publikacja 27.05.2005 19:48
Informacje szczegółowe na temat ksiąg Nowego Testamentu.
Termin „ewangelia” (gr. eu-aggelion: eu – dobrze, aggello – zwiastować, czyli dobra nowina; hebr. besora) początkowo miał charakter świecki, nie religijny. Oznaczał „wieść o odniesionym zwycięstwie”. Znaczenia religijnego nabrał w VI-V w. przed Chr. W Nowym Testamencie rzeczownik ten występuje głównie u Marka i Pawła.
Jako gatunek literacki ewangelie wywodzą się z antycznych biografii znanych z literatury hellenistycznej. Marek nadał im wydźwięk teologiczny.
Przez krótki czas nazwą „ewangelia” określano zbiór czterech Ewangelii kanonicznych – pierwszy oficjalny spis ksiąg uznawanych za święte. Dekret papieża Gelazego z 382 r. nazywa Ewangeliami poszczególne księgi i mówi o Ewangelii według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana.
Stary Testament koncentruje się wokół Przymierza, czyli więzi biblijnego Izraela z Bogiem. Opisuje przede wszystkim historię zbawienia Narodu Wybranego od Abrahama przez Mojżesza, królów, proroków, niewolę babilońską i okres po niej następujący aż do odrodzenia państwowości. W centrum Nowego Testamentu stoi natomiast już nie zespół wydarzeń, ale osoba i posłannictwo Jezusa. Przymierze starotestamentowe było przypieczętowane krwią ofiar składanych ze zwierząt, zaś gwarantem Nowego Przymierza jest krew ukrzyżowanego Syna Bożego.
Podobnie jak w kanonie Starego Testamentu centralne miejsce zajmuje Pięcioksiąg, trzonem Nowego Testamentu są Ewangelie. Jak mówi Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Objawieniu Bożym (Dei Verbum), są one głównym świadectwem życia i nauki Jezusa Chrystusa, źródłem ich poznania (KO 18). Dowodzą, że w Jego osobie, życiu, czynach i nauce urzeczywistniły się wszystkie proroctwa mesjańskie Starego Testamentu i najpełniej ukazują sens Jego posłannictwa oraz kontynuującego Jego misję Kościoła.
Już na początku II w. w oficjalnym użyciu były cztery Ewangelie. Nie ma żadnego świadectwa, aby jakakolwiek inna Ewangelia poza kanonicznymi (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) była przyjęta jako Pismo święte w prawowiernym Kościele. Jest to wyraz świadomości wspólnoty pierwotnej co do ich znaczenia.
Wagę Ewangelii potwierdza również liturgia Kościoła. Podczas sprawowania Eucharystii czytanie Ewangelii jest centralnym elementem liturgii słowa (jest to swego rodzaju analogia do czytania Tory podczas liturgii synagogalnej). Podkreśla je nawet stojąca postawa uczestników. Podobnie jak sprawowanie Eucharystii jest uobecnianiem ofiary Jezusa w Kościele, tak czytanie z wiarą Ewangelii (podczas liturgii lub indywidualnie) uobecnia Wcielone Słowo.
W kanonie Nowego Testamentu cztery Ewangelie zalicza się do ksiąg historycznych. Do tej samej grupy ksiąg należą również napisane przez św. Łukasza, autora trzeciej Ewangelii, Dzieje Apostolskie, które przedstawiają początki Kościoła i przez analogię bywają określane jako Ewangelia Ducha świętego.
Problem synoptyczny
Porównując Ewangelie można zauważyć, że trzy pierwsze mają charakter narratywny, zaś czwarta (Ewangelia św. Jana) – teologiczny. Zestawiając Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza tak, aby podobne fragmenty były na jednym poziomie, łatwo dostrzec wiele podobieństw. Fakt ten jest nazywany problemem synoptycznym, a trzy pierwsze Ewangelie określa się mianem Ewangelii synoptycznych.
Dokonanie analizy porównawczej Ewangelii synoptycznych prowadzi do następujących wyników: Ewangelia Marka zawiera 666 wierszy, Ewangelia Mateusza ma 1067 wierszy (z czego 600 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Łukaszem i 232 własne), natomiast Ewangelia Łukasza liczy 1119 wierszy (350 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Mateuszem i 564 własnych).
Problem synoptyczny próbowano rozwiązać w różny sposób. Do czasów Oświecenia przyjmowano wyjaśnienie św. Augustyna, że Marek skrócił Ewangelię Mateusza, która była uważana za najważniejszą i najstarszą spośród wszystkich Ewangelii (pogląd ten ma swoje odbicie w kanonie Nowego Testamentu). W średniowieczu i w czasach reformacji starano się zharmonizować wypowiedzi trzech Ewangelii, uznając istnienie jednego źródła. Problem podjęto na nowo na początku XIX w. w gronie egzegetów niemieckich. Powstała wówczas popularna do dziś hipoteza dwóch źródeł.
Według najstarszych szkół niemieckich pierwsza została spisana Ewangelia Marka. Obok niej istniała odrębna tradycja zawierająca mowy (logia) Pańskie, oznaczana symbolem Q (niem. quelle – źródło). Stanowiły one źródła podstawowe dla Mateusza i Łukasza. Mateusz przejął prawie cały materiał Ewangelii Marka (600 wierszy), a Łukasz – trochę ponad połowę (350). Materiał pochodzący z Q można odnaleźć u Mateusza w pięciu mowach: Mt 5-7; 10; 18; 23; 25, natomiast u Łukasza w 3,7-4,13; 6,20-7,35; 9,51-13,35.
Powyższa teoria zakłada, że fragmenty występujące tylko w Ewangelii Mateusza (np. fragment mówiący o żonie Piłata, mędrcach ze wschodu, narodzeniu Jezusa, ucieczce z Egiptu) lub Łukasza (np. przypowieść o synu marnotrawnym, fragment dotyczący dobrego łotra) pochodzą bezpośrednio od ewangelistów. Istnieje jednak hipoteza mówiąca o dodatkowych materiałach (tzw. Sondergut – materiał własny). Zatem Mateusz korzystałby z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SMt). Analogicznie Łukasz korzystałby przy redakcji swojej Ewangelii z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SŁk).
Istnieją również dużo bardziej skomplikowane teorie, np. zaproponowana przez współczesnego egzegetę francuskiego M. E. Boismarda, która zakłada dwie fazy redakcyjne. W pierwszej autorzy korzystając z czterech źródeł (A, B, C, Q), stworzyli pierwsze wersje Ewangelii (tzw. proto-Mt, proto-Mk i proto-Łk). W drugiej fazie z dokumentów pośrednich powstały ostateczne wersje kanoniczne.
Mimo że próby rozwiązania problemu synoptycznego podejmuje od dawna wielu egzegetów, nie doczekał się on jeszcze jednoznacznego wyjaśnienia.
Prawie połowa tekstów należących do kanonu Nowego Testamentu jest przypisywana św. Pawłowi. Egzegeci uznają go za najbardziej dojrzałego teologicznie ze wszystkich autorów natchnionych Nowego Testamentu. W przeciwieństwie do Ewangelii Listy Pawła nie koncentrują się na ziemskim życiu i działalności Jezusa, lecz dominuje w nich soteriologia, czyli nauka o odkupieniu.
Wkład Pawła w rozwój chrześcijaństwa jest porównywalny z wkładem tłumaczy Septuaginty w proces docierania Biblii Hebrajskiej do świata pogańskiego. Znajomość dwóch kultur umożliwiła mu przeniesienie w cywilizację grecką żydowskiego doświadczenia związanego z wcieleniem Syna Bożego i Jego orędziem. Dzięki temu przesłanie Ewangelii stało się zrozumiałe również dla kolejnych pokoleń wyrosłych z kultury hellenistycznej. Paweł stał się więc rzeczywistym apostołem narodów. Jego nawrócenie przyczyniło się do tego, że chrześcijaństwo nie pozostało tylko jedną z wielu żydowskich sekt, a przekroczyło bariery narodowe.
Listy Pawłowe stanowią najstarszą część Nowego Testamentu. Zgodnie z wynikami badań współczesnych nauk biblijnych bezpośrednio od Pawła pochodzi 7 listów: List do Rzymian, Pierwszy i Drugi List do Koryntian, List do Galatów, List do Filipian, Pierwszy List do Tesaloniczan i List do Filemona. Pozostałe listy napisane pod jego imieniem, zostały prawdopodobnie zredagowane przez sekretarza-redaktora, który napisał je na polecenie apostoła lub opierając się na jego nauce. Do tzw. listów deuteropawłowych należą: List do Efezjan, List do Kolosan, Drugi List do Tesaloniczan oraz listy pasterskie: Pierwszy i Drugi List to Tymoteusza i List do Tytusa.
Dokumenty stanowiące źródło teologicznej myśli Pawła powstawały w okresie ok. 15 lat (51-66 r.). W tym czasie zmieniał się teren działalności apostoła (Palestyna, Azja Mniejsza i Rzym, być może Hiszpania), zmieniali się odbiorcy pouczeń (judeochrześcijanie palestyńscy, poganie wychowani w kulturze hellenistycznej, mieszkańcy Rzymu). Poszczególne gminy chrześcijańskie borykały się z bardzo różnymi problemami. Czasami chodziło o trudności natury zewnętrznej (np. podziały w gminie korynckiej, zamęt spowodowany działalnością charyzmatyków), innym razem dochodziły do głosu kryzysy doktrynalne.
Najstarsza warstwa teologii Pawła (1 i 2 Tes) obejmuje prawdę o bóstwie Jezusa Chrystusa, o Jego zmartwychwstaniu i całym dziele zbawczym, które zostanie dopełnione w chwili Jego powtórnego przyjścia (paruzji). Chrześcijanin oczekujący Zbawiciela nie może zatem trwać w bezczynności, ale powinien doskonalić się w miłości bliźniego.
Tzw. Listy Wielkie (Rz, Ga, 1 i 2 Kor) ukazują drugi etap rozwoju Pawłowej teologii. W polemikach ze zwolennikami nawrotu do judaizmu dojrzała myśl, że usprawiedliwienia dostępuje się przez wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez przestrzeganie Prawa. Nastąpiło dalsze sprecyzowanie nauki o zbawczym dziele Jezusa. Na tle polemik z hellenizmem ukształtowało się ewangeliczne pojęcie mądrości, poznania, został podjęty problem miejsca chrześcijanina w świecie.
Trzeci etap ewolucji teologii Pawła stanowią tzw. Listy Więzienne (Kol, Ef, Flp, Flm), powstałe na skutek zetknięcia się młodego chrześcijaństwa z gnozą. Listy te są uznawane za najgłębsze, co się uzasadnia faktem, że uwięziony Paweł miał dużo czasu na refleksję nad swoim życiem i misją oraz na przemyślenie tajemnicy Kościoła. Mówią one o bezwzględnym pierwszeństwie Chrystusa jako jedynego pośrednika i dokonanym dziele odkupienia przedłużającym się w Kościele (Mistycznym Ciele Chrystusa).
Deuteropawłowe Listy Pasterskie (1 i 2 Tm, Tt) powstałe pod koniec I w. są pismami zawierającymi głównie wskazania praktyczne, dotyczą więc porządku w gminach chrześcijańskich, sprawowania urzędu pasterskiego oraz ostrzegają przed głosicielami błędnych nauk.
Jan, syn Zebedeusza i Salome, brat Jakuba Starszego, początkowo uczeń Jana Chrzciciela, był najmłodszym z apostołów. Być może ze względu na młodość i porywczy charakter otrzymali wraz z bratem przydomek Boanerges (Synowie Gromu). Jako umiłowany uczeń Jezusa, Jan razem z Piotrem i Jakubem był dopuszczony do poznania największych tajemnic Chrystusa. Był jedynym uczniem obecnym pod krzyżem w chwili śmierci Chrystusa. Umierający Zbawiciel powierzył mu swoją Matkę.
W latach 50. (w czasie Soboru Jerozolimskiego) Jan, obok Piotra i Jakuba Młodszego, był filarem Kościoła jerozolimskiego. Prawdopodobnie przebywał w Palestynie aż do wybuchu wojny żydowskiej (66-67 r.), po czym udał się do Efezu, gdzie spotkał go ok. 97 r. biskup Papiasz. Jan był duchowym kierownikiem Kościołów w rzymskiej Azji symbolicznie przedstawianych jako siedem wspólnot: w Efezie, Smyrnie, Pergamonie, Tiatyrze, Sardes, Filadelfii i Laodycei. W czasie prześladowań wszczętych przez Domicjana został zesłany na wyspę Patmos.
Św. Janowi przypisuje się pięć ksiąg należących do kanonu Nowego Testamentu: czwartą Ewangelię, 1, 2 i 3 List Jana oraz Apokalipsę. Zadne z tych pism nie zawiera danych pozwalających na identyfikację autora.
Jan, podobnie jak św. Paweł, korzystał z pomocy sekretarzy-redaktorów, czym można wytłumaczyć różnice w stylu, słownictwie, a czasem i teologii poszczególnych ksiąg. Wszystko jednak wskazuje na to, że pisma te wywodzą się z tradycji związanej z Janem Apostołem. Powstały ok. 100 r. (najwcześniej Ewangelia, po niej Listy i Apokalipsa).
Czwarta Ewangelia jest swoistą apologią Jezusa. Janowi chodziło prawdopodobnie o przeciwstawienie się pewnym odmianom gnozy zaprzeczającym istnieniu pierwiastka ludzkiego w Chrystusie (odrzucającym wcielenie). Natomiast Listy i Apokalipsa zostały napisane w związku z kryzysem religijnym, jaki przeżywały Kościoły Janowe na przełomie I i II w. Kryzys ten miał dwa wymiary: zewnętrzny (prześladowania) i wewnętrzny (błędy propagowane przez fałszywych proroków, stygnięcie gorliwości chrześcijan). Autor ukazuje Boga objawionego w Jezusie Chrystusie jako światłość, sprawiedliwość, miłość i życie. Każdy, kto tę prawdę przyjmuje i żyje nią, staje się uczestnikiem życia wiecznego, które jest w Bogu.
Listy powszechne i List do Hebrajczyków
Anonimowy List do Hebrajczyków (do Soboru Watykańskiego II przypisywany św. Pawłowi) można nazwać kazaniem w formie listu. Był skierowany do judeochrześcijan prawdopodobnie w celu umocnienia ich w czasie prześladowań oraz ukazania im sensu chrześcijańskiego życia. Chrystus jest przedstawiony jako pośrednik Nowego Przymierza. Wyższość Jego pośrednictwa nad pośrednikami Starego Przymierza, jakimi byli między innymi aniołowie czy Mojżesz, ma swoje źródło w Jego Bożym synostwie.
Pozostałe cztery listy (Pierwszy i Drugi List Piotra, List Jakuba i List Judy) wraz z trzema listami św. Jana są określane mianem Listów Katolickich. Są to listy powszechne, czyli bez konkretnych adresatów, skierowane do wszystkich chrześcijan (dlatego otrzymały tytuły od imion nadawców, a nie odbiorców jak pozostałe listy).
Nie wiadomo, któremu z Jakubów należy przypisać pierwszy z Listów katolickich: synowi Zebedeusza (Jakubowi Starszemu, który poniósł męczeńską śmierć za panowania Heroda Agryppy w 44 r.), synowi Alfeusza (Jakubowi Młodszemu, nie odgrywającemu większej roli), czy synowi Kleofasa i Marii (bratu Pańskiemu, za którym opowiada się większość egzegetów). Istnieje też opinia, że autorem Listu jest anonimowy judeochrześcijanin, który pod koniec I w. lub na początku II w. wyłożył swoją naukę, przypisując ją Jakubowi, biskupowi Jerozolimy. Fakt, że List jest skierowany do gminy jerozolimskiej, przemawia za tym, że powstał ok. 70 r. (później gmina uległa rozproszeniu).
List św. Jakuba składa się głównie z uporządkowanych sentencji i pouczeń zaczerpniętych z mądrości żydowskiej, a dotyczących kwestii istotnych dla chrześcijan: doświadczeń i pokus, wiary i uczynków, doskonałości, bogactwa, modlitwy za chorych, namaszczenia chorych, wyznawania grzechów i braterskiego upomnienia.
Pierwszy List św. Piotra powstał ok. 90 r. w Rzymie, zatem mało prawdopodobne jest, aby jego autorem był sam apostoł. Redakcji listu dokonał anonimowy pisarz z końca I w. (być może Sylwan). List ten był skierowany do chrześcijan zamieszkujących pięć wielkich regionów (prowincji rzymskich) Azji Mniejszej: Pont, Galację, Kapadocję, Azję i Bitynię. Jego celem jest przede wszystkim podniesienie na duchu chrześcijan wystawionych na różne cierpienia z powodu wiary. Drugi List św. Piotra jest najpóźniejszym pismem Nowego Testamentu (powstał ok. 120 r.). Jest pseudoepigrafem (autor przemawia w imieniu Piotra). Celem Listu jest umocnienie prawdziwej wiary, przekazanej przez tradycję apostolską, a zagrożonej przez działalność heretyków, którzy wypierali się mającego przyjść Chrystusa i głosili swobodę obyczajów.
List Judy jest bardzo krótkim pismem zawierającym zaledwie 25 wierszy. Ma charakter ulotki skierowanej przeciwko heretykom. Został napisany w okresie późnoapostolskim lub poapostolskim (po 90 r.) przez anonimowego autora powołującego się na autorytet Judy Apostoła.
Ewangelia Mateusza jest pierwszą i najdłuższą Ewangelią kanoniczną (jedną z trzech synoptycznych). Jej autorstwo, od czasów Papiasza, biskupa Hierapolis (I/II w.), ucznia Jana Apostoła, jest przypisywane celnikowi Mateuszowi. Według jego świadectwa Mateusz spisał (prawdopodobnie ok. 50 r.) „mowy (logia) Pańskie”. Oryginał aramejski zaginął jednak bardzo wcześnie: ojcowie Kościoła z II w. znają już tylko wersję grecką, która jest raczej parafrazą, a może nawet nowym opracowaniem dokonanym przez anonimowego ucznia ok. 80-90 r.
Była pisana z myślą o Żydach lub syropalestyńskich judeochrześcijanach. Głównym jej przesłaniem jest urzeczywistnienie się w osobie Jezusa z Nazaretu (nowego Mojżesza) starotestamentowych proroctw mesjańskich oraz początek Kościoła – nowego Ludu Bożego.
Ewangelia Mateusza ma formę pięciu mów (aluzja do Pięcioksięgu) przeplatanych opisami działalności Jezusa: Kazanie na Górze (Osiem Błogosławieństw), mowa o zadaniach ucznia, nauka o królestwie Bożym (przypowieści), nauka o prawdziwej wspólnocie braterskiej i pouczenia o sądzie. Wg kryterium geograficznego można ją podzielił na: Ewangelię dzieciństwa (narodziny, przybycie Mędrców, ucieczka do Egiptu, rzeź niewiniątek, działalność Jana Chrzciciela), działalność Jezusa w Galilei (powołanie i misja Dwunastu, nauczanie i cuda), Judei (pouczenia o nierozerwalności małżeństwa, przypowieść o robotnikach w winnicy) i Jerozolimie (męka, śmierć i zmartwychwstanie; charakterystyczna dla Mateusza jest wzmianka o żonie Piłata oraz gest obmycia rąk symbolizujący zrzucenie winy).
Ewangelia Marka jest drugą i najkrótszą Ewangelią kanoniczną, jedną z trzech synoptycznych. Tradycja wywodząca się od Papiasza przypisuje jej autorstwo św. Markowi, który towarzyszył św. Pawłowi w jego pierwszej podróży misyjnej, a później był ze św. Piotrem w Rzymie.
Powszechnie uważa się, że powstała w języku greckim przed 70 r. (świadczy o tym brak wzmianki mówiącej wprost o zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej). Według Klemensa Aleksandryjskiego (ok. 140-216 r.) miejscem jej napisania był Rzym.
Ewangelista adresował swoje dzieło do poganochrześcijan zamieszkujących obszar Cesarstwa Rzymskiego, w celu podniesienia ich na duchu w czasie prześladowań. Centrum jego zainteresowania jest osoba i dzieło Jezusa, Syna Bożego. W Ewangelii Marka nie ma opisu dzieciństwa Jezusa. Początek stanowi wystąpienie Jana Chrzciciela oraz chrzest Jezusa w Jordanie. Dalej następują opisy działalności w Galilei (nauczanie, cuda potwierdzające boskość Jezusa, przypowieści o królestwie Bożym, przygotowywanie uczniów). Punktem kulminacyjnym dzieła jest wyznanie Piotra pod Cezareą Filipową, po którym następują opisy wydarzeń poza Galileą i w drodze do Jerozolimy (spotkanie z Syrofenicjanką, trzy zapowiedzi męki, opis przemienienia, pouczenia o ubóstwie i służeniu bliźnim). Bardzo dużo miejsca poświęcił Marek wydarzeniom związanym z męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa. Ewangelia kończy się wzmianką o wniebowstąpieniu.
Ewangelia Łukasza jest trzecią Ewangelią kanoniczną. Według ojców Kościoła żyjących w II w. jej autorem był Łukasz – wykształcony Syryjczyk z Antiochii, lekarz, współpracownik św. Pawła. Przypuszcza się, że powstała poza Palestyną w latach 85-90.
Choć Łukasz poświęcił swoje dzieło „dostojnemu Teofilowi”, z analizy treści wynika, że adresował je do poganochrześcijan (prawdopodobnie do wspólnot chrześcijańskich założonych przez świętego Pawła). Podjął próbę przeniesienia Ewangelii Jezusa Chrystusa na grunt kultury hellenistycznej. Przedstawia Jezusa jako miłosiernego Zbawiciela biednych, pogardzanych i odrzuconych.
Najczęściej wyróżnia się w Ewangelii Łukasza pięć części: narodzenie i życie ukryte Jana Chrzciciela i Jezusa (opis zwiastowania Zachariaszowi i Maryi, nawiedzenia Elżbiety, narodzenia Jana Chrzciciela, narodzenia Jezusa, hołdu pasterzy, ofiarowania w świątyni oraz odnalezienia dwunastoletniego Jezusa), przygotowanie do działalności Jezusa (działalność Jana Chrzciciela, chrzest Jezusa, kuszenie na pustyni), działalność Jezusa w Galilei (odrzucenie Jezusa przez mieszkańców Nazaretu, powołanie pierwszych uczniów, uzdrowienia, nauczanie), podróż do Jerozolimy (nauki o modlitwie, o miłosierdziu Bożym, zapowiedzi męki), męka (charakterystyczna dla Łukasza wzmianka o dobrym łotrze) i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa (m.in. chrystofanie – ukazanie się niewiastom i apostołom, uczniowie idący do Emaus).
Ewangelia Jana jest czwartą Ewangelią kanoniczną. Jej autorem, jak wskazuje analiza tekstu, był Żyd palestyński ze środowiska jerozolimskiego, znający dobrze język grecki, świadek ukrzyżowania Jezusa. Identyfikacja z Janem Apostołem, synem Zebedeusza, sięga ojców Kościoła. Uważa się, że napisał swe dzieło przy pomocy sekretarza, który miał wpływ na ostateczną formę tekstu. Ewangelia Jana powstawała na kilku etapach, ostatniej redakcji dokonano około 100 r.
Ewangelia Jana jest bardziej teologiczna niż Ewangelie synoptyczne. Z perspektywy 70 lat ukazuje nie tylko to, czego nauczał Jezus, wcielone Słowo Boże, ale przedstawia również osobiste doświadczenie wiary Jana i jego wspólnoty. Jan zachowuje zasadniczo kerygmatyczny schemat działalności i nauczania Jezusa od spotkania z Janem Chrzcicielem do śmierci na krzyżu i zmartwychwstania.
Spośród 29 cudów opisanych przez synoptyków Jan zamieszcza tylko trzy (uzdrowienie syna urzędnika królewskiego w Kafarnaum, rozmnożenie chleba i chodzenie po jeziorze). Dodaje natomiast cztery inne: znak w Kanie, uzdrowienie paralityka, uzdrowienie niewidomego od urodzenia i wskrzeszenie Łazarza. Podaje mowy objawieniowe Jezusa rozwijające określony temat (np. woda żywa, światłość świata, chleb życia , przyjście Ducha Świętego, zmartwychwstanie itp.). Wprowadza też tematy i pojęcia bardziej ogólne, np. życie wieczne, światłość, chwała, prawda.
Zobacz również: Wstęp do Ewangelii wg św. Jana :.
Dzieje Apostolskie są piątą księgą Nowego Testamentu. Początkowo stanowiły jedno dzieło razem z Ewangelią Łukasza, dlatego też tytuł księgi ma charakter wtórny i nie sięga czasów jej powstania.
Najstarsza tradycja sięgająca II w., z fragmentem tekstu Muratoriego na czele, jednomyślnie przyznaje autorstwo Dziejów św. Łukaszowi. Czas napisania określa się w zależności od przyjmowanej daty powstania trzeciej Ewangelii. Wielu egzegetów uważa, że były to lata 80-90.
Dzieje Apostolskie opisują szerzenie się nauki Jezusa Chrystusa (Ewangelii) po zesłaniu Ducha Świętego, począwszy od Jerozolimy, przez Samarię i Grecję, aż po Rzym. Łukasz rozpoczął Dzieje od wydarzenia, którego opis kończy jego pierwszą księgę, czyli od wniebowstąpienia. Począwszy od zesłania Ducha Świętego, ukazał rozwój pierwotnego Kościoła w Jerozolimie (pierwsze wystąpienia i uzdrowienia dokonane przez Piotra, sprzeciw Sanhedrynu, śmierć pierwszego męczennika – Szczepana), a dalej na skutek prześladowań – w Judei i Samarii (działalność Piotra, spotkanie Filipa z dworzaninem królowej Kandaki, ochrzczenie pierwszego poganina, dzieje gminy w Antiochii Syryjskiej). Dalej następują opisy trzech podróży misyjnych św. Pawła, poprzedzone historią jego nawrócenia pod Damaszkiem. Łukasz wplótł w nie relację o Soborze Jerozolimskim. Księgę kończy historia uwięzienia, kolejnych procesów i odwołania się św. Pawła do sądu cezara.
List do Rzymian jest szóstą księgą Nowego Testamentu, pierwszym w kanonie listem św. Pawła (jednym z tzw. wielkich listów). Jest adresowany do Kościoła w Rzymie (gminy składającej się zarówno z judeo- jak i poganochrześcijan).
Jest autentycznym pismem Pawłowym (spisał go pod dyktando apostoła bliżej nieznany Tercjusz). Powstał w Koryncie ok. 55-58 r. (podczas trzeciej wyprawy misyjnej).
Głównym tematem listu jest usprawiedliwienie przez wiarę, którego skutkiem jest uwolnienie od grzechu i Prawa oraz obdarzenie życiem nadprzyrodzonym. Paweł uzasadnia tę tezę na podstawie historii zbawienia. Przy tej okazji wypowiada swoje poglądy na pogaństwo i jego oblicze moralne oraz na judaizm. Dlatego list do Rzymian jest pismem dogmatyczno-teologicznym systematyzującym prawdy wiary objawionej.
Porusza problemy grzechu pierworodnego, chrztu jako zanurzenia w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa, przybranego synostwa Bożego wszystkich wierzących, pewności ich zbawienia, doniosłości przykazania miłości i sumienia chrześcijańskiego.
Pierwszy i Drugi List do Koryntian
Listy do Koryntian należą do wielkich listów św. Pawła. Są dwoma spośród kilku pism skierowanych do gminy w Koryncie.
Pierwszy z nich powstał prawdopodobnie ok. 56 r. w Efezie (podczas trzeciej wyprawy misyjnej), drugi – pod koniec 57 r. w Macedonii (również trzecia wyprawa).
Pierwszy List do Koryntian jest reakcją na spory wynikłe we wspólnocie korynckiej po opuszczeniu jej przez Pawła i zajęciu jego miejsca przez Apollosa. Zawiera pouczenia dotyczące jedności wspólnoty, mądrości krzyża, grzechów adresatów (kazirodztwa, rozstrzygania sporów przed sądami pogańskimi, swobody obyczajów), małżeństwa, dziewictwa. Podaje praktyczne wskazania dotyczące zebrań liturgicznych, przekazuje prawdy o charyzmatach, o tajemnicy Kościoła jako nadprzyrodzonego ciała Chrystusa, miłości i zmartwychwstaniu. Zawiera słynny „Hymn o miłości” (rozdz. 13).
Drugi List do Koryntian jest jednym z najbardziej osobistych pism Pawła, gdyż autor broni w nim swej apostolskiej godności. Przekazuje przy tym naukę o odkupieniu, podkreślając potrzebę dobrych uczynków (modlitwy, jałmużny i napomnień braterskich). Porusza też temat sądu ostatecznego, paruzji i zmartwychwstania.
List do Galatów jest czwartym wielkim listem św. Pawła. Jest adresowany do chrześcijańskich gmin Galacji – prowincji położonej w środkowej części Azji Mniejszej.
Powstał w 56 r. w Efezie, gdzie Paweł przebywał dłużej podczas swojej trzeciej wyprawy misyjnej.
List do Galatów był odpowiedzią apostoła na naukę skrajnych judeochrześcijan głoszących, że wymagane przez Prawo żydowskie obrzezanie jest konieczne do zbawienia. W części apologetyczno-dogmatycznej Paweł podaje dowody na prawdziwość głoszonej Ewangelii i przekonuje, że człowiek osiąga usprawiedliwienie nie przez wypełnianie Prawa za pomocą uczynków, lecz przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Następnie w części moralnej mówi o prawdziwej wolności chrześcijańskiej oraz o owocach ciała i ducha .
Zobacz również: Wprowadzenie do Listu św. Pawła do Galatów :.
List do Efezjan jest dziesiątą księgą Nowego Testamentu. Zaliczany jest do tzw. listów więziennych św. Pawła. Wbrew tytułowi adresatami listu byli nie tylko Efezjanie, ale również członkowie innych Kościołów Azji Mniejszej (list miał formę okólnika przeznaczonego do czytania w różnych gminach).
Pierwsza wersja listu powstała w latach 61-63, gdy Paweł był uwięziony w Rzymie. Jest pismem deuteropawłowym – naukę apostoła przeredagował po kilku latach jakiś jego uczeń.
Tematycznie List do Efezjan jest zbliżony do Listu do Kolosan. Dogmatyczna część listu podkreśla absolutną pozycję Chrystusa (Jego władzę nad wszelkimi mocami), mówi o Chrystusie jako o Głowie Kościoła złożonego z Żydów i pogan, połączonych w jeden duchowy organizm (Mistyczne Ciało) przez chrzest. Część parenetyczna (pouczeniowa) wskazuje, co wynika z faktu przynależności do Chrystusa i Jego Kościoła: przebaczenie, życie prawdą, pokora, miłość. Unikanie grzechu jest ukazane jako walka z nadnaturalnymi mocami zła.
List do Filipian jest jednym z autentycznych listów św. Pawła (należy do tzw. listów więziennych). Był adresowany do gminy w Filippi, z którą łączyła Pawła szczególna więź (była to pierwsza wspólnota Pawłowa w Europie).
Czas i miejsce jego powstania są problematyczne – być może apostoł napisał go w latach 55-57, przebywając w więzieniu w Efezie.
Choć List do Filipian był pisany z myślą o podziękowaniu za okazane wsparcie, zawiera ważny fragment (przedpawłowy hymn chrystologiczny) dotyczący ogołocenia Jezusa Chrystusa, Jego preegzystencji (istnienia przed Wcieleniem) i wywyższenia. Przekazuje też wiele przestróg przeciw nawrotom do judaizmu i zachęca do radości.
List do Kolosan jest dwunastą księgą Nowego Testamentu. Jest zaliczany do listów więziennych św. Pawła. Adresatami listu byli członkowie wspólnoty poganochrześcijańskiej w Kolosach, mimo że Paweł nigdy nie odwiedzał tego miasta. Gminę tę znał jedynie ze słyszenia, od Epafrasa (członkiem gminy w Kolosach był też np. Filemon).
Jest pismem deuteropawłowym, zredagował go uczeń Pawła po jego śmierci (po 70 r.).
List do Kolosan był odpowiedzią na szerzący się kult aniołów. Sprzeciwiając się negowaniu Chrystusowej roli jedynego Pośrednika i Zbawcy, podkreśla bezwzględne pierwszeństwo Chrystusa, Jego boską godność i dokonane dzieło odkupienia. Podaje też ogólne zasady moralne życia rodzinnego chrześcijan.
Pierwszy i Drugi List do Tesaloniczan
Listy do Tesaloniczan są trzynastą i czternastą księgą Nowego Testamentu (należą do tzw. listów eschatologicznych św. Pawła). Zostały skierowane do chrześcijan z Tesaloniki, największego miasta Macedonii.
Pierwszy List do Tesaloniczan jest najstarszym pismem Nowego Testamentu – pochodzi z ok. 50-51 r. Natomiast Drugi – deuteropawłowy (pseudoepigraf) – przypisywany uczniowi apostoła – powstał po 70 r. (jego autor, wykorzystując autorytet Pawła i naukę Pierwszego Listu, dąży do wyprostowania błędnych apokaliptycznych wyobrażeń o paruzji).
Pierwszy List do Tesaloniczan jest reminiscencją apostoła nt. jego pracy w gminie, zawiera napomnienia dotyczące życia w małżeństwie i wspólnocie chrześcijańskiej, nauki dotyczące losu umarłych oraz wskazania, jak się przygotować do rychłej paruzji. Drugi List do Tesaloniczan bezpośrednio podejmuje temat przyjścia Pana, krytykując tych, którzy oczekiwali Go biernie (przestawszy pracować), i zalecając czuwanie.
Pierwszy i Drugi List do Tymoteusza
Listy do Tymoteusza wraz z Listem do Tytusa stanowią grupę tzw. listów pasterskich. Były skierowane do przełożonych wspólnot chrześcijańskich w Efezie.
Oba listy są pseudoepigrafami (nie są cytowane przez najstarszych pisarzy chrześcijańskich, ich język, styl i terminologia odbiegają od listów Pawła, ukazują strukturę Kościoła z przełomu I/II w.) – zredagował je anonimowy autor w latach 90-100.
Listy do Tymoteusza zawierają wiele wskazań duszpasterskich. Do zasadniczych tematów Pierwszego Listu należy troska o właściwy porządek w czasie zgromadzeń liturgicznych, o czystość nauki, modlitwa za wszystkich, przymioty duchownych, przestroga przed błędnymi naukami, sprawa wdów i prezbiterów oraz pouczenia dotyczące służby. Drugi List zachęca do wyznawania nauki Chrystusa, ostrzega przed błędnowiercami i niemoralnym życiem. Podkreśla też prawdę o natchnieniu Pisma świętego. Na koniec, przewidując bliską śmierć, Paweł podsumowuje swoje życie i prosi Tymoteusza, by go odwiedził.
List do Tytusa jest trzecim listem pasterskim św. Pawła (jednym z najkrótszych jego pism). Jest adresowany do poganochrześcijanina Tytusa, którego apostoł nawrócił, a po kilku latach współpracy uczynił swoim następcą w gminie na Krecie.
List powstał w tym samym czasie co Pierwszy List do Tymoteusza – w latach 90-100 w Efezie. Choć tradycja aż do XIX w. przypisywała go Pawłowi, podobnie jak pozostałe listy pasterskie, jest pseudoepigrafem.
List do Tytusa zawiera wskazania dotyczące sprawowania urzędu pasterskiego. Uczy mądrego postępowania z fałszywymi nauczycielami – nie przez dyskusję, ale przez przykład moralnego życia pełnego dobrych uczynków. Podaje też w formie pouczeń dla różnych stanów zasady życia chrześcijańskiego zgodnego z zasadami wiary.
List do Filemona to najkrótszy list św. Pawła, zaliczany do grupy listów więziennych. Jest adresowany do Filemona, bogatego poganochrześcijanina nawróconego przez Pawła, mieszkającego w Kolosach.
Starsze opracowania wiążą jego powstanie z rzymskim uwięzieniem apostoła (61-63 r.). Nowsze natomiast sugerują okres wcześniejszy – ok. 55 r., gdy Paweł przebywał w więzieniu w Efezie.
List dotyczy niewolnika Onezyma, który po ucieczce od swego pana spotkał Pawła. Apostoł nawrócił go i ochrzcił, a następnie odesłał do właściciela wraz z listem, w którym prosił o przyjęcie go jako chrześcijanina. Paweł nie rozwiązuje problemu niewolnictwa, lecz ogranicza się do naświetlenia go od strony zasad moralności chrześcijańskiej. Wskazuje, że wszyscy (czy to wolni, czy niewolnicy) są braćmi w Chrystusie, który jest ich jedynym Panem.
List do Hebrajczyków różni się od wszystkich innych pism Nowego Testamentu pod względem języka i myśli teologicznej. Z tego powodu bardzo późno (w IV w.) wszedł do kanonu w Kościele zachodnim (jest jednym z pism deuterokanonicznych). Mimo formy listu, nie ma żadnego adresu, zaś z treści wynika, że był skierowany do wspólnot judeochrześcijańskich.\
Bardzo długo (do Soboru Watykańskiego II) był przypisywany Pawłowi, lecz współcześnie uznaje się, że zredagował go w Rzymie przed 96 r. anonimowy autor (list jest wspominany przez Klemensa Rzymskiego w jego Liście do Koryntian, napisanym ok. 96 r.).
Celem listu było napomnienie drugiego już pokolenia chrześcijan wobec osłabienia ich wiary oraz zachęta do wytrwałości w wierze mimo cierpień i prześladowań. Autor, używając formy kazania, wykorzystuje Stary Testament do wyjaśnienia wyższości Nowego Przymierza dokonanego przez Jezusa Chrystusa. Ukazuje Jezusa jako najwyższego Arcykapłana, Orędownika i Pośrednika, który doskonałą ofiarą ze swego życia odkupił i uświęcił wiernych.
Zobacz również: Problem autorstwa Listu do Hebrajczyków :.
List Jakuba Apostoła jest pierwszym z siedmiu tzw. listów katolickich, czyli powszechnych. Nie ma konkretnych adresatów. Jest pismem deuterokanonicznym. Nie występuje w kanonie Muratoriego. Od czasów Orygenesa jest uznawany w Kościele wschodnim, natomiast na zachodzie został przyjęty pod wpływem Hieronima i Augustyna (IV w.).
Nowy Testament wymienia pięciu Jakubów, z których trzech teoretycznie mogło napisać list. Najbardziej prawdopodobna wydaje się teza, że autorem listu był anonimowy judeochrześcijanin-hellenista, który na przełomie I/II w. wyłożył swoją naukę, przypisując ją Jakubowi, bratu Pańskiemu (jednemu z apostołów), biskupowi Jerozolimy.
Głównym celem listu było umocnienie chrześcijan w nauce, którą niedawno przyjęli. Ma więc on formę praktycznej katechezy poruszającej temat pokusy, wiary, która bez uczynków jest martwa, grzechów języka, chciwości, przywiązania do świata i bogactwa oraz kłótni. Zawiera też pouczenia dotyczące Opatrzności Bożej i Sądu oraz modlitwy. List Jakuba przekazuje też biblijne podstawy sakramentu namaszczenia chorych.
Listy Piotra należą do tzw. listów powszechnych (nie mają konkretnego adresata, zawierają pouczenia duszpasterskie).
Oba listy są pseudoepigrafami. Choć tradycja przypisuje je samemu apostołowi, bardziej prawdopodobna jest teza, że Pierwszy List Piotra spisał jego uczeń – być może Sylwan – w latach 90-100. Drugi jest najpóźniejszym pismem Nowego Testamentu – powstał około 120 r. Jego redaktorem był prawdopodobnie jakiś przełożony gminy chrześcijańskiej.
Do napisania Pierwszego Listu skłoniła autora trudna sytuacja chrześcijan (prześladowania) w północnych prowincjach Azji Mniejszej. Pismo ma formę pouczeń, których celem było umocnić adresatów i przypomnieć im podstawy wyznawanej wiary (nadzieja, odrodzenie w chrzcie, obietnica dziedzictwa). Zawiera też trzy chrystologiczne hymny pasyjne stosowane pierwotnie przy chrzcie oraz wzmiankę o zstąpieniu Chrystusa do Otchłani .
Drugi List koncentruje się na paruzji. Zaleca oczekiwanie w cnocie i wierze, a nawiązując do faktu przemienienia, mówi o chwale powtórnego przyjścia Chrystusa. Podobnie jak List Judy, Drugi List Piotra przestrzega przed fałszywymi prorokami, którzy prowadzą wyznawców ku herezji.
Pierwszy, Drugi i Trzeci List Jana Apostoła
Trzy Listy Jana Apostoła są trzema z siedmiu listów katolickich (powszechnych).
Wszystkie są przypisywane Janowi lub anonimowemu redaktorowi piszącemu pod dyktando apostoła. Powstały na początku II w., tradycja głosi, że w Efezie.
Pierwszy List jest bardzo zbliżony do Ewangelii. Stanowi rodzaj pouczenia skierowanego do gmin, w których zaczynała ujawniać się gnoza. Kładzie nacisk na odwieczne pochodzenie Jezusa Chrystusa i Jego wcielenie. Podkreśla, że miłość Boga jest fundamentem i źródłem miłości bliźniego.
Drugi i Trzeci List były raczej pismami prywatnymi. Drugi był skierowany do „Wybranej Pani” – konkretnej gminy. Zalecał bratnią miłość polegającą na postępowaniu według przykazań Jezusa Chrystusa i ostrzegał przed fałszywymi nauczycielami nie uznającymi wcielenia, których nie należy przyjmować do swoich domów. Trzeci List porusza temat gościnności okazywanej przez Kościoły wysłanym misjonarzom. Jest to jedyne pismo Nowego Testamentu, w którym ani razu nie występuje imię Jezus lub Chrystus.
List Judy Apostoła jest ostatnim (siódmym) listem katolickim. Podobnie jak List Jakuba był skierowany do wspólnot judeochrześcijańskich. Jest jednym z najkrótszych pism Nowego Testamentu.
Jest to pseudoepigraf, którego redaktorem był prawdopodobnie anonimowy chrześcijanin powołujący się na autorytet Judy. List powstał ok. 90 r. Jest pismem deuterokanonicznym, choć początkowo nie był uznawany za natchniony (wątpliwości powstały z powodu cytowania apokryficznej Księgi Henocha).
Ma charakter pisma skierowanego przeciwko heretykom. Zachęca do walki o wiarę przekazaną pierwotnemu Kościołowi (wskazując przykłady ze Starego Testamentu i żydowskiej Tradycji) oraz zaleca, aby wierni byli pełni wiary i miłości, modlili się i oczekiwali miłosierdzia Pana.
Apokalipsa św. Jana jest ostatnią księgą Nowego Testamentu. Tytuł księgi pochodzi od jej pierwszego słowa – Objawienie (gr. apokalipto – ujawnić, objawić sprawy skryte).
Apokalipsa powstawała na kilku etapach, począwszy od 64 r. Według ojców Kościoła jej ostatnią redakcję należy datować na lata 95-96. Autorstwo księgi jest najczęściej przypisywane Janowi Ewangeliście lub Janowi Prezbiterowi. Niektórzy skłaniają się ku tezie, że redaktorem Objawień Jana z wyspy Patmos był jakiś jego sekretarz.
Pierwszą część księgi stanowią listy do siedmiu Kościołów Azji Mniejszej, zawierające pochwały, nagrody, napomnienia, przestrogi i obietnice – w zależności od stanu moralnego i poziomu wiary danego Kościoła. Dalej następują prorocze wizje dotyczące przyszłości oraz zwycięstwa Boga nad złem tego świata (wizja Baranka i starców otaczających Tron, siedmiu pieczęci, siedmiu trąb, Smoka i Niewiasty, bestii z morza i bestii z ziemi, siedmiu czar), zapowiedź upadku Babilonu (symbolizującego Rzym) oraz powstania Nowego Jeruzalem. Apokalipsa jest zapowiedzią paruzji i pokrzepieniem w trudnościach.