XVII NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK A

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

XVII NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK A

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE

Modlitwa Salomona o mądrość

Czytanie z Pierwszej Księgi Królewskiej

W Gibeonie ukazał się Pan Salomonowi w nocy, we śnie. Wtedy rzekł Bóg: „Proś o to, co mam ci dać”. A Salomon odrzekł: „O Panie, Boże mój, Tyś ustanowił królem Twego sługę, w miejsce Dawida, mego ojca, a ja jestem bardzo młody. Brak mi doświadczenia. Ponadto Twój sługa jest pośród Twego ludu, któryś wybrał, ludu mnogiego, który nie da się zliczyć ani też spisać, z powodu jego mnóstwa. Racz więc dać Twemu słudze serce pełne rozsądku do sądzenia Twego ludu i rozróżniania dobra i zła, bo któż zdoła sądzić ten lud Twój tak liczny?”.
Spodobało się Panu, że właśnie o to Salomon poprosił. Bóg więc mu powiedział: „Ponieważ poprosiłeś o to, a nie poprosiłeś dla siebie o długie życie ani też o bogactwa, i nie poprosiłeś o zgubę twoich nieprzyjaciół, ale prosiłeś dla siebie o umiejętność rozstrzygania spraw sądowych, więc spełniam twoje pragnienie i daję ci serce mądre i rozsądne, takie, że podobnego tobie przed tobą nie było i po tobie nie będzie”.
1 Krl 3,5.7–12

JAHWE ZADOWOLONY z SALOMONA (3,4-15).

Miłość Salomona do Jahwe (w. 3) jest udramatyzowana w relacji o śnie Salomona. Ramy narracyjne, dotyczące jego przesadnych ofiar w Gibeonie (w. 4) i Jerozolimie (w. 15) mają podwójne znaczenie: potwierdzają hojność dla kultu Jahwe i zapowiadają przeniesienie jego ośrodka z wyżyn do świątyni.

6-9. Modlitwa Salomona skupia się kolejno na (1) przeszłości: wierności jego ojca Dawida i błogosławieństwie Jahwe; (2) teraźniejszości: pokornie wyznanej przewagi Dawida nad Salomonem pod względem przywództwa; i (3) przyszłości: prośbie Salomona o „serce mądre i rozsądne" (hebr. lēb, „serce" oznacza zwykle cechy umysłowe, a nie uczucia).

10-14. Na odpowiedź Jahwe składają się cztery elementy: (1) pochwała Salomona za to, że nie prosi o długie życie, bogactwo lub dominację nad innymi; (2) prośba Salomona zostaje spełniona: otrzymuje „umiejętność rozstrzygania" i „serce mądre i rozsądne"; (3) otrzymuje też dwa dary, o które nie prosił: bogactwo i uznanie przewyższające innych królów. (4) Obiecano mu też trzeci, długie życie, pod warunkiem, że będzie wiernie szedł za przykładem Dawida. Cały dialog zawiera bogatą koncepcję teologii monarchii podporządkowanej Jahwe oraz obowiązków króla z dynastii Dawidowej

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

3,4-15. Na temat informacji dotyczącej tej części zob. komentarz do 2 Krn 1.

(2 Krn 1,7-12. Wylęgarnie snów. Chociaż we fragmencie 2 Księgi Kronik nie wspomniano o śnie, informacji o nim dostarcza 1 Krl 3. W starożytności pielgrzymi często podróżowali do świątyń, by złożyć ofiarę i spać przed ołtarzem w nadziei otrzymania snu będącego przesłaniem od bóstwa czczonego w tym miejscu (zob. komentarz do Rdz 28,13-15 i 1 Sm 3,3). Miejsce było zatem bardzo ważne dla otrzymania we śnie teofanii (przykładem sen ugaryckiego króla-herosa, Kereta). W wizji bóstwo budziło czciciela i wzywało go do uważnego wysłuchania przesłania. Spośród licznych przykładów z literatury Bliskiego Wschodu wymienić można opowieść o asyryjskim królu Asurbanipalu, któremu ukazała się bogini Isztar, oraz o neobabilońskim władcy Nabonidzie, który ujrzał w całej chwale Marduka lub Sina.

2 Krn 1,7. Boża propozycja. Podczas otrzymywania sennego przesłania o charakterze słownym (zob. komentarz do 1 Sm 3,4-10) często dochodziło do rozmowy między bóstwem i królem. Sen stanowił potwierdzenie jego królewskiej władzy lub przedsięwzięcia, które zamierzał dokonać.

2 Krn 1,8. Uznanie przez Salomona Bożej opieki. Podobną frazę można znaleźć w dokumentach i wypowiedziach, w których król uznawał bóstwo, osadzające go na tronie. Np., król chetytów, Muwattalli II, wskazuje na swoją małość w porównaniu ze swoim ojcem i jego osiągnięciami. Następnie oddaje cześć bóstwu, które go wywyższyło i umieściło na tronie.

2 Krn 1,12. Obdarzenie mądrością. Królowie Bliskiego wschodu mieli być ludźmi mądrymi, zwykle też przypisywali swoją mądrość darowi bogów. W Asyrii król Sargon podawał się za najmądrzejszego władcę świata dzięki darowi bogów Ea i Belet-ili. Bóg Aszur zapewnił Sennaheryba we śnie, że jego mądrość przekracza tę, która jest udziałem mędrców. Asurbanipal chlubił się, że jest nie tylko człowiekiem wielkiej wiedzy i mądrości, lecz również ma wiedzę techniczną i potrafi debatować z uczonymi. Swoją wielką mądrość przypisuje Szamaszowi i Adadowi.)

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Jakże miłuję prawo Twoje, Panie.

Panie, Ty jesteś moim działem,
przyrzekłem zachować Twoje słowa.
Prawo ust Twoich jest dla mnie lepsze
niż tysiąc sztuk złota i srebra.
Refren.
Niech Twoja łaska będzie mi pociechą
zgodnie z obietnicą, daną Twemu słudze.
Niech mnie ogarnie Twoja łaska, a żyć będę,
Refren.
Twoje Prawo jest moją rozkoszą.
Przeto bardziej miłuję Twoje przykazania
niż złoto, niż złoto najczystsze.
Dlatego uważam za słuszne wszystkie Twe postanowienia,
i nienawidzę wszelkiej drogi fałszu.
Refren.
Twoje napomnienia są przedziwne,
dlatego przestrzega ich moja dusza.
Poznanie Twoich słów oświeca
i naucza niedoświadczonych.
Refren.
Ps 119,57 i 72.76–77.127–128.129–130

Ps 119. Już sama jego długość - najdłuższy utwór w Psałterzu (176 wersetów) - sprawia, że psalm nie mieści się w żadnej standardowej kategorii. Zaliczany jest często do psalmów mądrościowych, chociaż zawiera elementy różnych typów psalmów. Jest akrostychem, pokazem sztuki poetyckiej, składającym się z 22 części, z których każda zawiera 8 wersów poetyckich, zaczynających się od kolejnej litery hebr. alfabetu. Prawie każda część zawiera około ośmiu terminów na określenie „Prawa" Jahwe czy „Tory", tematu, któremu poświęcony jest psalm. Westermann jest przekonany, że Ps 119 kończył wcześniejszą wersję Psałterza, tworząc ramy zbioru z Ps 1, który podobnie podkreśla „Torę" Jahwe. Ta rama powstała wokół tematu Tory może wskazywać, że nawet na względnie wczesnym etapie Psałterz był przedmiotem studiów i medytacji.

2. ”całym sercem”: Por. ww. 10.34.58.69.145. Cześć oddawana Bogu „całym sercem" jest wymogiem postawionym w Pwt 6,4; idiom pochodzi przypuszczalnie z przymierza lub języka traktatu.

26. ”Opowiedziałem Ci moje drogi”: Słowo „opowiadać" używane jest prawie zawsze w sensie opowiadania dzieł Bożych, dlatego lekcja z LXX „jego drogi" jest chyba właściwsza (zob. Dahood).

28. ”podźwignij mnie zgodnie z Twoim słowem”: Tzn. spraw, abym podniósł się po ciężkim doświadczeniu. Idiom pochodzi z języka uzdrowienia; por. „Przywróć mi życie według Twego słowa". Ww. 25.107

34. ”Pouczaj mnie”: Por. ww. 73-125.144.169. Psalmista modli się o mądrość w sensie biblijnym - nie bystrość, lecz umiejętność dostrzeżenia, jak wszystko współdziała ze sobą w Bożym stworzeniu, a szczególnie, jak jego przykazania dają „życie", cel wszelkich ludzkich zmagań. Por. w. 93.

38. ”Spełnij... swoją obietnicę”: Dosłownie „spełnij swoje słowo" - tzn. dotrzymaj słowa (por. Iz 40,8).

58. Przypuszczalnie najlepiej czytać według wersji syr.: „Daj mi życie [tekst masorecki: „zmiłuj się nade mną"] według swej obietnicy". Por. ww. 25.107.

96. ”Zobaczyłem, że wszelka doskonałość ma granice”: Tekst trudny. Hebrajskie słowo tłumaczone jako „doskonałość" pojawia się tylko w tym miejscu i jego ścisłe znaczenie jest niejasne. Wszystko, co nazwane jest doskonałością w naszym doświadczeniu, ma swoje granice, lecz nie tak jest z Bożym przykazaniem, które „sięga bardzo daleko".

98-100. Prawdziwa mądrość nie jest sprawą wieku, wykształcenia czy statusu społecznego, lecz zależy od zachowywania Bożych przykazań.

120. „Bojaźń" nie jest drżeniem przed wrogiem, lecz najwyższym „zachwytem", który należy odczuwać przed Bogiem i jego nakazami.

169-76. Te wersety należy przypuszczalnie uznać za prośby (por. Allen).

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

119,72. Tysiące sztuk złota i srebra. W ten właśnie sposób Psalmista opisuje wielką fortunę. Przeciętny roczny dochód wynosił ok. 10 syklów srebra.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

DRUGIE CZYTANIE
Bóg przeznaczył nas, abyśmy byli podobni do Jego Syna

Czytanie z Listu świętego Pawła Apostoła do Rzymian

Bracia:
Wiemy, że Bóg z tymi, którzy Go miłują, współdziała we wszystkim dla ich dobra, z tymi, którzy są powołani według Jego zamiaru. Albowiem tych, których od wieków poznał, tych też przeznaczył na to, by się stali na wzór obrazu Jego Syna, aby On był pierworodnym między wielu braćmi.
Tych zaś, których przeznaczył, tych też powołał, a których powołał, tych też usprawiedliwił, a których usprawiedliwił, tych też obdarzył chwałą.
Rz 8,28–30

28. Filozofowie stoiccy wierzyli, że wszystko obróci się ostatecznie ku dobru, którego miarą jest Bóg, żaden zaś inny byt indywidualny (w tym bóstwa niższej rangi) nie ostoi się. W judaizmie wierzono, że Bóg był suwerennym władcą, który wiedzie historię do punktu kulminacyjnego, kiedy wywyższy swój lud i poczyta jego dawne cierpienia na jego korzyść, udzielając za nie nagrody (zob. komentarz do Rz 8,18). Zdaniem Pawła ostateczny sens doczesnych trudów polega na tym, iż doprowadzą w końcu do przemienienia chrześcijan na obraz Chrystusa (Rz 8,29).

”Bóg z tymi, którzy Go miłują, współdziała we wszystkim dla ich dobra”: Dodanie lub opuszczenie w różnych rękopisach słowa ho theos, „Bóg" (jako podmiotu czasownika), doprowadziło do powstania trzech różnych interpretacji wersetu: (1) Jeśli zachowamy ho theos (idąc za rękopisami P⁴⁶, B, A), odczytując jednocześnie czasownik synergii w znaczeniu nieprzechodnim, razem z dopełnieniem pośrednim „-współdziała we wszystkim", otrzymamy tłumaczenie podane: Bóg współdziała „we wszystkim" (panta, przysłówek w bierniku) z tymi, którzy Go miłują. Słowa te oznaczałyby zatem realizację Bożego, pełnego miłości, planu zbawienia. Taka interpretacja podawana jest przez wielu patrystycznych i współczesnych komentatorów. (2) Jeśli zachowamy zwrot ho theos, lecz czasownik synergii odczytamy w znaczeniu przechodnim, traktując panta jako dopełnienie bezpośrednie, wówczas otrzymamy: „Bóg sprawia, iż wszystko współdziała z tymi, którzy Go miłują". Zob. BDF 148.1, Lagrange, Levie, Prat; zwolennicy tej hipotezy nie podają jednak przykładu żadnego tekstu paralelnego, w którym użyto by synergein w znaczeniu przechodnim. (3) Jeśli opuścimy ho theos (jak w rękopisach א, C, D, G i w tradycji tekstu Koine oraz Wulgacie), zaś słowo panta potraktujemy jako podmiot czasownika, otrzymamy: „wszystkie rzeczy współdziałają dla dobra tych, którzy miłują Boga" („miłującym Boga wszystko na dobre się obraca"). Pierwsza i druga interpretacja nadają podobne znaczenie myśli, która w sposób pośredni wyrażona została w trzeciej: za każdym wydarzeniem, które spotyka chrześcijan, kryje się cel i plan Boga, to on bowiem sprawuje ostateczną kontrolę nad wszystkim,

”którzy są powołani według [Jego] zamiaru”: Boży „plan" został opisany z Bożej perspektywy w ww. 29-30. Znaczenia wersetu nie należy zawężać jedynie do chrześcijan, którzy są przez Boga predestynowani - odniesienie go do indywidualnej predestynacji pojawia się dopiero wraz z interpretacją Augustyna. Pawiowy pogląd ma raczej charakter zbiorowy, zaś fraza stanowi pochwałę „tych, którzy Go miłują", tj. chrześcijan, którzy odpowiedzieli na Boże powołanie (por. Rz 1,6; 1 Kor 1,2).

29. Niektórzy greccy myśliciele podkreślali, że należy upodabniać się do bóstwa, lecz w żydowskich źródłach częściej pojawia się idea „obrazu" lub „podobieństwa". W myśli żydowskiej Mądrość była najczystszym obrazem Boga (zob. komentarz do Kol 1,15). Teksty żydowskie mówią też o Adamie lub ludzkości jako uczynionej na obraz Boga (za Rdz 1,26-27; na temat jego znaczenia w Księdze Rodzaju, por. Rdz 5,3). Wszystkie dzieci Boże zostaną przemienione na obraz Pierworodnego nowego stworzenia, Nowego Adama (Rz 5,12-21).

”tych, których od wieków poznał, tych też przeznaczył”: Paweł podkreśla Boże źródło procesu zbawienia. Antropomorficzny język, którym się posługuje, nie powinien być traktowany jako materiał dowodowy na rzecz późniejszej teologicznej nauki o predestynacji.

”by się stali na wzór obrazu Jego Syna”: Zgodnie z Bożym planem zbawienia, chrześcijanie mają odzwierciedlać obraz Chrystusa poprzez coraz pełniejszy udział w jego zmartwychwstałym życiu (zob. 8,17; 2 Kor 3,18; 4,4-6; Flp 3,20-21; por. A.R.C. Leaney, NTS 10 [1963-1964] 470-479).

30. Na temat predestynacji, zob. rozdział 9. Oparcie przeznaczenia na wszechwiedzy Bożej (Rz 8,29) nie niweczy wolnej woli człowieka; większość nurtów judaizmu przyjmowała zarówno Bożą suwerenność, jak i odpowiedzialność człowieka. (Sugerowanie ich wzajemnej sprzeczności jest ideą późniejszą - pojawiła się po okresie Nowego Testamentu - opartą na greckiej logice.)

”tych też obdarzył chwałą”: Wskazuje się tutaj na inny skutek wydarzenia Chrystusowego (Teologia św. Pawła 88,80). Boży plan, obejmujący powołanie, wybranie, przeznaczenie i usprawiedliwienie, ma za ostateczny cel chwałę tych, którzy zaufali Chrystusowi Jezusowi.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba
i ziemi, że tajemnice królestwa objawiłeś prostaczkom.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Por. Mt 11,25

EWANGELIA
Przypowieść o skarbie, o perle i o sieci

Słowa Ewangelii według świętego Mateusza

Jezus opowiedział tłumom taką przypowieść:
„Królestwo niebieskie podobne jest do skarbu ukrytego w roli. Znalazł go pewien człowiek i ukrył ponownie. Uradowany poszedł, sprzedał wszystko, co miał, i kupił tę rolę.
Dalej, podobne jest królestwo niebieskie do kupca, poszukującego pięknych pereł. Gdy znalazł jedną drogocenną perłę, poszedł, sprzedał wszystko, co miał, i kupił ją”.
„Dalej, podobne jest królestwo niebieskie do sieci, zarzuconej w morze i zagarniającej ryby wszelkiego rodzaju. Gdy się napełniła, wyciągnęli ją na brzeg i usiadłszy, dobre zebrali w naczynia, a złe odrzucili. Tak będzie przy końcu świata: wyjdą aniołowie, wyłączą złych spośród sprawiedliwych i wrzucą w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.
Zrozumieliście to wszystko?”
Odpowiedzieli Mu: „Tak jest”.
A On rzekł do nich: „Dlatego każdy uczony w Piśmie, który stal się uczniem królestwa niebieskiego, podobny jest do ojca rodziny, który ze swego skarbca wydobywa rzeczy nowe i stare”.
Mt 13,44-52

Przypowieść o skarbie, perle i sieci (13,44-50).

Wszystkie trzy fragmenty są typowymi Mateuszowymi przypowieściami o królestwie. W pierwszych dwóch problem interpretacyjny sprowadza się do zadecydowania czy głównym elementem jest bezcenna wartość skarbu i perły, czy też postępowanie ludzi, którzy sprzedali wszystko, co posiadali, by zdobyć znalezioną rzecz. Druga myśl jest jasno widoczna w przypowieści o kupcu i perle, przypuszczalnie dotyczy również przypowieści o skarbie.

44. Skarby zwykle zakopywano w ziemi w celu ich zabezpieczenia. Najbardziej prawdopodobną sytuacją, którą mogli sobie wyobrazić słuchacze Jezusa, było odkopanie skarbu przez wieśniaka, wykonującego prace polowe na ziemi bogatego właściciela ziemskiego, lecz ukrywającego go ponownie, by tamten nie zagarnął go dla siebie. Wieśniak inwestuje następnie wszystkie swoje środki, by nabyć pole, na którym znajduje się skarb. Opowieści o odkryciu zaginionych skarbów często krążyły wśród biedoty. Jezus wykorzystuje główną linię takiej opowieści, by zachęcić słuchaczy do poszukiwania skarbu większego od tego, który można znaleźć w ziemi.

”z radości": Nie można przeoczyć tej uwagi: królestwo jest bezcennym skarbem, dlatego ludzie mądrzy oddaliby wszystko, co posiadają, by mieć szansę na zdobycie go; jest to życiowa okazja. Półśrodki nie są odpowiednie wobec wartości królestwa Bożego

45-46. Nurkowie poszukiwali pereł w Morzu Czerwonym, Zatoce Perskiej i Oceanie Indyjskim - niektóre perły osiągały wartość odpowiadającą milionom dolarów. Słuchacze Jezusa znali przypuszczalnie główną linie tych opowieści - wydaje się, że istniała bardzo podobna baśń ludowa, nie zawierała jednak tych samych myśli o królestwie.

47-50. Do połowów stosowano różne rodzaje sieci - niewód (o którym jest tutaj mowa) był znacznie większy od sieci wykorzystywanych w Mt 4,18. Sądzi się, że do szerszego końca sieci były przymocowane ciężarki, by był zanurzony pod powierzchnią wody; sieć wciągano za drugi koniec znajdujący się poniżej.

”podobne [...] do sieci”: Przypowieść obejmuje ww. 47-48, zaś interpretacja zawarta jest w ww. 49-50. Główna myśl jest taka sama jak w przypowieści o chwaście (ww. 24-30) oraz jej interpretacja (ww. 36-43): królestwo ma niejednorodny charakter - w jego skład wchodzą święci i grzesznicy (dobre i zepsute ryby). Zadanie ich ostatecznego oddzielenia należy pozostawić Bogu i Jego aniołom. Tymczasem wszyscy, będący w królestwie, powinni się kierować cierpliwością i tolerancją.

Stare i nowe (13,51-52).

Prawo i mądrość były zwykle porównywane do skarbów (czasami do pereł). Uczeni w Piśmie, którzy doskonale znali Prawo, posiadali z natury rzeczy „stary" skarb, zaś przesłanie o 'królestwie dawało im coś no wego. Obraz nawiązuje do sytuacji, w której właściciel domu wydaje stare i nowe monety, które przechowywał ukryte w jego wnętrzu. Niektórzy badacze sugerowali, że Ewangelia Mateusza zwraca się tutaj szczególnie do chrześcijańskich uczonych w Piśmie, których zadanie polegało na przyprowadzaniu pogan do największego nauczyciela, Jezusa (Mt 28,19).

51. ”Zrozumieliście?”: Uczniowie odważnie udzielają pozytywnej odpowiedzi. W Mt rozumienie jest cechą dobrego ucznia (por. Mk 8,17-21).

52. ”każdy uczony w Piśmie, który stał się uczniem królestwa”: Werset jest ważny z kilku powodów. Po pierwsze, ze względu na bezpośredni kontekst jest przypowieścią, która stanowi konkluzję rozdziału z siedmioma innymi przypowieściami. Tekst jest przypowieścią o powstawaniu przypowieści -metaprzypowieścią, która zaprasza słuchacza do wkroczenia w świat przypowieści przez komponowanie nowych i pomnożenie w ten sposób już istniejących,

”rzeczy nowe i stare”: Słowa te nastręczają problemów interpretacyjnych. Najbardziej rozpowszechniony pogląd przez „stare rzeczy" rozumie ST, zaś przez „rzeczy nowe" nauczanie Jezusa o królestwie. Jednak A. Schlatter twierdzi, że „stare rzeczy" obejmują zarówno ST jak i nauczanie Jezusa, zaś „rzeczy nowe" to wydarzenia, które dopiero będą miały miejsce, tj. ukrzyżowanie itd. J. Dupont sprzeciwia się temu poglądowi, uważając, że jest obcy intencji Mateusza (5,17-19). Niezbędne jest wprowadzenie następującego rozróżnienia: Mateuszowi nie chodzi o innowacje w prawie moralnym (halacha), zachęca jedynie do opracowywania opowieści, by prawo przemawiało i było bardziej zrozumiałe (hagada). Po drugie, werset sugeruje istnienie i aktywną działalność chrześcijańskich pisarzy w Kościele Mateusza (23,34). Po trzecie, werset jest słusznie uważany za autobiograficzny, może dostarczający wizerunku ewangelisty. Może również opisywać Pawła.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.