Męczeństwo Jana Chrzciciela

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

Męczeństwo św. Jana Chrzciciela

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE 
Powołanie proroka 

Czytanie z Księgi proroka Jeremiasza

Pan skierował do mnie następujące słowa: Przepasz swoje biodra, wstań i mów wszystko, co ci rozkażę. Nie lękaj się ich, bym cię czasem nie napełnił lękiem przed nimi. A oto Ja czynię cię dzisiaj twierdzą warowną, kolumną ze stali i murem spiżowym przeciw całej ziemi, przeciw królom judzkim i ich przywódcom, ich kapłanom i ludowi tej ziemi. Będą walczyć przeciw tobie, ale nie zdołają cię zwyciężyć, gdyż Ja jestem z tobą, mówi Pan, by cię ochraniać”.
Jr 1,17-19 
 

17. przepasz swoje biodra: Werset ten i następne są logiczną konsekwencją w. 10. Akcentują one postawę proroka w czasie jego posługi. Przepasanie bioder wskazuje na gotowość do wypełniania rozkazów (1 Krl 18,46), jak i na bezpośrednie przygotowanie do bitwy (Hi 38,3; 40,7).

18. twierdzą warowną: W powołaniu Ezechiela (3,8-9) znajdujemy tę samą nieugiętą moc wyrażoną podobną symboliką. Tymi, którzy będą musieli spotkać się z silnym człowiekiem Boga, są zarówno polityczni jak i religijni przywódcy Judy oraz ich poddani, nawet ci z samych nizin społecznych (por. 4,9; 32,32).

Nie ma wątpliwości, że Jeremiasz jest w narracji o powołaniu porównany do Mojżesza, jako prawdziwy spadkobierca pod względem przekazywania słowa Bożego. Ponadto jeśli porówna się powołanie Jeremiasza z powołaniami Izajasza (6,1-13) i Ezechiela (2,1-3,15), będzie można dostrzec trzy charakterystyczne cechy. Przeznaczenie proroka do jego posługi jest jasno podkreślone: plan Jahwe wobec takiego człowieka istnieje od momentu jego zaistnienia (por. Sdz 13,5; Iz 49,1-2; Łk 1,15; Gal 1,15-16). Po drugie, dialog ten ukazuje intymności relacji istniejącej pomiędzy Jahwe i jego prorokiem; kilka innych fragmentów wykaże, że ta intymność nieustannie przybiera na sile. Jeremiasz jest jedynym prorokiem, który odkrył wewnętrzne zmaganie, wywołane przez powierzoną misje. Ostatecznie, prześladowanie, które nieodłącznie idzie w ślad za misją, jest silnie podkreślone: cała księga jest przepleciona tragicznymi wydarzeniami.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Usta me głoszą Twoją sprawiedliwość.

W Tobie, Panie, ucieczka moja,
niech wstydu nie zaznam na wieki.
Wyzwól mnie i ratuj w Twej sprawiedliwości,
nakłoń ku mnie swe ucho i ześlij ocalenie.

Bądź dla mnie skałą schronienia
i zamkiem warownym, aby mnie ocalić,
bo Ty jesteś moją opoką i twierdzą.
Boże mój, wyrwij mnie z rąk niegodziwca.

Bo Ty, mój Boże, jesteś moją nadzieją,
Panie, Tobie ufam od młodości.
Ty byłeś moją podporą od dnia narodzin,
od łona matki moim opiekunem,
Ciebie zawsze wysławiałem.

Moje usta będą głosiły Twoją sprawiedliwość
i przez cały dzień Twoją pomoc.
Boże, Ty mnie uczyłeś od mojej młodości
i do tej chwili głoszę Twoje cuda.
Ps 71, 1-6.15ab i 17

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ

Alleluja, alleluja, alleluja

Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości,
albowiem oni będą nazwani Synami Bożymi.
Mt 5,10

Alleluja, alleluja, alleluja

EWANGELIA

Ścięcie Jana Chrzciciela

Słowa Ewangelii według świętego Marka

Herod kazał pochwycić Jana i związanego trzymał w więzieniu, z powodu Herodiady, żony brata swego Filipa, którą wziął za żonę.

Jan bowiem wypominał Herodowi: „Nie wolno ci mieć żony twego brata”. A Herodiada zawzięła się na niego i rada byłaby go zgładzić, lecz nie mogła. Herod bowiem czuł lęk przed Janem, znając go jako męża prawego i świętego, i brał go w obronę. Ilekroć go posłyszał, odczuwał duży niepokój, a przecież chętnie go słuchał.

Otóż chwila sposobna nadeszła, kiedy Herod w dzień swoich urodzin wyprawił ucztę swym dostojnikom, dowódcom wojskowym i osobom znakomitym w Galilei.

Gdy córka Herodiady weszła i tańczyła, spodobała się Herodowi i współbiesiadnikom. Król rzekł do dziewczęcia: „Proś mnie, o co chcesz, a dam ci”. Nawet jej przysiągł: „Dam ci, o co tylko poprosisz, nawet połowę mojego królestwa”.

Ona wyszła i zapytała swą matkę: „O co mam prosić?” Ta odpowiedziała: „O głowę Jana Chrzciciela”. Natychmiast weszła z pośpiechem do króla i prosiła: „Chcę, żebyś mi zaraz dał na misie głowę Jana Chrzciciela”.

A król bardzo się zasmucił, ale przez wzgląd na przysięgę i na biesiadników nie chciał jej odmówić. Zaraz też król posłał kata i polecił przynieść głowę jego. Ten poszedł, ściął go w więzieniu i przyniósł głowę jego na misie; dał ją dziewczęciu, a dziewczę dało swej matce.

Uczniowie Jana, dowiedziawszy się o tym, przyszli, zabrali jego ciało i złożyli je w grobie.
Mk 6,17-29

17. Herodiady, żony brata swego Filipa: Herodiada była krewną Heroda Antypasa. Jednak nie poślubiła Filipa, lecz innego brata Heroda, który również nosił imię Herod (Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, 18.5.4 § 136 → Historia Izraela 81,165. Marek (lub tradycja, z której czerpał), popełnił błąd. Filip poślubił natomiast Salome (zob. Dawne dzieje Izraela 18.5.4 § 137).

18. Nie wolno ci mieć żony twojego brata: Zakaz Jana Chrzciciela opierał się na prawie z Kpł 18,16; 20,21, które zabraniało poślubienia żony własnego brata.

19. rada byłaby go zgładzić: Marek przypisuje śmierć Jana Chrzciciela gniewowi Herodiady, wywołanemu potępieniem jej małżeństwa z Herodem Antypasem przez proroka, natomiast Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izraela, 18.5.2 § 118) łączy ją z narastającą popularnością Jana oraz z politycznym zagrożeniem, jakie to powodowało. Izebel z 1 Krl 21 mogła być literackim pierwowzorem Markowego wizerunku Herodiady.

20. Herod bowiem czuł lek przed Janem: Herodiada nie mogła doprowadzić do stracenia Jana z powodu fascynacji Heroda osobą proroka.

21. swym dostojnikom, dowódcom wojskowym i osobom znakomitym w Galilei: Obecność tych osób na urodzinowej uczcie Heroda wskazuje, że odbywała się ona w pałacu Heroda w Tyberiadzie, stolicy Galilei, którą rządził. Jednak Józef Flawiusz (Dawne dzieje lz.raela, 18.5.2 § 119) pisze, że Jan został ścięty w twierdzy Macherom, położonej na wschodnim brzegu Morza Martwego. Herod mógł zaprosić gości do Macherontu, gdzie ze względów bezpieczeństwa (by usunąć go ze sceny publicznej) więziono Jana Chrzciciela.

23. nawet połowę mojego królestwa: Herod wypowiada słowa. które perski król Aswerus skierował kiedyś do Estery (zob. Est 5,3). Stwierdzenie, że dziewczyna spodobała się królowi, nawiązuje do Est 2,9, zaś scena królewskiej biesiady przypomina obraz uczty przedstawiony w Est 1,1-22. Jednak interpretowanie tej relacji jako midraszu opartego na starotestamentowej opowieści o Esterze wykracza poza ich cechy wspólne.

24. głowę Jana Chrzciciela: Natychmiastowa odpowiedź Herodiady na prośbę Salome o udzielenie rady wskazuje, że matka z góry wszystko ukartowała. Obarcza ją to główną winą za śmierć proroka, Herod Antypas pozostaje ofiarą lekkomyślnie złożonej obietnicy.

25. na misie: Greckie słowo pinax pierwotnie oznaczało „tacę" lub „półmisek”, później używano go do opisania szerokiego, płaskiego naczynia. Szybkie przedstawienie prośby („natychmiast”) i makabryczny pomysł podania głowy proroka na misie podczas uczty budzi odrazę u czytelnika.

26. król bardzo się zasmucił, ale przez wzgląd na przysięgę: Starotestamentowym przykładem człowieka, który złożył nierozważną przysięgę, jest Jefte (Sdz 11,29-40). Marek przedstawia Heroda schwytanego w pułapkę swych publicznych przechwałek (że da Salome wszystko, o co poprosi) i jej żądania. Fakt, że dotrzymanie danego słowa i zachowanie twarzy było dla niego ważniejsze od życia Jana Chrzciciela, nadaje jeszcze bardziej odpychający charakter całemu wydarzeniu.

28. dał ją dziewczęciu: Przeniesienie na misie głowy Jana, a następnie przekazanie jej przez Salonie Herodiadzie jest kolejnym makabrycznym szczegółem opowieści.

29. Uczniowie Jana, dowiedziawszy się tym przyszli, zabrali jego ciało i złożyli je w grobie: Opis ten powróci w opisie pogrzebu Jezusa w 15,45-46; podobieństwo losów Jana Chrzciciela i Jezusa wydaje się głównym tematem tego fragmentu.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

17-19. Romans Heroda ze bratową, którą wówczas poślubił, był faktem powszechnie znanym. Romans ten faktycznie zmusił go do rozwodu z pierwszą żoną, której ojciec, król, wyruszył z tego powodu na wojnę z Herodem i zwyciężył go. Ogłoszenie przez Jana tego związku za bezprawny (poza tym, że miał charakter cudzołożny, naruszał też prawo zakazujące kazirodztwa; zob. Kpł 18,16; 20,21) było atakiem wymierzonym przeciwko cudzołóstwu popełnionemu przez Heroda. Mógł on jednak potraktować to jako groźbę polityczną, zważywszy na okoliczności polityczne, które doprowadziły później do poważnej klęski militarnej. (*Józef Flawiusz powiada, że wielu uważało upokorzenie Heroda na wojnie za sąd Boży za stracenie Jana Chrzciciela.) Sugerowano, że przyrodni brat Heroda, Herod Filip, mógł zostać tutaj nazwany swoim drugim imieniem, by uniknąć pomylenia z głównym bohaterem tej opowieści, Herodem Antypasem.

20. Mimo powodów, dla których Antypas mógł odczuwać wrogość wobec Jana (Mk 6,17-19), nie wykluczone, że lubił go słuchać (por. Ez 33,31-33). Wielu zamożnych Greków patronowało intelektualnym przedsięwzięciom, wspierając filozofów bardziej z powodów kulturowych lub związanych z rozrywką niż w celu moralnego zbudowania. Pozostający pod wpływem ideałów wyższych warstw greckiego społeczeństwa, Herod niewątpliwie uważał się za człowieka o szerokich horyzontach, mimo że w polityce postępował brutalnie.

21. Obchodzenie urodzin było w owych czasach zwyczajem Greków i Rzymian, nie zaś Żydów; jednak w tym okresie arystokracja żydowska przejęła wiele elementów kultury greckiej. Herod sprawował twardą, scentralizowaną władzę nad Galileą. Urzędnicy, których zaprosił, byli przypuszczalnie wiejskimi lub regionalnymi urzędnikami, lojalnymi wobec jego rządu. W całej Galilei jedynie Tyberiada i przypuszczalnie Sefforis były zorganizowane na wzór grecki.

22. Było powszechnie znane, że na dworze Heroda dochodziło do takich ekscesów, jaki został tutaj opisany. Niektórzy uczeni uważają, że Salome nie była już wówczas młodą dziewczyną, lecz żoną tetrarchy Filipa. Inne informacje na jej temat wskazują jednak, że miała nie więcej niż dwanaście, czternaście lat (w tym wieku w Palestynie dziewczęta zwykle wychodziły za mąż); możliwe jednak, że była nieco młodsza. W każdym razie wulgarność Heroda graniczy z perwersją: po poślubieniu żony swego brata (por. Kpł 20,21) pożąda jej córki (por. Kpł 20,14).

23. Tego rodzaju przysięgę mógł złożyć jedynie człowiek znajdujący się pod wpływem alkoholu, sytuacja przypomina zachowanie perskiego króla wywołane pięknością królowej Estery (Est 5,3.6; 7,2), chociaż prośba tej dziewczyny jest znacznie mniej szlachetna od prośby Estery. W każdym razie przysięga Heroda nie była poparta władzą potrzebną do jej spełnienia - jako poddany Rzymu nie miał prawa, by dać połowę swojego królestwa,

24. Dziewczyna musi „wyjść”, by zapytać matkę. Wykopaliska prowadzone w Macheront, twierdzy Heroda, potwierdzają, że były tam dwie sale bankietowe jedna dla kobiet, druga dla mężczyzn. Herodiada przypuszczalnie nie widziała, jak Herod zareagował na taniec Salome. *Józef Flawiusz charakteryzuje Herodiadę podobnie jak Marek: zazdrośnica, ambitna intrygantka (ona i Antypas ostatecznie właśnie z tego powodu ponieśli klęskę; zob. komentarz do Mk 6,14-16).

25. Ścięcie mieczem było metodą egzekucji obywateli rzymskich i innych osób szlachetnego urodzenia; członkowie niższych klas byli zwykle poddawani egzekucji przez ukrzyżowanie lub w inny sposób, chyba że sytuacja była nagląca. Salome, prosząc o podanie głowy Jana na tacy, daje do zrozumienia, iż pragnie, by ją podano jak jedną z potraw podczas uczty - przerażający rodzaj szyderstwa.

26-28. Chociaż przysięga, którą złożył Herod, nie była prawnie wiążąca, złamanie słowa danego wobec zebranych ma uczcie byłoby sprawą kłopotliwą. Wiadomo, że nawet cesarz łatwo by się na to nie poważył. *Tacyt, który gardził Neronem, opowiada jak ten nikczemny człowiek kazał sobie przynosić głowy ich ofiar. Czytelnicy Ewangelii Marka musieli doznawać podobnej odrazy w stosunku do Heroda i Herodiady, jaką Tacyt pragnął wywołać w stosunku do Nerona. W przeciwieństwie do przywódców żydowskich z Judei, którzy potrzebowali zgody Piłata do prawnego przeprowadzenia egzekucji, Herod Antypas miał tę władzę na swoim terytorium.

29. Jeśli zmarły miał synów, wówczas najstarszy był odpowiedzialny za wyprawienie ojcu pogrzebu. Tutaj *uczniowie Jana muszą spełnić wobec niego ten obowiązek. Ponieważ został stracony, uczniowie mieli do wykonania niebezpieczne zadanie, chyba że mieli pozwolenie Heroda na zabranie ciała (kontrast w stosunku do nieobecności *uczniów-mężczyzn podczas pogrzebu Jezusa w Mk 15,42-47!).

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000