Tekst pisany i jego znaczenie w hermeneutyce

Fragment książki "Hermeneutyka teologiczna" publikujemy za zgodą wydawnictwa WAM.

Spis treści:

Wstęp

W rozdziałach II i III omówiliśmy rozwój hermeneutyki teologicznej i filozoficznej. Zanim przejdziemy do bardziej współczesnych dziejów hermeneutyki teologicznej, musimy określić naszą własną postawę w hermeneutyce, aby móc wyznaczyć horyzont, z perspektywy którego omawiać będziemy różne stanowiska hermeneutyki teologicznej XX wieku. Wydaje mi się, że najlepszym przygotowaniem do krytycznej oceny współczesnej hermeneutyki teologicznej będzie systematyczne omówienie dwóch biegunów każdej czynności interpretacyjnej, tj. tekstu i interpretacji. Takie systematyczne rozważania będą również okazją do bardziej szczegółowego przedyskutowania wielu zagadnień, które w naszym historycznym zarysie uznaliśmy za konieczne dla każdego programu hermeneutycznego. W tym rozdziale skupimy się na lingwistyce tekstu oraz jej znaczeniu dla teorii interpretacji, a w rozdziale V omówimy istotne cechy teorii czytania.

Nasze rozważania systematyczne rozpoczynamy od zbadania natury tekstu pisanego oraz wymagań, jakie narzuca ona interpretatorowi. Opracowując teorię tekstu musimy zdawać sobie sprawę z tego, że znamy teksty tylko poprzez nasze akty pisania i czytania. Doświadczenia tworzenia i odbioru uczą nas, że tekst nie jest jednostką statyczną ale dynamiczną. Teksty zaczynają żyć tylko wtedy, gdy ludzie się w nie angażują. Nie można więc sformułować właściwej teorii tekstu bez odpowiedniego włączenia w nią osobistego ludzkiego zaangażowania w tworzenie i odbiór tekstów.

W komunikacji ustnej zdajemy sobie zazwyczaj sprawę z dynamicznej natury tekstów, jako że jesteśmy zaangażowani w tworzenie tekstów w trakcie rozmowy z innym twórcą tekstów oraz ze względu na to, że słuchamy innych tekstów. Nasze głosy, uszy, a nawet oczy (które rozpoznają gesty) odgrywają rolę wspomagającą. Jednak podczas gdy w komunikacji ustnej głównymi kanałami są te organy naszego ciała, które słyszą lub produkują dźwięki, w komunikacji pisemnej te bezpośrednie ułatwienia mówienia i reagowania są niedostępne. Tutaj nie możemy ani tak skutecznie jak w komunikacji ustnej poprzez różne cienie intonacji uwypuklać wyrazów, ani też zdobywać informacji dzięki wrażliwości uszu nauczonych rozpoznawać najmniejsze nawet różnice w głosie oraz ich ewentualne znaczenie w określonym kontekście rozmowy, w którym jesteśmy obecni całym swoim ciałem. Nie możemy również wyjaśniać problemów bądź powstających kwestii tak szybko, jak to jest możliwe w komunikacji ustnej.

Błędem byłoby jednak uważanie pisania i czytania za drugorzędne sposoby ludzkiej komunikacji, wykorzystywane tylko w sytuacjach, w których mówienie i słuchanie z jakichś powodów nie są możliwe. Pisanie i czytanie nie jest ostatnim ratunkiem dla ludzi, którzy pragną pokonać geograficzną rozłąkę lub nie chcą stawać twarzą w twarz z kimś drugim. Przeciwnie, pisanie i czytanie trzeba uznać za osobne sposoby porozumiewania się, które dysponują swoimi własnymi i niepowtarzalnymi możliwościami.

W tym rozdziale spróbujemy przebadać te wyjątkowe możliwości. Mimo iż wypowiedź ustna nie jest przedmiotem tej książki, od czasu do czasu, gwoli wyjaśnienia i zilustrowania naszych wywodów, będziemy czynić porównania między pisaniem a komunikacją ustną.

Następujące pytania pomogą nam skoncentrować się na naszym temacie: „tekście pisanym". Co sprawia, że tekst staje się tekstem? Czy tekst jest sumą swoich zdań czy może czymś więcej? Co odróżnia jeden tekst od drugiego? Na przykład, co odróżnia powieść od wiersza? Oba rodzaje tekstów są „tekstami", różnią się jednak pod względem określonej tekstualności. Okazuje się, że aby wyrazić określone zagadnienia, korzy­stamy z ustalonych modeli tekstowych. Jednak wykorzystując takie modele tekstualizacji, przyczyniamy się do ich ciągłego rozwoju. Ten dialektyczny związek modeli tekstowych z ich indywidualnymi sposobami zastosowania również będzie przedmiotem naszej uwagi w tym rozdziale.

Zanim jednak zaczniemy nasze badania nad osobliwościami tekstualnoś­ci tekstów, musimy jeszcze raz zaznaczyć, że patrzymy na teksty z perspektywy użytkowników. W jaki sposób używamy tekstów do tego, by zakomunikować coś komuś (tworzenie tekstów) i po to, by dowiedzieć się czegoś od kogoś (odbiór tekstów)? Zagadnienia tego rozdziału różnią się od przedstawionych w rozdziale następnym, gdyż tutaj rozważać będziemy możliwości komunikacyjne tekstów w ogóle, podczas gdy w rozdziale V zajmiemy się tym, jak my jako czytelnicy możemy w odpowiedni sposób reagować na wyzwanie tekstu. Naszą analizę tekstu pisanego rozpoczynamy od rozważań nad znaczeniem „pisania" dla komunikacji ludzkiej.

Pisanie

Jest wiele powodów, dla których się pisze. Studenci robią notatki, by nie zapomnieć głównych myśli wykładu. Ktoś pisze do przyjaciela, by powiadomić go o swoich ostatnich przeżyciach. Każde urządzenie, które nabywamy do swojego gospodarstwa domowego, zaopatrzone jest w instrukcję, która informuje nas o tym, jak go odpowiednio używać. Taka ulotka jest szczególnie przydatna, jeśli nie trafiliśmy na doświadczonego sprzedawcę, który mógłby nas pouczyć ustnie. W tym przypadku pisanie jest ostatnią nadzieją, skoro komunikacja ustna zawiodła. Są teksty, które piszemy do osób szczególnych, na przykład list do przyjaciela i są teksty tworzone dla czytelnika nieznanego, na przykład dzieła literackie. Podobnie możemy rozróżnić pomiędzy tekstami prywatnymi a publiczny­mi, przyjmując jednak, że w zasadzie każdy tekst może stać się tekstem publicznym, nawet jeśli jego przeznaczeniem jest ściśle określony czytel­nik. Z tego też powodu większość współczesnych społeczeństw posiada ustawy, które chronią prawo do komunikacji prywatnej. Żadne z tych praw nie jest jednak w stanie zagwarantować, że teksty prywatne nie będą nigdy odczytane publicznie. Teksty bowiem ze względu na swoją pisemną istotę są w zasadzie dostępne dla każdego potencjalnego czytelnika.

Tekst pisany zaczyna żyć własnym życiem zaraz po tym, jak zostanie stworzony i wyjdzie spod ręki autora lub z jego komputera. Natomiast tekst ustny zazwyczaj w pewnym sensie umiera po tym, jak zostanie wypowiedziany i odebrany. Ostatnio rozwój urządzeń audiowizualnych umożliwił jednak nagrywanie wypowiedzi ustnych i tym samym zwiększył możliwości „zapisywania" języka. Te nowe sposoby zachowywania tekstu mówionego nie doprowadziły jednak do zaniku podstawowej różnicy między mówieniem a pisaniem.