Nowy Testament

Apostoł Narodów i jego Listy

Prawie połowa tekstów należących do kanonu Nowego Testamentu jest przypisywana św. Pawłowi. Egzegeci uznają go za najbardziej dojrzałego teologicznie ze wszystkich autorów natchnionych Nowego Testamentu. W przeciwieństwie do Ewangelii Listy Pawła nie koncentrują się na ziemskim życiu i działalności Jezusa, lecz dominuje w nich soteriologia, czyli nauka o odkupieniu.
Wkład Pawła w rozwój chrześcijaństwa jest porównywalny z wkładem tłumaczy Septuaginty w proces docierania Biblii Hebrajskiej do świata pogańskiego. Znajomość dwóch kultur umożliwiła mu przeniesienie w cywilizację grecką żydowskiego doświadczenia związanego z wcieleniem Syna Bożego i Jego orędziem. Dzięki temu przesłanie Ewangelii stało się zrozumiałe również dla kolejnych pokoleń wyrosłych z kultury hellenistycznej. Paweł stał się więc rzeczywistym apostołem narodów. Jego nawrócenie przyczyniło się do tego, że chrześcijaństwo nie pozostało tylko jedną z wielu żydowskich sekt, a przekroczyło bariery narodowe.
Listy Pawłowe stanowią najstarszą część Nowego Testamentu. Zgodnie z wynikami badań współczesnych nauk biblijnych bezpośrednio od Pawła pochodzi 7 listów: List do Rzymian, Pierwszy i Drugi List do Koryntian, List do Galatów, List do Filipian, Pierwszy List do Tesaloniczan i List do Filemona. Pozostałe listy napisane pod jego imieniem, zostały prawdopodobnie zredagowane przez sekretarza-redaktora, który napisał je na polecenie apostoła lub opierając się na jego nauce. Do tzw. listów deuteropawłowych należą: List do Efezjan, List do Kolosan, Drugi List do Tesaloniczan oraz listy pasterskie: Pierwszy i Drugi List to Tymoteusza i List do Tytusa.

Dokumenty stanowiące źródło teologicznej myśli Pawła powstawały w okresie ok. 15 lat (51-66 r.). W tym czasie zmieniał się teren działalności apostoła (Palestyna, Azja Mniejsza i Rzym, być może Hiszpania), zmieniali się odbiorcy pouczeń (judeochrześcijanie palestyńscy, poganie wychowani w kulturze hellenistycznej, mieszkańcy Rzymu). Poszczególne gminy chrześcijańskie borykały się z bardzo różnymi problemami. Czasami chodziło o trudności natury zewnętrznej (np. podziały w gminie korynckiej, zamęt spowodowany działalnością charyzmatyków), innym razem dochodziły do głosu kryzysy doktrynalne.

Najstarsza warstwa teologii Pawła (1 i 2 Tes) obejmuje prawdę o bóstwie Jezusa Chrystusa, o Jego zmartwychwstaniu i całym dziele zbawczym, które zostanie dopełnione w chwili Jego powtórnego przyjścia (paruzji). Chrześcijanin oczekujący Zbawiciela nie może zatem trwać w bezczynności, ale powinien doskonalić się w miłości bliźniego.

Tzw. Listy Wielkie (Rz, Ga, 1 i 2 Kor) ukazują drugi etap rozwoju Pawłowej teologii. W polemikach ze zwolennikami nawrotu do judaizmu dojrzała myśl, że usprawiedliwienia dostępuje się przez wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez przestrzeganie Prawa. Nastąpiło dalsze sprecyzowanie nauki o zbawczym dziele Jezusa. Na tle polemik z hellenizmem ukształtowało się ewangeliczne pojęcie mądrości, poznania, został podjęty problem miejsca chrześcijanina w świecie.

Trzeci etap ewolucji teologii Pawła stanowią tzw. Listy Więzienne (Kol, Ef, Flp, Flm), powstałe na skutek zetknięcia się młodego chrześcijaństwa z gnozą. Listy te są uznawane za najgłębsze, co się uzasadnia faktem, że uwięziony Paweł miał dużo czasu na refleksję nad swoim życiem i misją oraz na przemyślenie tajemnicy Kościoła. Mówią one o bezwzględnym pierwszeństwie Chrystusa jako jedynego pośrednika i dokonanym dziele odkupienia przedłużającym się w Kościele (Mistycznym Ciele Chrystusa).
Deuteropawłowe Listy Pasterskie (1 i 2 Tm, Tt) powstałe pod koniec I w. są pismami zawierającymi głównie wskazania praktyczne, dotyczą więc porządku w gminach chrześcijańskich, sprawowania urzędu pasterskiego oraz ostrzegają przed głosicielami błędnych nauk.

Pisma Janowe

Jan, syn Zebedeusza i Salome, brat Jakuba Starszego, początkowo uczeń Jana Chrzciciela, był najmłodszym z apostołów. Być może ze względu na młodość i porywczy charakter otrzymali wraz z bratem przydomek Boanerges (Synowie Gromu). Jako umiłowany uczeń Jezusa, Jan razem z Piotrem i Jakubem był dopuszczony do poznania największych tajemnic Chrystusa. Był jedynym uczniem obecnym pod krzyżem w chwili śmierci Chrystusa. Umierający Zbawiciel powierzył mu swoją Matkę.

W latach 50. (w czasie Soboru Jerozolimskiego) Jan, obok Piotra i Jakuba Młodszego, był filarem Kościoła jerozolimskiego. Prawdopodobnie przebywał w Palestynie aż do wybuchu wojny żydowskiej (66-67 r.), po czym udał się do Efezu, gdzie spotkał go ok. 97 r. biskup Papiasz. Jan był duchowym kierownikiem Kościołów w rzymskiej Azji symbolicznie przedstawianych jako siedem wspólnot: w Efezie, Smyrnie, Pergamonie, Tiatyrze, Sardes, Filadelfii i Laodycei. W czasie prześladowań wszczętych przez Domicjana został zesłany na wyspę Patmos.

Św. Janowi przypisuje się pięć ksiąg należących do kanonu Nowego Testamentu: czwartą Ewangelię, 1, 2 i 3 List Jana oraz Apokalipsę. Zadne z tych pism nie zawiera danych pozwalających na identyfikację autora.

Jan, podobnie jak św. Paweł, korzystał z pomocy sekretarzy-redaktorów, czym można wytłumaczyć różnice w stylu, słownictwie, a czasem i teologii poszczególnych ksiąg. Wszystko jednak wskazuje na to, że pisma te wywodzą się z tradycji związanej z Janem Apostołem. Powstały ok. 100 r. (najwcześniej Ewangelia, po niej Listy i Apokalipsa).

Czwarta Ewangelia jest swoistą apologią Jezusa. Janowi chodziło prawdopodobnie o przeciwstawienie się pewnym odmianom gnozy zaprzeczającym istnieniu pierwiastka ludzkiego w Chrystusie (odrzucającym wcielenie). Natomiast Listy i Apokalipsa zostały napisane w związku z kryzysem religijnym, jaki przeżywały Kościoły Janowe na przełomie I i II w. Kryzys ten miał dwa wymiary: zewnętrzny (prześladowania) i wewnętrzny (błędy propagowane przez fałszywych proroków, stygnięcie gorliwości chrześcijan). Autor ukazuje Boga objawionego w Jezusie Chrystusie jako światłość, sprawiedliwość, miłość i życie. Każdy, kto tę prawdę przyjmuje i żyje nią, staje się uczestnikiem życia wiecznego, które jest w Bogu.

Listy powszechne i List do Hebrajczyków

Anonimowy List do Hebrajczyków (do Soboru Watykańskiego II przypisywany św. Pawłowi) można nazwać kazaniem w formie listu. Był skierowany do judeochrześcijan prawdopodobnie w celu umocnienia ich w czasie prześladowań oraz ukazania im sensu chrześcijańskiego życia. Chrystus jest przedstawiony jako pośrednik Nowego Przymierza. Wyższość Jego pośrednictwa nad pośrednikami Starego Przymierza, jakimi byli między innymi aniołowie czy Mojżesz, ma swoje źródło w Jego Bożym synostwie.
Pozostałe cztery listy (Pierwszy i Drugi List Piotra, List Jakuba i List Judy) wraz z trzema listami św. Jana są określane mianem Listów Katolickich. Są to listy powszechne, czyli bez konkretnych adresatów, skierowane do wszystkich chrześcijan (dlatego otrzymały tytuły od imion nadawców, a nie odbiorców jak pozostałe listy).

Nie wiadomo, któremu z Jakubów należy przypisać pierwszy z Listów katolickich: synowi Zebedeusza (Jakubowi Starszemu, który poniósł męczeńską śmierć za panowania Heroda Agryppy w 44 r.), synowi Alfeusza (Jakubowi Młodszemu, nie odgrywającemu większej roli), czy synowi Kleofasa i Marii (bratu Pańskiemu, za którym opowiada się większość egzegetów). Istnieje też opinia, że autorem Listu jest anonimowy judeochrześcijanin, który pod koniec I w. lub na początku II w. wyłożył swoją naukę, przypisując ją Jakubowi, biskupowi Jerozolimy. Fakt, że List jest skierowany do gminy jerozolimskiej, przemawia za tym, że powstał ok. 70 r. (później gmina uległa rozproszeniu).

List św. Jakuba składa się głównie z uporządkowanych sentencji i pouczeń zaczerpniętych z mądrości żydowskiej, a dotyczących kwestii istotnych dla chrześcijan: doświadczeń i pokus, wiary i uczynków, doskonałości, bogactwa, modlitwy za chorych, namaszczenia chorych, wyznawania grzechów i braterskiego upomnienia.

Pierwszy List św. Piotra powstał ok. 90 r. w Rzymie, zatem mało prawdopodobne jest, aby jego autorem był sam apostoł. Redakcji listu dokonał anonimowy pisarz z końca I w. (być może Sylwan). List ten był skierowany do chrześcijan zamieszkujących pięć wielkich regionów (prowincji rzymskich) Azji Mniejszej: Pont, Galację, Kapadocję, Azję i Bitynię. Jego celem jest przede wszystkim podniesienie na duchu chrześcijan wystawionych na różne cierpienia z powodu wiary. Drugi List św. Piotra jest najpóźniejszym pismem Nowego Testamentu (powstał ok. 120 r.). Jest pseudoepigrafem (autor przemawia w imieniu Piotra). Celem Listu jest umocnienie prawdziwej wiary, przekazanej przez tradycję apostolską, a zagrożonej przez działalność heretyków, którzy wypierali się mającego przyjść Chrystusa i głosili swobodę obyczajów.

List Judy jest bardzo krótkim pismem zawierającym zaledwie 25 wierszy. Ma charakter ulotki skierowanej przeciwko heretykom. Został napisany w okresie późnoapostolskim lub poapostolskim (po 90 r.) przez anonimowego autora powołującego się na autorytet Judy Apostoła.