już wcześniej formułach dotyczących próśb o przebaczenie dwukrotnie posłużyli się psalmiści terminami od slḥ i kpr (Ps 25,11: slḥ i Ps 79,9: kpr) i kilka razy innymi wyra­żeniami (25,7.18; 51,3.9.11; 41,5). Obecnie zaś w formułach przebaczenia pięciokrotnie użyli terminów od slḥ i kpr (Ps 86,5; 103,3; 130,4: slḥ, Ps 65,4b; 78,38: kpr) oraz siedmiokrotnie posłużyli się na określenie przebaczenia innymi wyrażeniami (Ps 32,1-2.5; 85,3; 99, 8; 103,10.12; 107,20).

---------------------------------

[1] Zob. J.J. Stamm, Erlösen und Vergeben..., dz. cyt., 77; tenże, slḥ, w: ThAT II, 152.

Zjawisko to prowadzi nas do kolejnego wniosku, zgodnego zresztą z badaniami uczonych na temat wszystkich ksiąg Starego Testamentu, że terminy pochodzące od slḥ i kpr nie są jedynymi określeniami na „przebaczenie", lecz tylko jednymi z wielu^[2]. Są one jednak najważniejsze. Większość komentatorów przyjmuje, że mają one swoje Sitz im Leben w kulcie. Świadczy o tym rów­nież statystyka, która w stosunku do terminów wywodzących się od slḥ i kpr potwierdza, że przykłady z tymi pojęciami pojawia­ją się najczęściej w związku z przepisami ofiarnymi (Kpł i Lb). Tym niemniej tam, gdzie te słowa zostały wprowadzone bez wyraźnej wzmianki o kultycznych okolicznościach, mogą oznaczać przebaczenie bez kultycznego wstawiennictwa^[3].

Oprócz slḥ i kpr również ze środowiska kultycznego wy­wodzą się takie pojęcia, jak kibbēs - oczyszczać, ṭihar - czyścić, māḥāh - obmywać.

Inne terminy występujące w formułach przebaczenia, wy­mienione poprzednio w tabeli, posiadają różne pochodzenie. Oto występujący najczęściej w Starym Testamencie obrazowy zwrot ʻăwôn nāsā - „zabrać grzech" - bierze swój początek z codzienne­go życia, np. zabrać bożki (2 S 5, 21), zabrać domy (Mi 2,2), zabrać jedzenie (Dn 1,16, por. Ps 25,18)^[4]. W czasach przed niewolą zwrot ten najczęściej występował w pismach „deuteronomistycznej księgi historycznej" i oznaczał nie tylko usunięcie winy przez Boga, lecz także użyczenie sobie przebaczenia przez ludzi. W tym ostatnim znaczeniu występował jednak samotnie, bez kontekstu innych terminów (zob. Wj 10,17; Rdz 50,17; 2 Sm 12,13; Wj 23,21). Inne przykłady przedwygnaniowe to: Oz 14, 3; Wj 32,32; 34,7; Lb 14,18; Joz 24,19. Natomiast powygnaniowe dowody spotyka się przede wszystkim w Psalmach^[5].

Przy uwzględnieniu formuł związanych z przebaczeniem, zwrot ten występuje więc dwukrotnie w Ps 32, a mianowicie w ww. 1 i 5, oraz jeden raz w Ps 85,3, przy czym należy zaznaczyć, że w Ps 32,1 występuje zwrot: n^esûj pešaʻ - „zabrano grzech", pa­radoksalnie do zwrotu k^esûj ḥaṭāʼāh - „przykryto winę". W Ps 32, 5 występuje zwrot: nasāʼtā ʻāwōn - „Ty zabrałeś winę". I wreszcie w Ps 85, 3 spotyka się podobne zjawisko jak w Ps 32, l, z tym, że tym razem występuje zwrot: naśaʼta ʻāwōn - „zabrałeś winę" w paralelizmie z kissita kŏl ḥattāʼtām - „przykryłeś wszystkie grzechy". I wreszcie termin nśʼ w związku z przebaczeniem grzechów występuje w Ps 99, 9, w którym to przykładzie sam Jahwe określony jest jako ʻēl nōśē: „Bóg przebaczający".

Teraz wypada przejść do wspomnianego już zwrotu ksh ʻwn. Zwrot ten w religijnym ujęciu językowym występuje u Ne 3,37, a mianowicie w paralelizmie z mḥh ḥtʼ i jest widocznie kopią Jr 18, 23, tyle tylko, że zamiast kissāh ʻawon, występuje kippēr ʻal-ʻăwōn. Nie jest też pewne, czyjego znaczenie brzmi tu „zezwalać na pokutę", czy też „przykryć grzechy". W każdym przypadku nie można tutaj tłumaczyć go jako „przebaczyć", lecz jedynie postawić w kręgu zwyczajnych obrazów na oznaczanie istoty pokuty. Natomiast z całą pewnością jest obrazowym zwrotem określającym przebaczenie kissāh hattôt w obydwu przykładach Psałterza. Należy także zaznaczyć, że na przebaczenie między ludźmi spotyka się użycie tego zwrotu w Prz 17, 9a^[6].

Z kolei należy uwzględnić obrazowy zwrot rpʼ - „uzdrowić", „wyleczyć". Termin ten występuje w Starym Testamencie od wie­ków na określenie uzdrowienia, którego Jahwe dokonuje wobec pojedynczego człowieka lub narodu. Oprócz tego konkretnego znaczenia rpʼ może także być użyte na określenie przebaczenia grzechów lub też przebaczenia i uzdrowienia. Z tego rodzaju znaczeniem terminu rpʼ spotykamy się w Psałterzu. Należy tu uwzględnić dwa przykłady: Ps 41,5 (już wcześniej przeanalizo­wany), występujący w formie związanej z prośbą o przebaczenie i Ps 103, 3, który jest formułą przebaczenia. W Ps 103, 3 należy widzieć jako jedyną czynność Bożą, zarówno przebaczenie grze­chów, jak i uzdrowienie. Tu występują paralelne terminy od slḥ i rpʼ.

---------------------------------

[2] Zob. Th.C. Vriezen, Sündenvergebung, w: RGG³ VI, 508; J.J. Stamm, art. cyt., 154
[3] Por. K. Koch, Sühne und Sündenvergebung..., art. cyt., 223; F. Maas, kpr, w: ThAT I, 844.
[4] Zob.Th.C. Wiezen, Sündenvergebung, art. cyt., 508.
[5] Por. JJ. Stamm, Erlösen und Vergeben..., dz. cyt., 68.
[6] Zob. tamże, 72.

Przykłady te są dowodem na ścisły związek, jaki zachodził w świadomości Izraelity między grzechem i chorobą. Był on w ten sposób odczuwany, że jedno słowo rpʼ - „uzdrowić" usu­wało w jego mniemaniu obydwa rodzaje zła. To samo dotyczyło narodu (zob. Oz 4,2-9).

I wreszcie o przebaczeniu mogą też świadczyć obrazy oka­zyjne, których w Starym Testamencie jest jednak bardzo mało. Bardzo wymowne jednak występują w Ps 103, 10 i 12 (cytowa­ne w poprzednim punkcie niniejszego opracowania i w skrótach w tabeli - por. Ps 51,11; Iz 38,17; Mi 7,7-20)^[7].

Bliższe zapoznanie się z właściwą treścią teologiczną opisa­nej wyżej terminologii i kontekstu, w którym była użyta, pozwoli zapewne uchwycić istotę przebaczenia. Na podstawie wyszcze­gólnionych powyżej wypowiedzi i ich kontekstu przebaczenie jawi się jako część składowa ogólnego planu zbawczego, choć­by to w kontekście nie było wyraźnie powiedziane. Przebacze­nie, którego psalmiści oczekują, jest czasem materialne i doty­czy uwolnienia od choroby, złości wrogów, głodu itd.^[8] Wynika z tego, że w pojęciu biblijnym grzech i kara są ze sobą ściśle po­ważane, choćby o tym w tekście nie było nawet wspomnienia^[9]. I tak psalmista prosząc na przykład o pomyślność dla siebie, jest w głębi przekonany, że Jahwe udzielając mu jej, przebaczy także i jego grzechy^[10].

Czasem przedmiotem prośby psalmisty może być uwolnie­nie z doczesnej nędzy, która według jego mniemania okazała się skutkiem nieznanego mu nawet przewinienia czy jakiegoś nie­określonego grzechu, np. młodości (zob. Ps 25,7; 32,2.5; 90, 3-6.13).

Stosunkowo często w Psałterzu ziemskie nieszczęście oce­niane jest jako sprawiedliwa kara Boża za grzech (por. m.in. Ps 99,8 i 107,17-19). W związku z tym przebaczenie uważa się, podobnie zresztą jak i w innych księgach Starego Testamentu, za usunięcie tego grzechu, który oddziela jednostkę czy też spo­łeczność Izraela od Jahwe.

Nie świadczy to jednak o tym, że wszystkie z omawianych Psalmów tak samo podchodzą do tego trudnego zagadnienia, bo na przykład takie z nich, jak 51 czy 130, charakteryzuje zasad­niczo wyłącznie duchowy charakter przebaczenia, przy którym nieskończenie więcej zależy ich autorom na uwolnieniu od grze­chu niż na usunięciu choroby i biedy^[11]. W tych wspomnianych utworach psalmiści są bardzo świadomi swojej całkowitej zależ­ności od Bożej łaski, skoro twierdzą, iż nikt w obliczu Boga nie może czuć się sprawiedliwy, i nikt też sam nie może dla siebie wysłużyć przebaczenia (por. 51,7 i 130,3).

Inni psalmiści natomiast, chociaż są świadomi swoich grze­chów, to jednak są również ufni ze względu na przymierze, któ­re przewyższa grzech. Człowiek jest słaby, ale Bóg o tym wie i chętnie przebacza (zob. Ps 65,3nn). Natomiast w Ps 78,38 au­tor stwierdza, że Izrael grzeszył ze słabości, ale Jahwe o tym pa­miętał i nie karał ustawicznie. Zaś w Ps 103,4nn autor sugeruje, że przebaczenie nigdy nie jest automatyczne, dlatego wychwa­la dobroć Bożą, zaś ze swej strony chce okazać sprawiedliwość (ww. 3nn). Natomiast pokora psalmisty wobec łaskawości Jahwe jest bardzo pięknie pokazana w Ps 32, Inn. Dopóki kara nie minęła, psalmista nie wierzył, że Bóg mu przebaczył. Kiedy zaś przebaczenie uzyskał, okazuje przed Nim niespotykaną w in­nych Psalmach radość i szczęście, a także zachęca wszystkich pobożnych a cierpiących do podobnej modlitwy (w. 6) przed Jahwe, która, jak się możemy domyślać, spowoduje wysłuchanie i ulgę^[12].

Grzesznik jest także pewny przebaczenia, którego Bóg mu udzielił, co stwierdza zdecydowanie w w. 5cd. Pewność opiera się na pobożności ludu Bożego odzwierciedlonej w całym Psałterzu, w którym Bóg jam się jako Pan wierny swym obietnicom.

---------------------------------
[7] Tamże, 77.
[8] I tak w Ps 32, 3-4 karząca choroba, która była następstwem grzechu, przyprowadziła psalmistę do pokuty. Skutkiem zaś przebaczenia jest ziemskie szczęście. W Ps 103, 3 przebaczenie i uzdrowienie są to paralelnie połączone dzieła Boże (por. 25,19-20; 85, 3n).
[9] Por. G. von Rad, Teologia ST, dz. cyt, 211.
[10] Por. J J. Stamm, Erlösen und Vergeben..., dz. cyt., 131.
[11] Por. H. McKeating, Divine forgiveness in the Psalms, ScotJTh 18 (1965) 73.
[12] Tamże, 77-80.
 

Motyw ufności jest nie tylko powszechnym fundamen­tem każdej prośby kierowanej do Jahwe, lecz zwłaszcza prośby o przebaczenie (por. Ps 25 czy 130). W tym ostatnim Psalmie ufność podkreślona jest jako fundament tej idei^[13].

Psalmiści są też mocno przekonani o tym, iż przebacze­nie, jakiego im Jahwe udziela, nie jest jedynie chwilowym za­pomnieniem czy odsunięciem grzechów, lecz w ich głębokiej pobożności rzeczywistość całkowitego zniszczenia zaciągniętej winy znajduje głębokie potwierdzenie. W związku z tym bardzo słuszna wydaje się opinia W. Eichrodta^[14], który stwierdza, że w pobożności psalmistów odpuszczenie winy i ich westchnienia ku Bogu, który jest święty, znajdują się w centrum ich zaintereso­wań. Psalmiści posiadają także tak doskonałą ideę Boga, że Jego istotę pojmują jako absolutnie nie dającą się pogodzić z żadnym grzechem. W związku z czym skłonni są tak układać sobie życie w przyszłości, aby nie wmieszał się w nie destruktywny wpływ grzechu.

Tak więc psalmiści są nie tylko głęboko zainteresowani otrzymaniem przebaczenia, lecz prowadzą również prawdziwą i systematyczną walkę o zwycięstwo nad grzechem. W związku z tym słuszne jest twierdzenie, że bliskie są im nie tylko ma­terialne i doczesne skutki przebaczenia, lecz przede wszystkim bardziej szlachetne ideały duchowe. I chociaż jest prawdą, że w Psałterzu, jak i u proroków odpuszczenie pełne i bardziej ob­fite zastrzeżone jest tylko dla przyszłości, to jest też i faktem, że psalmiści są świadomi, iż mogą zniszczyć wielkie jarzmo winy również i obecnie. Psałterz posiada ponadto także i pozytywny aspekt przebaczenia, który polega na tym, że psalmiści nie tylko chcą się oczyścić z grzechów, którymi zgrzeszyli aktualnie, lecz także proszą Jahwe, aby mogli w przyszłości iść Jego ścieżkami, czyli postępować sprawiedliwie (zob. m.in. Ps 51, 12-14) a na­wet innych pociągnąć do nawrócenia i do powrotu do jedności z Jahwe (zob. 51,15)^[15].

Tak więc można skonkludować, że autorzy Psałterza, cho­ciaż nie znali tak dokładnie jak współcześni ludzie przebaczenia jako zjawiska czysto duchowego, ponadzmysłowego, dotyczące­go zwłaszcza życia wiecznego, lecz upatrywali go również w kon­kretnych zewnętrznych i czasem materialnych zdarzeniach, to jednak nie poprzestali na tym, lecz czynili wszystko, aby ukazać jego wielką rolę w całokształcie ich postępowania i wspólnoty, w której żyli i działali^[16]. Nie uzależniali go pod żadnym pozo­rem od zewnętrznych rytów i ofiar, lecz podkreślali konieczność wewnętrznej przemiany w celu otrzymania przebaczenia z rąk Jahwe. I w tym są tak bardzo bliscy nauce proroków oraz repre­zentatywni dla poglądów całego Starego Testamentu w tej kwe­stii. Są też bardzo bliscy nauce Chrystusa o przebaczeniu.

---------------------------------
[13] Zob. G. Bernini, dz. cyt., 266.
[14] Zob. Theologie des Alten Testaments, Bd. I, Leipzig 1933,128.
[15] Por. G. Bernini, dz. cyt., 264n; M. Gołębiewski, Pokuta w ST, w: AtKpl 89 (1977), 6n; M. Flipiak, Jahwe - Bóg zemsty czy Bóg przebaczenia?, w: Znak 28 (1976), 204n.
[16] Zob. J.J. Stamm, slḥ, art. cyt., 152.

SPIS TREŚCI

WSTĘP
 I. USTALENIE FORMUŁ POKUTNYCH W PSAŁTERZU
  1. Terminy pokutne
   a. Terminy związane z grzechem
   b. Terminy dotyczące przebaczenia
  2. Terminy pokutne w specjalnych formułach Psałterza
   a. Wyznanie grzechów
   b. Prośby o przebaczenie grzechów w Psałterzu
   c. Przebaczenie grzechów

 II. EGZEGEZA FORMUŁ POKUTNYCH
  1. Psalmy lamentacyjne
   a. Lamentacje narodu
   b. Lamentacje indywidualne
  2. Psalmy dziękczynne
   a. Psalm dziękczynny narodu
   b. Psalmy dziękczynne jednostki
  3. Pozostałe gatunki Psałterza

 III. ISTOTNE ELEMENTY POKUTY W ŚWIETLE FORMUŁ PENITENCJALNYCH
  1. Postulaty stawiane grzesznikowi
   a. Świadome wyznanie grzechów
   b. Pokorna prośba o przebaczenie
  2. Odpowiedź Boga
   a. Bóg jako jedyny dawca przebaczenia
   b. Istota przebaczenia

ZAKOŃCZENIE
POSŁOWIE
WYKAZ SKRÓTÓW
BIBLIOGRAFIA