Tora (Pięcioksiąg)

Pierwszych pięć ksiąg Biblii Hebrajskiej i Starego Testamentu (Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa) nazywanych jest Torą lub Pięcioksięgiem.

Nazwa Pięcioksiąg pochodzi od greckiego słowa pentateuchos (penta - pięć, i teuchos - futerał na zwój, a także: zwój, księga). Przeszła do języka łacińskiego w brzmieniu pentateuchus, a stąd do języków nowożytnych. W języku hebrajskim używa się nazwy Tora (pisanej czasami: Torah) lub Tora Mojżesza, od hebr. czasownika yarah - rzucać, ciskać, a także: rzucać słowa, czyli uczyć, nauczać. Stąd Tora to nauka, pouczenie. Jednak w języku greckim utrwaliło się tłumaczenie nazwy Tora jako Nomos, czyli Prawo, co przeszło do języków nowożytnych (Prawo Mojżesza), chociaż nie jest to dokładny odpowiednik hebrajskiego określenia Tora.
Ostateczne utrwalenie Tory na piśmie nastąpiło na przełomie VI i V w. przed Chr. (w okresie wygnania babilońskiego i odnowy powygnaniowej), co oznacza, że Mojżesz nie mógł być bezpośrednim autorem tych ksiąg. W księgach jest jednak widoczna żywa świadomość związków z Mojżeszem.

Prorocy Wcześniejsi

W tradycyjnym nazewnictwie hebrajskim zbiór występujący w Biblii po Pięcioksięgu nosi nazwę Nebiim riszonim, czyli Prorocy Wcześniejsi (lub: pierwsi). W terminologii współczesnych biblistów przyjęła się nazwa „deuteronomiczne dzieło historyczne”. Chodzi o Księgę Jozuego (Joz), Księgę Sędziów (Sdz), Pierwszą i Drugą Księgę Samuela (1 i 2 Sm) oraz Pierwszą i Drugą Księgę Królewską (1 i 2 Krl).

Zbiór ten stanowi kontynuację syntezy dziejów wyłożonej w Pięcioksięgu. Całość obejmuje okres od decyzji o wejściu do Kanaanu podjętej przez Jozuego do katastrofy narodowo-religijnej zgotowanej przez Babilończyków i jej bezpośrednich skutków (prawie siedem wieków).

Księgi składające się na to jednolite dzieło stanowią rezultat dojrzałego wykorzystania rozmaitych materiałów o dużej wartości historycznej, dostępnych pod koniec istnienia Państwa Południowego i w pierwszym okresie wygnania babilońskiego. Zostały one zebrane i uporządkowane przez krąg ludzi, którzy za rządów Jozjasza wprowadzali tzw. reformę deuteronomiczną (stąd nazwa „deuteronomiczne dzieło historyczne”). Różnorodne pod względem pochodzenia, treści i formy tworzywo zręcznie połączono i podporządkowano ściśle określonej koncepcji, uwzględniającej istnienie Boga i Jego opatrznościową obecność w dziejach Izraela. Zbiór jest jednym z owoców reformy.

Dzieło autorów deuteronomicznych było przesiąknięte ideałami proroków przedwygnaniowych, którzy sprzeciwiali się synkretyzmowi i skażeniu wiary w jedynego Boga. W niewierności wobec Jahwe prorocy upatrywali najgłębszej i powtarzającej się przyczyny upadku religii, moralności społecznej, a nawet niepowodzeń polityki narodu wybranego.

Prace nad zbiorem proroków wcześniejszych rozpoczęto prawdopodobnie jeszcze przed śmiercią Jozjasza (609 r. przed Chr.) i kontynuowano w latach, które poprzedziły niewolę babilońską. Zapis został ukończony wkrótce po 560 r. przed Chr., na co wskazuje zamykająca Drugą Księgę Królewską relacja o ułaskawieniu Jojakina w trzydziestym siódmym roku po uprowadzeniu go do niewoli (597 r. przed Chr.).

Powszechnie uważa się, że zbiór proroków wcześniejszych powstał przed kanoniczną postacią Pięcioksięgu, a może nawet przyczynił się do zintensyfikowania prac nad nim. Pojawił się w pierwszym okresie wygnania, w czasie najbardziej dotkliwego rozgoryczenia i rozczarowania sytuacją narodu. W obliczu niemal totalnej katastrofy Izraelici otrzymali niezwykły religijny wgląd w dzieje, systematyzujący pradawne tradycje zgodnie z doktryną o Bożej odpłacie (wierność jest wynagradzana, zaś niewierność zawsze sprowadza sąd i karę). Celem tego przedsięwzięcia była odnowa wiary. Jednocześnie refleksja nad przeszłością zrodziła nadzieję zapowiadanego przez proroków odrodzenia. Pokazywała, że Bóg nie opuścił swojego ludu, lecz raz jeszcze dał mu poznać swoją sprawiedliwą i życiodajną obecność.

Prorocy Późniejsi

Określenie „prorocy późniejsi” (Nebiim acharonim) odnosi się do pism noszących w tytule imiona proroków-pisarzy żyjących między VIII a III w. przed Chr. W przeciwieństwie do pism należących do zbioru Proroków Wcześniejszych mniej jest w nich odniesień do przeszłości, a główny akcent został położony na prorocką krytykę teraźniejszości.

Ich poczet otwierają dwaj prorocy – Amos i Ozeasz, których życie i nauczanie przypadło na ok. 760-750 r. przed Chr. Nieco później nauczali Micheasz i Izajasz. Księgi, które noszą ich imiona, powstawały stopniowo. Zawierają orędzie proroków zapisane tak, jak zostało zapamiętane, było przeżywane, adaptowane do nowych okoliczności i objaśniane przez kilka następnych pokoleń. Proces stopniowej kompozycji jest wyraźnie widoczny, zwłaszcza w przypadku Księgi Izajasza i Księgi Micheasza. Obie otrzymały kanoniczny kształt dopiero w VI w. przed Chr., zaś orędzie proroka Izajasza jest zawarte jedynie w pierwszej części dzieła noszącego jego imię (Iz 1-39). Pozostałe rozdziały pochodzą od anonimowego proroka albo proroków, którzy w dwa stulecia później działali i nauczali w duchu mistrza. Profetyzm osłabł za rządów bezbożnego króla Manassesa (lata 687-642) i jego syna Amona (lata 642-640). Był to czas powszechnego odstępstwa od wiary i wpływów obcych, asyryjskich kultów.

U schyłku VII w., gdy upadała Asyria, a jej miejsce zajęła Babilonia, wystąpili prorocy Nahum i Habakuk, którzy skupili uwagę nie na stanie duchowo-religijnym rodaków, lecz na upadku asyryjskich ciemiężycieli. Niedługo później (587 r. przed Chr.) Jerozolima padła łupem Babilończyków i rozpoczęło się wygnanie babilońskie. Zanim doszło do zagłady, rodaków przygotowywał na nią prorok Jeremiasz, który działał aż do początków wygnania. Na obczyźnie dzieło Jeremiasza kontynuował Ezechiel, powołany w 592 r. Księga Jeremiasza i Księga Ezechiela oraz współczesnego Jeremiaszowi Sofoniasza zostały opracowane w VI w. przed Chr. w tym samym kręgu „stróżów Tradycji”, którzy utrwalili na piśmie nauczanie ich poprzedników.

Tuż po zakończeniu wygnania babilońskiego działali Aggeusz i Zachariasz. Rozstrzygali dylematy, przed jakimi stanęli ci, którzy zdecydowali się na powrót do ziemi przodków. Księgi noszące imiona tych proroków powstały wkrótce potem. Pisemne opracowywanie ich nauk odbywało się znacznie szybciej, bo istniały „precedensy” takich poczynań. Zapisy zintensyfikowały działalność kolejnych proroków-pisarzy. Nadal też trwała adaptacja i aktualizacja, co poświadcza Księga Zachariasza, w której znalazły się zarówno wypowiedzi proroka Zachariasza, jak i nauczanie jego uczniów.

Gruntowna przebudowa życia religijnego trwała w całym okresie perskim (lata 539-333). Wprawdzie nie pojawili się już prorocy tej miary co ci, którzy działali w okresie przedwygnaniowym, ale zapisy prorockiego orędzia przeznaczonego na nowe czasy znalazły się w Księdze Abdiasza, Joela, Jonasza i Malachiasza.

Pod koniec okresu perskiego, czyli w drugiej połowie IV w. przed Chr., zjawisko profetyzmu wygasło. Proroków zastąpili mędrcy. Ich zadanie polegało na czytaniu, objaśnianiu i komentowaniu ksiąg świętych. Ważną rolę odgrywały dwa środowiska: synagoga i szkoła (midrasz). Dzięki opracowaniu i kanonizacji ksiąg świętych Izrael stał się narodem Księgi. Niestrudzone objaśnianie i komentowanie tych ksiąg uczyniło też z niego naród egzegezy biblijnej. Zamknięcie zbioru proroków późniejszych nastąpiło nie później niż w połowie III w. przed Chr.

Pisma

Ostatnią część Biblii Hebrajskiej, najbardziej zróżnicowaną i najtrudniejszą do spójnego usystematyzowania, tworzy zbiór Pism (hebr. Ketubim), obejmujący 11 ksiąg spisanych w ostatnich stuleciach epoki przedchrześcijańskiej.

Księgi zaliczane do Pism można podzielić na cztery grupy. Pierwszą stanowią dzieła o charakterze poetyckim, do których należą Księgi: Psalmów, Przysłów i Hioba. Wśród Pism są to dzieła bez wątpienia najstarsze. W Księdze Psalmów znalazły się utwory powstałe w X w. przed Chr., a nawet wcześniej, oraz późniejsze, z okresu wygnania babilońskiego i czasów przebudowy powygnaniowej. Łączy je wspólny kontekst liturgiczny, w którym powstały i były przekazywane. Psalmy to zapis modlitewnego nurtu życia Izraelitów. W Księdze Przysłów znalazła się mądrość Izraela oraz mądrość narodów i ludów ościennych, wyrażona w języku i kategoriach religii monoteistycznej. Księga Hioba podejmuje problem cierpienia niezawinionego. Wszystkie trzy stanowią rezultat długotrwałego gromadzenia doświadczeń i nauk, których aktualność i żywotność potwierdzały się przez wiele stuleci.
Drugą grupę stanowią: Pieśń nad Pieśniami, Księga Rut, Lamentacje, Księga Koheleta i Księga Estery, obejmowane nazwą Pięciozwoju (Chamesz megillot). Również one pozostają w ścisłym związku ze środowiskiem liturgicznym. Każdą czytano podczas jednego z dorocznych świąt wyznaczających rytm życia religijnego Izraelitów.

Do grupy trzeciej zalicza się Księgę Daniela, która w kanonie katolickim należy do ksiąg prorockich. Ponieważ jednak powstała ona dopiero w drugiej połowie II w. przed Chr., gdy wygasł już profetyzm i zbiór Proroków był zamknięty, w Biblii Hebrajskiej została dołączona do Pism.

Grupę czwartą tworzą księgi o profilu historycznym: Pierwsza i Druga Księga Kronik oraz Księga Ezdrasza-Nehemiasza obejmująca epokę od stworzenia świata i człowieka do reform religijnych przeprowadzonych przez Ezdrasza i Nehemiasza w drugiej połowie V w. przed Chr. Anonimowy autor (lub autorzy) podjął w nim nowe przemyślenia nad przebiegiem i sensem dziejów Izraela, w większości oparte na Pięcioksięgu i deuteronomicznym dziele historycznym, dokonane pod kątem nowych potrzeb dla ludu Bożego. „Kronikarskie dzieło historyczne” zamyka Biblię Hebrajską, chociaż jego pisemne opracowanie nastąpiło wcześniej niż kilku innych ksiąg ze zbioru Pism.

Większość ksiąg ze zbioru Pism przypisano postaciom z zamierzchłej przeszłości. Najpopularniejsze było odwoływanie się do Dawida (wiele psalmów), Salomona (kilka Psalmów, Księga Przysłów, Pieśń nad Pieśniami), Jeremiasza (Lamentacje), Daniela (Księga Daniela) i Ezdrasza (Księga Kronik oraz Księga Ezdrasza-Nehemiasza). Inne pisma pozostały anonimowe. Ponieważ proroctwo ustało, a wierzono, iż natchnioną księgę mógł napisać tylko prorok, autorstwo kilku ksiąg przesuwano znacznie wstecz. Jednak nawet z historycznego punktu widzenia nie była to praktyka fałszywa. Wiele ksiąg zawiera tworzywo bardzo starożytne, pomimo że ich spisania dokonano dużo później.

Księga Rodzaju

Pierwsza księga Biblii; zawiera opis początku świata i narodu Izraela.

Treść:

I Dzieje przed potopem: stworzenie świata i historia ludzkości (1,1-11,32)

A. Stworzenie świata i uznanie go przez Boga za dobry (1,1-2,25)
1. Stworzenia świata (1,1-2,4a)
2. Stworzenie mężczyzny i kobiety (2,4b-25 [por. 1,26-27])

B. Zepsucie stworzenia (3,1-4,16)
1. Nieposluszeństwo pierwszych ludzi (3,1-24)
2. Konflikt między braćmi (4,1-16)

C. Opis życia przed potopem (4,17-6,4)

D. Opowiadanie o potopie (6,5-9,29)
1. Zepsucie ludzi i Boże postanowienie (6,5-22)
2. Nadejście potopu (7,1-24)
3. Ustanie potopu (8,1-22)
4. Przymierze z Noem potwierdzone tęczą (9,1-17)
5. Rodzina Noego (9,18-29)

E. Potomkowie synów Noego (10,1-32)

F. Wieża Babel (11,1-9)

G. Potomkowie Sema (11,10-32)

II. Rodzinna historia przodków Izraela (12,1-50,26)

A. Historie Abrahama i Sary (12,1-25,18)
1. Powołanie i obietnica (12,1-9)
2. Pobyt w Egipcie (12,10-20)
3. Podział ziemi między Abrahama i Lota (13,1-18)
4. Zwycięstwo nad królami (14,1-24)
5. Obietnica ziemi i potomstwa (15,1-21)
6. Sara i Hagar (16,1-16)
7. Przymierze obrzezania (17,1-27)
8. Obietnica syna (18,1-15)
9. Sodoma i Gomora (18,16-19,38)
10. Pobyt w Gerarze (20,1-18)
11. Narodziny Izaaka i oddalenie Hagar (21,1-21)
12. Przymierze w Beer-Szebie (21,22-34)
13. Abraham poddany próbie (22,1-24)
14. Śmierć Sary (23,1-20)
15. Małżeństwo Izaaka i Rebeki (24,1-67)
16. Genealogia Abrahama i opis jego śmierci (25,1-18)

B. Historie Izaaka i Jakuba (25,19-36,43)
1. Narodziny Jakuba i Ezawa (25,19-34)
2. Pobyt w Gerarze (26, 1-30)
3. Pobłogosławienie Jakuba i Ezawa (27,1-40)
4. Wędrówki Jakuba i osiedlenie się w Charanie (27,41-31,55)
5. Pojednanie Jakuba z Ezawem (32,1-33,20)
6. Narodziny potomstwa Jakuba w Sychem (34,1-31)
7. Rożne tradycje o Jakubie (35,1-29)
8. Potomkowie Ezawa (36,1-43)

C. Historia synów Jakuba: Józefa i jego braci (37,1-50,26)
1. Sen Józefa i problemy, które z niego wynikły (37,1-36)
2. Juda i Tamar (38,1-30)
3. Dojście Józefa do władzy w Egipcie (39,1-41,57)
4. Józef i jego bracia (42,1-44,34)
5. Józef daje się poznać (45,1-28)
6. Osiedlenie Jakuba w Egipcie (46,1-47,26)
7. Błogosławieństwo Jakuba i ostatnie dni jego życia (47,27-50,14)
8. Józef przebacza swoim braciom (50,15-21)
9. Ostatnie dni Józefa (50,22-26)

Księga Rodzaju dzieli się na dwie główne części: pierwszą, opisującą świat przed potopem lub historię powstania świata (Rdz 1-11), i drugą, zawierającą rodzinną historię, przodków Izraela (Rdz 12-50). Pierwsza część rozpoczyna się opisem stworzenia świata. Wyjątkowa, w porównaniu z innymi tradycjami starożytnego Bliskiego Wschodu, biblijna relacja o stworzeniu świata rozpoczyna się serią poleceń wydanych przez Boga, systematycznie powołujących do istnienia i ksztaltujących wszelkie stworzenie. Stworzenie człowieka na obraz Boga, mężczyzny i kobiety, w szóstym dniu, jest ostatnim aktem stwórczym (1,26-27). Jednak kulminacyjnym momentem stworzenia jest dzień siódmy, szabat, w którym Bóg odpoczął (por. Wj 20,8-11). Stworzeniu towarzyszy błogosławieństwo, zawarte w przykazaniu: "Bądźcie płodni i rozmnażajcie się" (Rdz 1,22.28), wielkie posłannictwo ST. Całe stworzenie zostało uznane za "bardzo dobre" (Rdz 1,31), lecz Boża aprobata nie trwała długo.

Po stworzeniu pierwszych ludzi, mężczyzny i kobiety, opisanego w Rdz 2,4-25, pierwotny stan harmonii został zburzony przez akt nieposłuszeństwa pierwszej pary. Adam i Ewa zostali wygnani z ogrodu, czemu towarzyszyło bratobójstwo (4,1-16) i nasilające się coraz bardziej ludzka niegodziwość i przemoc(6,5.11). Tej spirali przemocy i grzechu towarzyszyło jednak coraz większe błogosławieństwo, które, wraz z rodziną Noego, przetrwało nawet klęskę potopu (por. genealogie w Rdz 5,1-32; 10,1-32; 11,10-31).
Przechodząc od historii świata do rodzinnej historii, pozostała część Księgi Rodzaju koncentruje się na przygodach i przeciwnościach losu, jakich doświadczyli przodkowie Izraela: Abraham i Sara (Rdz 12-25), Izaak i Rebeka (Rdz 25-26), Jakub („Izrael”) i Rachela (Rdz 25-36) oraz Józef (Rdz 37-50).

Przedstawiając dzieje czterech kolejnych pokoleń, owa historia rodzinna rozpoczyna się od chwili, gdy Abraham i Sara zostają wezwani, aby udali się do nieznanej ziemi i aby przez nich otrzymały obietnicę błogosławieństwa Bożego wszystkie rodziny ziemi (12,1-3). Przodkowie Izraela, wędrując przez ziemie Mezopotamii, Egiptu i Kanaanu, uczestniczyli we wspólnej obietnicy, że Bóg będzie im błogosławił ziemią i potomstwem (np. 13,15-17; 15,5.7.18-21; 17,2-8; 22.17-18; 26,2-4; 28,3-4.13-15; 50,24).

Badania krytyczne:

Uczeni od dawna wskazywali na wiele tradycji, gatunków literackich i źródeł pisanych, które złożyły się na tę obszerną księgę: różne opisy stworzenia w Rdz 1,1-2,4a i 2,4b-25, genealogie (por. 4,17-26; 5,1-32); poetyckie błogosławieństwa (27,2729.39-40), cykle opowiadań (rozdz. 25-36), a nawet fragmenty o charakterze mitologicznym (6,1-4). Tekst literacki wskazuje także na długą i złożoną historię przekazu, od najwcześniejszych tradycji ustnych po ostateczną wersję pisaną. Zwracając uwagę na zmiany w stylu i treści księgi, uczeni tradycyjnie wyróżniają w niej cztery warstwy literackie, czy źródła: J, E, D i P. Jednak nowe rezultaty badawcze, uzyskane w tym zakresie, podały w wątpliwość pewne, niegdyś ogólnie akceptowane, teorie na temat powstania tej księgi. Różnorodność literacka, środowiskowe pochodzenie i czas poszczególnych źródeł literackich stają się coraz bardziej kwestią otwartą• Uczeni zauważają twórczą i literacką logikę, kryjącą się za częstą zmianą stylu i powtórzeniami (dubletami) w tej księdze. W każdym razie Księga Rodzaju, podobnie jak Pięcioksiąg, w skład którego wchodzi, jest zasadniczo zlepkiem różnych rodzajów źródeł literackich i tradycji, połączonych z sobą, tak jak kunsztownie utkany gobelin.

Teologia:

Księga Rodzaju stanowi pierwszy i najprzedniejszy opis podjętej przez Boga inicjatywy stworzenia świata i obdarzenia go swoim błogosławieństwem. Słowo (wypowiedzi Boga) zapoczątkowuje i kieruje biegiem historii. Natura Boga, przedstawiona w Księdze Rodzaju, odznacza się pełnią i złożonością: Bóg stwarza świat, zastanawia się i ponownie dokonuje dzieła stworzenia (Rdz 1,26; 11,6-7; 18,17). Bóg, zdecydowany w swych zamiarach doświadcza jednak również zmartwień (Rdz 6,6). Będąc całkowicie transcendentnym, wkracza w sam środek zamętu ziemskiej egzystencji, błogosławiąc i kierując ludźmi w historii. Bóg działa i reaguje na decyzje podejmowane przez ludzi (np. Rdz 11,1-9). Opowiadanie o potopie wyznacza przedział w toczącej się narracji, ponieważ Bóg musiał na nowo rozpocząć swoje stwórcze dzieło. Bóg jednak nigdy nie zaprzestał błogosławić i odnawiać życia.
Następne księgi Biblii, potwierdzając zamiar Boga kierowania biegiem historii ku jej ostatecznemu spełnieniu i powrotu do jej chwalebnego początku, kontynuują przesłanie Księgi Rodzaju. Pierwsza księga Biblii tworzy scenę dla dalszego biegu dziejów i zapowiada ich spełnienie. Prorockie wizje czasów ostatecznych odzwierciedlają Boży plan powołania do bytu nowego stworzenia, którego zapowiedz istniała już "na początku", lecz nie ujawniała go w całej pełni (np. Za 14,6-8; Ap 21,1-27).

Encyklopedia Biblijna :. praca zbiorowa, "Vocatio", Warszawa 1999
za zgodą Oficyny Wydawniczej „Vocatio” :.

 

Księga Wyjścia

Druga księga Starego Testamentu, zawierająca dzieje Mojżesza, którego powołał Bóg, aby wybawił Jego lud z ucisku w Egipcie. Po spotkaniu Boga i zawarciu z Nim przymierza na pustyni Synaj, Izraelici zbudowali przenośne sanktuarium (przybytek) i wyruszyli w drogę do Kanaarnu, do ziemi, którą Bóg obiecał ich przodkom jako dziedzictwo. Grecki tytuł księgi brzmi w Septuagincie (LXX) Exodus ("wyjście"), po hebrajsku nazywa się ją (od pierwszych słów) we-ele szemot ("Oto imiona") albo po prostu Szamot ("Imiona").

Treść:

I. Wprowadzenie: nowa groźba (1,1-22)

II. Mojżesz (2,1-7,7)
A. Znalezienie dziecka (2,1-10)
B. Ucieczka do Midian (2,11-22)
C. Przejście (2,23-25)
D. Powołanie i misja (3,1-4,17)
E. Powrót do Egiptu i spotkanie z faraonem (4,18-6, 1)
F. Obietnice przymierza i misja (6,2-13)
G. Genealogia, streszczenie i przejście (6,14-17)
H. Ponowiona misja (6,28-7,7)

III. Konfrontacja z faraonem (7,8-12,32)
A. Laska jako wąż (7,8-13)
B. Plagi (7,14-10,29)
C. Śmierć pierworodnych I (11,1-10)
D. Interludium: obchody Paschy (12,1-28)
E. Śmierć pierworodnych II (12,29-32)

IV. Opuszczenie Egiptu (12,33-15,21)
A. Początkowy pośpiech (12,33-42)
B. Regulacje co do Paschy (12,43-13,16)
C. Bóg prowadzi (13,17-22)
D. Pogoń i klęska faraona (14,1-31)
E. Pieśń zwycięstwa (15,1-21)

V. Na pustyni (15,22-18,27)
A. Woda w Mara i Elim (15,22-27)
B. Manna i przepiórki (16,1-36)
C. Woda w Massa i Meriba (17,1-7)
D. Zwycięstwo nad Amalekitami (17,8-16)
E. Wizyta Jetry (18,1-27)

VI. Pod Górą (19,1-40,38)
A. Przygotowania i Dekalog (19,1-20,21)
B. Przymierze (20,22-24,11)
C. Mojżesz i Bóg (24,12-18)
D. Polecenia co do przybytku (25,1-31,11)
E. Przestrzeganie szabatu i warunki przymierza (31,12-35,3)
F. Przybytek (35,4-40,38)

Wydarzenie:

Wyjście było udana ucieczką semickich przybyszów z kraju ucisku i przymusowej pracy, z północnego Egiptu. Według historii o Józefie (Rdz 37; 39-50) przybyli oni do tego kraju wiele lat wcześniej, by uniknąć głodu w Kanaanie (być może w ramach większego ruchu ludnościowego). Towarzyszące ucieczce okoliczności historyczne nie są jasne. Późniejsi Izraelici często na nowo opowiadali o swej przeszłości i odtwarzali ją w kulcie, w sposób nieunikniony, poszerzając i modyfikując przechowywane tradycje.
Podobnie jak w swoim czasie opowiadania biblijne, tak i współczesne rekonstrukcje Wyjścia nie mogą uniknąć częściowego subiektywizmu. Opinie na temat treści lub charakteru tego, co jest możliwe lub prawdopodobne, zależą od nawyków tego, kto je wypowiada, jego postawy, jego doświadczeń w kwestii obecności Boga w życiu ludzkim (lub pozornej w nim nieobecności). Różne oceny świadectwa biblijnego mogą, nawet jeśli się ich nie przyjmuje, ukazywać je w nowym świetle czy pozwalać je lepiej zrozumieć.

Wędrówki przodków Izraela do Egiptowi i z Egiptu są trudne do odtworzenia. Pewne grupy mogły przenieść się tam już w końcu XVIII w. przed Chr., na początku obcych rządów (Hyksosów), inne mogły przybyć dopiero pod koniec XIV lub na początku XIII w., niewiele lat przed uciskiem, który znalazł odbicie w Wj 1. Te grupy przodków mogły też w różnym czasie Egipt opuszczać, w wieloletnich odstępach i w różnych okolicznościach. Późniejsi Izraelici przechowywali zaledwie kilka opowiadań dotyczących okresu od najwcześniejszych wędrówek ich przodków do Egiptu po prześladowania i Wyjście, wiedzieli, że był to okres długi (czterysta trzydzieści lat według Wj 12,40, a czterysta według Rdz 15,13). Jeśli było kilka "wyjść" z Egiptu, tradycje, które przetrwały, mogły złączyć je w jedno "Wyjście". To uproszczenie, czasowy dystans między nawet ostatnim wyjściem z Egiptu (XIII w. przed Chr.) a zredagowaniem głównych źródeł o Wyjściu (X-VI w. lub później) oraz prawdopodobieństwo, że biblijni autorzy nic nie wiedzieli o geografii wydarzeń Wyjścia, czyni nierozsądnym proponowanie jednej trasy Wyjścia lub oczekiwanie, że wszystkie relacje o Wyjściu utworzą w pełni spójne opowiadanie.

Tradycje o Wyjściu cechuje humor i żywa wyobraźnia (zwłaszcza przy powtarzających się konfrontacjach między Mojżeszem a faraonem). Relacje o przymierzu na Synaju reprezentuje) rozmaite teologiczne poglądy na jego konsekwencje dla życia ludu. Tradycje o pustyni zostały ukształtowane przez pisarzy późniejszych w celu właściwego naświetlenia późniejszych doświadczeń Izraela w Ziemi Obiecanej. Przypisywanie wielkiej wagi do cudowności służy podkreśleniu udziału Boga w wyzwoleniu ludu.

Większość uczonych jest skłonna datować (ostatecznie) Wyjście z Egiptu na początek panowania faraona Ramzesa II (ok. 1290 r. przed Chr.); ucisk zacząłby się niedługo po przejęciu władzy przez XIX dynastię (ok. 1305 r. przed Chr.); najazd na Kanaan mógł się zacząć parę lat przed końcem rządów Ramzesa II (ok. 1230 r . przed Chr.). Inny pogląd głosi, że pokolenia hebrajskie przybyły do Egiptu z Kanaanu w czasach Hyksosów, ucisk zaczął się po dojściu do władzy XVIII dynastii (ok. 1580 r. przed Chr.), a Wyjście nastąpiło za Thotmesa III (ok. 1450 r. przed Chr.). Chociaż druga rachuba zgadza się z informacją (1 Krl 6,1), że budowa świątyni Salomona zaczęła się czterysta osiemdziesiąt lat po opuszczeniu Egiptu przez Izraelitów, to jednak liczba ta (12 pokoleń po 40 lat) jest zbyt dokładna i raczej wtórna.

Proponowano również rozmaite trasy Wyjścia. Jedna po przekroczeniu linii obecnego Kanału Sueskiego (koło Jeziora Gorzkiego) biegnie na południe, równolegle do wschodniego brzegu Zatoki Sueskiej w okolice kopalni turkusów w Serabit el-Chadim i dalej w głąb lądu do tradycyjnego miejsca góry Synaj, Dżebel Musa. Po pobycie na Synaju lud miałby wędrować w kierunku północno-wschodnim, do północnego krańca zatoki Akaba, potem wokół Edomu i Moabu i po Zajordaniu. Trasa ta sytuuje górę Synaj w okolicy, z którą wiąże się ją od czasów bizantyjskich, ale nie ma uzasadnienia w źródłach wcześniejszych; przeciwnie, koliduje z poglądem biblijnym, że lud najpierw skierował się do Kanaanu, a na wędrówkę został skazany, gdy będąc już na Synaju przeraził się wieści przyniesionych przez zwiadowców wysłanych do Ziemi Obiecanej z Kadesz na pustyni Paran (Lb 13-14).
Inna proponowana trasa wiedzie nieco na północ (na wschód od obecnego Kanału Sueskiego), potem zwraca się ku wschodowi wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego i przechodzi wąskim pasem lądu oddzielającym jezioro Sirbonis od morza. Pozwala to zidentyfikować owo jezioro jako morze, na którym Izrael cudownie uszedł pościgowi, a ścigających go Egipcjan pochłonęła woda (Wj 14-15). Nie ma, niestety, żadnej oczywistej trasy, która prowadziłaby od jeziora Sirbonis do Kadesz, ani żadnego łatwego przejścia z piaszczystych wydm na właściwy Synaj. Tym samym i za tą trasą przemawia niewiele argumentów.

Przynajmniej trzy szlaki ciągną się w poprzek północnego Synaju: droga przybrzeżna, na południe od jeziora Sirbonis, przez Gazę i Megiddo do Damaszku; droga środkowa od jeziora Timsa przez przełęcz Chatmia na południe od Dżebel el Maghara, na północ od Dżebel Halal, ku południowemu wschodowi do Ajn Kudejrat i Kadesz, dalej na północny wschód ku Beer-Szebie, Hebronowi i Sychem; droga południowa (Darb al-Hadżdż, czyli "Droga Pielgrzymów" do Mekki), od północnego krańca Zatoki Sueskiej na wschód, przez przełęcz Mitla, a dalej na południowy wschód ku północnemu krańcowi zatoki Akaba. Trzy inne drogi, wiodące przez Synaj, łączą z sobą: jedna odchodząca w kierunku północno-wschodnim od drogi z Suezu do Akaby i wiodąca do Kadesz; druga prowadząca z Kadesz na południe do Akaby; trzecia z Akaby na południowy kraniec Morza Martwego. Różne źródła Pięcioksięgu mogły rozmaicie wytyczać trasę Wyjścia po tych szlakach, wszystkie jednak umieszczały ją wyraźnie na północnym Synaju z postojem w Kadesz-Barnea i przejściem obok północnego krańca zatoki Akaba.

Księga:

Księga Wyjścia oparła się na jednolitym źródle J (jahwistycznym), uzupełnionym fragmentami z E (źródło elohistyczne) i kilkoma tekstami z D (źródło deuteronomistyczne) oraz nowym planem i znacznie większą ilością materiałów z P (źródło kapłańskie). Chociaż szczegóły podziału na źródła są często przedmiotem dyskusji, a niektórzy uczeni kwestionują nawet główne linie analizy, można przyjąć zasadniczą słuszność tego podziału.

Wersja jahwistyczna Wyjścia, część dłuższego opowiadania ciągnącego się od opisu stworzenia w Rdz 2 do opowieści o Balaamie w Lb 22-24, prezentuje ogólną teologię życia ludzkiego w przymierzu z Bogiem. Ludzie czasami uznają swoją słabość i potrzebę pomocy Bożej, ale częściej nie odpowiadają w sposób właściwy Bogu ani wyznaniom, jakie niesie z sobą życie. Stosownie do tego Bóg w J ukazuje się jako główny sprawca, a Mojżesz raczej jako wysłannik i świadek, a nie główny aktor, natomiast rolę ludu określają słowa: "Pozostańcie na swoim miejscu, a zobaczycie zbawienie od Pana, jakie zgotuje nam dzisiaj" (Wj 14,13). Skłonność do upadków i niewłaściwa odpowiedz ludu znajduje wyraz w niewierze, szemraniu, a nawet otwartym buncie przeciwko Panu i wybranym przez niego przedstawicielom.

Incydent ze złotym cielcem (Wj 32) jest integralną częścią opowiadania i został ułożony, aby osiągnąć dwa, ściśle związane z sobą, cele: pokazać, po pierwsze, że upadek ludu zdarzył się na samym początku przymierza synajskiego (ale Bóg nie przestał się o niego troszczyć), po drugie - że oderwanie się Królestwa Północnego od przymierza Dawidowego po śmierci Salomona nie oznacza przekreślenia planów Bożych, lecz jest jedynie kolejnym przykładem stałej ludzkiej tendencji do odrzucania dobra. Bóg jednak nadal będzie troszczył się o swój lud, a na pomoc Boga mogą liczyć ci, którzy nie odejdą (lub powrócą). Nawet jeśli pokolenie Wyjścia nie potrafiło zaufać pomocy Bożej i zostało pozbawione prawa do wejścia do Ziemi Obiecanej, obietnice Boże pozostają ważne dla ich potomków (por. Lb 13-14).

Intencją opowiadania] było dodanie otuchy i wsparcie wiernych członków wspólnoty przymierza, zniechęconych po pozornym jego zerwaniu w wyniku buntu Jeroboama (ok. 924 r. przed Chr.) i spowodowanym nim podziale na królestwa Izraela i Judy sugeruje, że kryzys nie jest ani jedyny w swoim rodzaju, ani definitywny. Liczy się naprawdę tylko odpowiedz Boża, a Bogu można zaufać, że pozostanie wierny tym, których wybrał.

Elementy z E są trudne do wykrycia, przynajmniej w Księdze Wyjścia, i nie można się pewnie wypowiadać na temat ich natury i celu. Materiały z D są także zbyt skromne, aby je w tym miejscu analizować.

P rozszerza istniejące tradycje J i przetwarza je w ramach nowego dzieła o całkiem innym celu. Opowiadania o plagach (Wj 7-12)staje się dramatycznym współzawodnictwem między przedstawicielami Boga (Amon i Mojżesz) i faraona (mędrcy i czarownicy). Czarownicy zostają w końcu pokonani i znikają z pola widzenia. Nieco wcześniej, w Wj 6,14-25, genealogia Mojżesz i Aarona w ujęciu P zostaje poprowadzona o jedno pokolenie dalej, do narodzin wnuka Aarona, Pinchasa; odegra on decydującą rolę w kulminacyjnym incydencie, gdy jemu i jego potomkom zostanie przyrzeczone kapłaństwo na wieki (lb 25,6-13). Wydarzenia Synaju są dla P ważne głównie dlatego, że dostarczają kontekstu dla objawienia pouczeń dotyczących właściwego sprawowania kultu. Kult świątynny można uważać za kontynuację i dopełnienie tego, co zaczęło się na Synaju, i, w konsekwencji, brak władcy Dawidowego na wygnaniu czy po powrocie z wygnania nie jest tak istotny dla P ani zresztą dla czytelników, dla których wersja P jest przeznaczona.

Wyzwolenie z niewoli, opieka na pustyni i przymierze na Synaju - wszystkie te wydarzenia otrzymują, według P, swe najgłębsze znaczenie i trwałą wartość we właściwym kulcie, którego reguły zostały podane na Synaju za pośrednictwem Mojżesza. To zwężenie perspektywy pozostaje w pewnym konflikcie z materiałami z J; konflikt ten jest częścią wyzwania, jakim jest dla czytelników obecna Księga Wyjścia. Danie właściwej odpowiedzi na to wyzwanie jest zadaniem każdego, kto czyta z uwagą Księgę Wyjścia.

Encyklopedia Biblijna :. praca zbiorowa, "Vocatio", Warszawa 1999
za zgodą Oficyny Wydawniczej „Vocatio” :.

Księga Kapłańska

Trzecia księga Pięcioksięgu (pierwszych pięciu ksiąg ST). Przyjęty w języku polskim tytuł "Księga Kapłańska", powinien właściwie brzmieć "Księga Lewicka", ponieważ jest przekładem łacińskiego tytułu Liber Leviticus (Wulgata), który z kolei jest odpowiednikiem nazwy nadanej tej księdze w Septuagincie, greckim przekładzie Biblii hebrajskiej. Nazwa "Księga Kapłańska" ma charakter opisowy, tzn. dotyczy ludzi pełniących służbę w świątyni, których ogólnie uważa się za potomków Lewiego.

Treść:

I. Ofiary (1,1-7,38)

A. Ofiara całopalna (1, 1-1 7)
B. Ofiara pokarmowa (2,1-16)
C. Ofiary biesiadne (3,1-17)
D. Ofiara za grzechy (4,1-5,13)
E. Ofiara przebłagalna (5,14-6,7)
F. Obowiązki kapłanów związane ze składaniem ofiar (6,8-7,38)

II. Poświęcenie Aarona i jego synów (8,1-10,20)

III. Prawa dotyczące czystości i nieczystości (11,1-16,34)

A. Zwierzęta czyste i nieczyste (11,1-47)
B. Poród (12,1-88)
C. Choroby skóry (13,1-14,57)
D. Wycieki (15,1-33)
E. Dzień Przebłagania (16,1-34)

IV Prawo Świętości (17,1-26,46)

A. Pouczenie dotyczące krwi (17,1-16)
B. Kontakty seksualne (18,1-30)
C. Różne prawa dotyczące świętości (19,1-22,33)
D. Święta (23,1-44)
E. Przedmioty rytualne i bluźnierstwo (24,1-23)
F. Szabat i lata jubileuszowe (25,1-55)
G. Błogosławieństwa i przekleństwa (26,1-46)
H. Dodatek na temat składania ślubów i dziesięciny (27,1-34)

Ostatnie badania Księgi Kapłańskiej koncentrowały się na trzech zagadnieniach: daty jej powstania, jej związków z pozostałymi księgami Pięcioksięgu (szczególnie z zakładanym, obszernym dziełem "P") oraz możliwości wkładu współczesnej antropologii społecznej do zrozumienia systemu ofiar i prawa czystości.

Powszechnie się przyjmuje, że Księga Kapłańska w obecnej postaci istnieje od VI w. przed Chr. Obecnie jednak niektórzy uczeni dowodzą, że powstała ona we wczesnym okresie monarchii albo jeszcze wcześniej i zawiera opisy rytuałów z okresu Pierwszej, a nie Drugiej Świątyni. Księgę Kapłańską często traktowano i interpretowano też jako część oddzielnej kompilacji dokumentarnej, lecz obecnie coraz częściej kwestionuje się istnienie takiej kompilacji i utrzymuje, że "P" należałoby traktować raczej jako warstwę redakcyjną w długim procesie tradycji. Przekonaniu temu towarzyszy coraz silniejsza tendencja do traktowania Księgi Kapłańskiej na jej własnych prawach, przyjmując ostateczną formę tekstu raczej za punkt wyjścia niż za wytwór możliwych wcześniejszych stadiów, przez które mogła przejść. Teorie antropologów, które zawsze należy z ostrożnością stosować do analizy materiału biblijnego, są zróżnicowane, ale uwzględnienie ich w badaniach ST dowiodło wielkiego znaczenia w rozumieniu przez Izrael własnego społeczeństwa i wszechświata takich elementów, jak system ofiar, a szczególnie prawo czystości.

Ogólnie można by przyjąć, że Księga Kapłańska jest wytworem długiego procesu rozwoju, w czasie którego dodawano do niej teksty i dokonywano jej rewizji. Niezależnymi częściami, wliczonymi przez ostatnich redaktorów do Księgi Kapłańskiej, są nie tylko regulacje dotyczące ofiar w rozdz. 1-7 oraz "Prawo Świętości", lecz cała ta księga składa się z istniejących wcześniej zbiorów prawnych, które przypuszczalnie odzwierciedlają tradycje różnych sanktuariów istniejących w okresie monarchii; to może wyjaśniać pewne rozbieżności w opisach obrzędów, które pojawiają się w tej księdze. Wiele materiałów w poszczególnych zbiorach jest bardzo starych, niekiedy sięgają najwcześniejszego okresu historii Izraela, a przepisy i praktyki kultowe z pewnością zachowywały swą ważność z pokolenia na pokolenie, tak że obrzędy z czasów Pierwszej Świątyni mogły być sprawowane w zasadniczo nie zmienionej postaci w okresie Drugiej Świątyni. Przepisy kultowe zawarte w Księdze Kapłańskiej mogą jednak nie zawsze dokładnie odzwierciedlać rytuały, jakie sprawowano w każdym z sanktuariów. Autorzy księgi przedstawili raczej idealny, wiązany z postacią Mojżesza, wzór kultu i społeczeństwa, który nie zawsze musiał odpowiadać rzeczywistości. Na przykład, wydaje się bardzo wątpliwe, by w praktyce kiedykolwiek przestrzegano roku jubileuszowego, w przeciwieństwie do roku szabatowego.

Wszystkie te przesłanki sugerują, że można w pełni przyjąć starożytne tło Księgi Kapłańskiej, a jednocześnie sytuować jej kompozycję w dzisiejszej postaci w okresie powygnaniowym. Ostatni redaktorzy nadali, jak się wydaje, wyraźną strukturę materiom, jakimi dysponowali. Rozdz. 1-7 poprzedzają teksty o ustanowieniu kapłanów w rozdz. 8-10, ponieważ zawierają one przepisy kultowe dotyczące ofiar składanych przy tej okazji. Cechą charakterystyczną w ten sposób powstałej wspólnoty kultowej była "świętość", tzn. jej oddzielenie od innych narodów, aby przynależała tylko do Boga. Dlatego rozdz. 11-15 zawierają zbiór praw, których przestrzeganie ma zapewnić narodowi czystość rytualną, najistotniejszą częścią tego zbioru jest opis Dnia Przebłagania w rozdz. 16 - dnia, w którym zostają usunięte wszelkie ślady nieczystości. Pozostałe rozdziały składają się głównie z "Prawa Świętości", które zostało tak nazwane z powodu stale powracających słów: "Bądźcie świętymi, bo ja jestem święty, Pan, Bóg wasz"; (Kpł 19,2), a zawiera wymogi dotyczące codziennego życia ze względu na wolę bycia świętym narodem.

Fragment złożony z błogosławieństw i przekleństwa (Kpł 26) i faktycznie stanowiący podsumowanie całej tej księgi, osiąga punkt kulminacyjny w groźbie wygnania narodu, jeśli nie będzie on okazywał posłuszeństwa Bogu (Kpł 26,26-39). Do kodeksów prawnych i traktatów pochodzących z obszaru starożytnego Bliskiego Wschodu często dodawano błogosławieństwa i przekleństwa, a czasami także groźbę uprowadzenia narodu do niewoli, ale w Księdze Kapłańskiej groźbie tej towarzyszą słowa nadziei, że lud będzie pokutował i powróci do swojej ziemi (Kpł 26,40-45). Z tego powodu wydaje się prawdopodobne, że Księga Kapłańska może stanowić odpowiedź na upadek królestwa Izraela (721 r. przed Chr.) i Judy (586 r. przed Chr.) oraz wygnanie i że miała dostarczyć programu odnowy społeczności Izraela, jakiej oczekiwali autorzy tej księgi.

Program ten został zrealizowany na kilka sposobów:

Po pierwsze, pisarze należący do tradycji kapłańskiej, zbierali i przechowywali podstawowe prawa, które stanowiły fundament życia wspólnoty, ale znalazły się w niebezpieczeństwie zapomnienia o nich z powodu rozdarcia spowodowanego obcymi najazdami. Wszystkie prawa zostały więc przedstawione jako przykazania Boże, przekazane na Synaju na początku historii narodu Izraela i mające obowiązywać po wszystkie czasy (27,34).

Po drugie, pisarze ci wyjaśniają narodowi przyczyny tragedii, która go spotkała. Wykorzystali w tym celu nauczanie wielkich przedwygnaniowych proroków, których działalność w znacznej mierze pozostała niezauważona. Tragedia narodu była karą za stałe łamanie przez Izrael warunków przymierza zawartego na Synaju (26,44-45). Szkoła kapłańska dawała wyraz temu przesłaniu, zwracając uwagę na prawa przymierza, aby następnie wskazać, w jaki sposób Izraelici je łamali.

Po trzecie, pisarze ci starali się przekonać, do wiernego przestrzegania tych praw w przyszłości, bo są one jedyną gwarancją narodowego i religijnego przetrwania (26,3- 13). Stale ponawiane nauczanie i napominanie, aby osiągnąć ten cel, jest charakterystyczną cechą Księgi Kapłańskiej: zwłaszcza "Prawo Świętości" ma formę dłuższej mowy na ten temat. Ponadto dawne prawa zostały ponownie ukazane jako fundament wspólnoty, żyjącej pod kierownictwem kapłanów: Szabat (23,2); lata szabatowe i jubileuszowe (25,1-22) i prawa dotyczące czystości (rozdz. 11-15) stają się znamiennymi cechami narodu. Co najważniejsze, na nowo zinterpretowano cały system ofiarniczy i jedną świątynię, gdzie można było go realizować. Celem wszystkich składanych ofiar miało być odtąd przebłaganie, usunięcie zgubnych skutków grzechu wobec jednostki, wspólnoty i świątyni. Stąd o wiele silniejszy niż dotąd nacisk na ofiary, które przede wszystkim składano w tym cel u, a więc ofiary za grzechy i ofiary przebłagalne (4,1-6,7), oraz na wielki Dzień Przebłagania (rozdz. 16).

Ten kodeks kapłański regulował życie narodu aż do zniszczenia świątyni i ustania składania ofiar w 70 r. po Chr. Zawarte w nim wyobrażenie o ofierze, grzechu i winie jednak przetrwało jako forma, w której NT, cytujący Księgę Kapłańską ponad sto razy, stara się zrozumieć, zwłaszcza w Liście do Hebrajczyków, śmierć Chrystusa jako jedną, wszystko zadośćczyniącą, przebłagalną ofiarę za grzechy. W późniejszym judaizmie koncentrowano się przede wszystkim na prawach dotyczących czystości i nieczystości, bardzo rozwiniętych w literaturze rabinackiej, zarówno jako klucz do życia w czystości i sposób samookreślenia narodu, który utracił ziemię i świątynię.

Encyklopedia Biblijna :. praca zbiorowa, "Vocatio", Warszawa 1999
za zgodą Oficyny Wydawniczej „Vocatio” :.

Zobacz także "Teologia Księgi Kapłańskiej" :.

Księga Liczb

Czwarta z kolei księga w Pięcioksięgu (pierwsze pięć ksiąg ST). Określenie "Księga Liczb" pochodzi od nazwy, jaką księdze tej nadano w Septuagincie, i znajduje odbicie w nazwie księgi przyjętej w Talmudzie. Tytuł prawdopodobnie nawiązuje do opowiadania o spisie ludności (1,2). Księga ta jest w zbiorze Pięcioksięgu jedyna w swoim rodzaju, ponieważ składa się z różnego rodzaju materiału literackiego, np. opowiadania historycznego (rozdz. 10-14; 16-17; 20-25; 31-31), informacji statystycznej (1-4; 7; 26), dziennika podróży (33), poezji (20,14-18.27-30; 23,7-10.18-24; 24,4-9. 15-24), przypisów, opisów rytualnych i prawnych (3-10; 15; 18-19; 27-30; 34-36). Trzonem księgi jest opowiadanie historyczne, przedstawiające przygotowania na pustyni Synaj do wędrówki, której celem był Kanaan (1,1-9,14), wędrówkę z Synaju do Transjordanii (9,15-25,18) i przygotowania do wejścia do Kanaanu (26,1-36,13).

Zarys treści

I. Przygotowania do wędrówki (1,1-9,23)

A. Spisy ludności i organizacja obozu (1,1-5,4)
1. Pierwszy spis Izraelitów (1,1-54)
2. Rozmieszczenie pokoleń w obozie (2,1-34)
3. Spis i obowiązki synów Lewiego i Aarona (3,1-4,49)
4. Usunięcie nieczystych (5,1-4)

B. Prawa i objaśnienia kultowe (5,5-9,14)
1. Zadośćuczynienie za szkodę; podejrzenie o cudzołóstwo (5,5-31)
2. Nazireat; błogosławieństwo kapłańskie (6,1-27)
3. Dary wodzów pokoleń (7,1-89)
4. Wyznaczenie lewitów do służby w świątyni (8,1-26)
5. Ustawienie lamp i Pascha (9,1-14)

II. Wędrówka (9,15-25,18)

A. Z Synaju do Kadesz (9,15-20,13)
1. Przygotowania (9,15-10,35)
2. Narzekanie na złe pożywienie; przepiórki (11,1-34)
3. Narzekania Miriam i Aarona (12,1-16)
4. Zwiad w ziemi Kanaanu i narzekania ludu (13,1-14,45)
5. Prawa: ofiary, naruszenie szabatu i noszenie frędzli (15,1-41)
6. Bunt Koracha, Datana i Abirama (16,1-40 [BT: 16, 1-17,5])
7. Narzekania i plaga po buncie (16,41-17,12 [BT: 17,6-17,27])
8. Prawa: obowiązki i udziały kapłanów i lewitów (18,1-32)
9. Prawa: zanieczyszczenie przez dotknięcie zmarłego ( 19,1-22)
10. Narzekanie na brak wody (20,1-13)

B. Z Kadesz do stepów Moabu (20,14-25,18)
1. Edom odmawia udzielenia przejścia (20,14-21)
2. Eleazar następcą Aarona (20,22-29)
3. Zwycięstwo nad królem Aradu (21,1-3 )
4. Narzekania na pożywienie; plaga węży (21,4-9)
5. Dalsza wędrówka (2 l,! 0-20)
6. Zwycięstwo nad Sichonem (21,21-32)
7. Zwycięstwo nad Ogiem (21,33-35)
8. Przepowiednie Balaama i kapitulacja Balaka (22,1-24,25)
9. Kult Baal-Peora (25,1-18)

III. Przygotowania do podboju (26,1-36,13)

A. Drugi spis ludności (26,1-65)

B. Prawa dla Ziemi Obiecanej (27,1-30,17)
1. Dziedziczenie przez córki (27 ,1-11)
2. Nominacja Jozuego (27,12-23)
3. Święta (28,1-29,39)
4. Śluby kobiet (30,2-17)

C. Wojna z Madianitami (31,1- 54)

D. Osiedlenie się Rubena, Gada i połowy pokolenia Manassesa w Transjordanii (32,1-42).

E. Streszczenie etapów wędrówki (33,1-42)

F. Dalsze prawa dla Ziemi Obiecanej (33,50-36,13)
1. Granice i zasady podziału kraju (33,50-34,29)
2. Miasta lewickie i zabójstwo (35,1-34 )
3. Zachowanie dziedzicznej własności w pokoleniach (36,1-13)

Treść księgi została zaczerpnięta z tradycji JE (jahwistycznej-elohistycznej) i P (kapłańskiej). Do tradycji JE należy duża część materiału narracyjnego: 10,29-33.35-36; 11,1-12,16; 13,17b-20.22-24. 26b-31. 33; 14,1b .4.11-25.39-45; 16,1b-2a.12-15.25.26b.27b-34; 20,14-22a; 21,1-25,5; fragmenty z 32, 1-33,49. Inny materiał narracyjny oraz przypisy rytualne i prawne (również 22,1 i fragmenty z 32,1-33,49) są związane z tradycją P. Ostatnio się twierdzi, że materiał P jest w rzeczywistości niejednorodny i składa się z właściwej tradycji P i z tekstów pochodzących z tzw. szkoły H (od ang. Holiness "Świętość"), związanej z tzw. Prawem Świętości, przekazanym w Kpł 17-19. Materiał H stanowi większość tekstów prawnych w rozdz. 1-10; 15; 18, z wyłączeniem prawo posądzenie, o cudzołóstwie i o nazireacie w rozdz. 5-6. Szkoła H dodała do podstawowego materiału P rozporządzenia o zanieczyszczeniu przez dotknięcie się zmarłego i o świętach (19,2a. 10b-13.20-21; 28,2b.6.22-23.30.3la; 29,5-6.11.16.19.22.25.28,31.34.38). Ma także Swój udział w epizodach o zwiadowcach 03,1-17a; 14,26-35), o buncie Koracha i jego następstwach (16, 1a.2b-11.16-24.26a.35; 16,36 [hebr. 17,1]-17,12 [28]) i w innych opowiadaniach (20,1-13.22b-29; 25,6-18; 27,1-23).

Materiał literacki w tej księdze pochodzi z okresu znacznie późniejszego niż czasy, które są w nim opisane. W tekstach daje się zauważyć łączenie różnych wersji tego samego opowiadania i całą księgę przenikają elementy folklorystyczne. Z tego względu księgi nie można traktować jako ścisłego przekazu historycznego. Przedstawia ona jednak wielką wartość, będąc odbiciem kierunków rozwoju późniejszej tradycji izraelskiej.

Encyklopedia Biblijna :. praca zbiorowa, "Vocatio", Warszawa 1999
za zgodą Oficyny Wydawniczej „Vocatio” :.

Księga Powtórzonego Prawa

Piąta księga Pięcioksięgu. Grecka nazwa: Deuteronomion „drugie prawo”; nazwa żydowska: Debarim ("słowa"), pochodzi od początkowych słów: „Tymi słowami (…)”.

Treść.

Księga została ułożona w formie trzech mów Mojżesza (1,6-4,40; rozdz. 5-28; rozdz. 29-30) i końcowego dodatku (rozdz. 31-34), czyli końcowych "słów", które przekazuje Hebrajczykom przygotowującym się do wkroczenia do Kanaanu. "Słowa" te przypominają o dawnych czynach Boga, aby wzmocnić poczucie tożsamości obecnej wspólnoty. Następnie wzywa się lud, aby w przyszłości zachował wierność, opartą na tej wspólnotowej tożsamości. Pouczenia te i teologiczne powiązanie przeszłości z teraźniejszością i przyszłością wspólnoty nadają tej księdze literacką i teologiczną dynamikę. Pierwsza mowa streszcza wydarzenia, jakie miały miejsce od Synaju do rozbicia obozu w Moabie i kończy się naglącym apelem o dochowanie wierności Bogu. Druga mowa opisuje nadanie Dziesięciu Słów (Przykazań) na Synaju, po czym następuje objaśnienie pierwszego przykazania ze względu na Szema (Pwt 6,4-9; hebr., "słuchaj") oraz rozbudowany apel do ludu o dochowanie wierności Bogu, gdy doświadczą pokus w nowej ziemi. Szczegółowe pouczenia dotyczące życia wspólnoty zaczynają się w rozdz. 12, a kończą opisem ceremonii przymierza i homilią poświęconą odpowiedzialności wobec Boga i siebie nawzajem. Trzecia mowa streszcza dwie pierwsze i obejmuje przegląd historyczny, odnowę przymierza, wezwania do wierności i ostrzeżenia przed skutkami nieposłuszeństwa. Podsumowanie zawiera instrukcje dotyczące następcy Mojżesza, pouczenia końcowe i modlitwy, Pieśń i Błogosławieństwo Mojżesza oraz opis jego śmierci.

Zarys treści:

I. Wezwanie do posłuszeństwa: historia jako podstawa wiary wspólnoty (1,1-4,43)
A. Wprowadzenie i tło (1,1-5)
B. Przegląd historyczny (1,6-3,29)
C. Wezwanie do odpowiedzi (4,1-40)
D. Miasta ucieczki (4,41-43)

II. Dziesięć Słów: podstawowe zasady wspólnoty (4,44-5,33)
A. Wprowadzenie i tło (4,44-49)
B. Przykazania nadane na Synaju (5,1-33)

III. Pamięć i dziedzictwo: kształtowanie wspólnoty (6,1-11,32)
A. Jeden Bóg, jedna lojalność (6,1-9)
B. Pamięć dla przyszłości (6,10-8,10)
C. Groźba pychy i arogancji (8,11-10,11)
D. Priorytety (10,12-11,32)

IV Tora: wspólnota podlega Bogu (12,1-26,19)
A. Kult wspólnotowy: gdzie i dla kogo (12,1-13,18)
B. Być ludem świętym (14,1-15,23)
C. Kult wspólnotowy: kiedy (16,1-17)
D. Kwestie sprawiedliwości i kultu (16,18-19,21)
E. Zasady świętej wojny (20,1-20)
F. Obowiązki we wspólnocie (21,1-15)
G. Kult wspólnotowy: wdzięczność (26,1-15)
H. Wezwanie końcowe (26,16-19)

V Zawarcie i zachowanie przymierza: granice wspólnoty (27,1-34,12)
A. Przymierze posłuszeństwa (27,1-30,20)
B. Słowa zachęty (31,1-8)
C. Troska o przyszłość (31,9-29)
D. Pieśń i Błogosławieństwo Mojżesza (31,30-33,29)
E. Epilog: śmierć Mojżesza (34,1-12)

Kontekst literacki i teologiczny.

Pierwsze wiersze (1,1- 5) bezpośrednio łączą się z wersetami końcowymi Księgi Liczb i sytuują całą tę księgę na tle równin Moabu, na których Hebrajczycy się znaleźli po wędrówce przez pustynię. Wyznaczenie na następcę Jozuego (31,1-8) i opis o śmierci Mojżesza (rozdz. 34) prowadzą bezpośrednio do pierwszego rozdziału Księgi Jozuego, podejmującego ponownie temat ludu podążającego do Kanaanu. Cechy te pozwalają zwrócić uwagę na Księgę Powtórzonego Prawa jako na historyczne, geograficzne i literackie wtrącenie w narracyjny tok ciągnący się od Księgi Liczb do Księgi Jozuego. Ścisły związek tej księgi z jej kontekstem, wraz z odrębnością w porównaniu z tokiem narracji w księgach sąsiednich, świadczą o starannym uformowaniu tych tradycji Mojżeszowych jako teologicznego wyznania wiary. W ten sposób Księga Powtórzonego Prawa dostarcza literackiego i teologicznego łącznika między manifestacjami łaski Bożej znanymi z tradycji o Wyjściu, Synaju i pustyni, a późniejszą niewiernością ludu, znaną z tradycji o osiedlenia się w Ziemi Obiecanej. Wspólnota rozumiała ważność tych "słów", wzywających lud do posłuszeństwa w przełomowych momentach historii Izraela. Zarazem "słowa" te pełniły dynamiczną funkcję w sferze zaspokajania odczuwanej przez lud potrzeby tożsamości religijnej, społecznej i kulturalnej.

Historia literacka.

Tradycyjnie całą tę księgę przypisywano Mojżeszowi. Pewne jednak cechy, w tym opis śmierci Mojżesza, doprowadziły uczonych do wniosku, że część tej księgi pochodzi z czasów późniejszych. Poglądy na temat jej dokładnej historii są bardzo rozbieżne, ale istnieje ogólna zgoda co do tego, że Pwt odzwierciedla proces kompilacji towarzyszący procesowi odwołania się wspólnoty do tradycji Mojżeszowych w późniejszych czasach, co sugeruje sama księga (np. 30,1-5; 6,20-25). Nie wyklucza to jednak możliwości, że jakiś rdzeń tej księgi, a być może nawet duża jej część, pochodzi od Mojżesza. Powszechnie się uważa, że Jozjasz posłużył się wcześniejszą formą Księgi Powtórzonego Prawa jak przewodnikiem w swych radykalnych reformach (ok. 621 r. przed Chr.; 2 Krl 22,1-7; 2 Krn 34,1-7). Istnieją też pewne dane, że fragmenty tej księgi odzwierciedlają kryzys w czasie wygnania babilońskiego (587-539 przed Chr.; np. 29,28; por. 29,29-30,5; 28,49-57.64-68). Obecna jej forma jest wyrazem zastosowania, ponownego użycia i reinterpretacji dawniejszego nauczania Mojżeszowego w nowych, zmieniających się okolicznościach historycznych.

Charakterystyczne cechy i teologia.

Księga Powtórzonego Prawa nie jest zbiorem praw; jest księgą serca, pouczenia (hebr. tora), jak żyć świadomie jako lud Boży w odpowiedzi na miłość i łaskawość Bożą (np. 4,29; 6,4.32-40; 11,1). Jednym z najbardziej znamiennych rysów tej księgi jest styl homiletyczny. Przykazania nie są ujęte w formie prawnej, lecz w stylu kaznodziejskim, przeplecione prośbami i wezwaniami do posłuszeństwa, zawsze opartymi na uprzedniej (inicjującej) lasce Bożej. Także koncepcja przymierza, wokół której obraca się cała księga, nie jest zasadniczo koncepcją prawną, lecz właściwym ówczesnej kulturze sposobem wyrażenia relacji między Jahwe a Jego ludem. Wezwanie do posłuszeństwa, które przenika całą tę księgę jest apelem do uporządkowania wszystkich aspektów życia ze względu na relację do Jedynego, który objawił się w historii narodu jako prawdziwy i żywy Bóg. Nie chodzi po prostu o narzucenie prawa, lecz o wezwanie do wybrania Boga (30,15-20, por. Joz 24,14-15), co znajduje następnie wyraz w pouczeniach praktycznych.

Nacisk na intencjonalne i radosne posłuszeństwo serca jako na właściwą odpowiedź na łaskę Bożą wiedzie do zwiększenia odpowiedzialności jednostki (np. 30,11-14) i do zaakcentowania motywów i intencji wysuwanych na czoło również przez proroków (np. Jr 7,21-23). Inne cechy tej księgi są ściśle związane z tym właśnie akcentem. Rozstrzygająca jest całkowita lojalność wobec Boga, oznaczająca odrzucenie kultu obcych bogów (6,13-15; 8,19; 9,7-12; 30,15-20). Miłość Boga do ludu i pragnienie wzajemnej relacji przepojonej miłością zajmują szczególne miejsce (6,5; 7,13-14; 23,5; 30,6.19-20). Zwraca się też uwagę na troskę o sprawiedliwość, zwłaszcza wobec słabszych członków wspólnoty (10,18-19; 14,28-29; 15,1-18; 24,14-15). Księga rozwija myśl, że posłuszeństwo przynosi błogosławieństwo i życie, a nieposłuszeństwo sprowadza przekleństwo i śmierć (11,26- 28; 30,15-20), afirmując w ten sposób pozytywne skutki życia zgodnego z porządkiem Bożym. Choć pogląd ten został później wypaczony, sama Księga Powtórzonego Prawa kładzie nacisk na posłuszeństwo na poziomie właściwie rozumianej miłości (10, 12-15; por. Mi 6,8). Stale pojawia się obawa, że lud upadnie, co może odzwierciedlać czasy późniejsze, gdy Izrael sprzeniewierzył się już Bogu. Prowadzi to do wyakcentowania dwóch tematów, między którymi panuje stałe napięcie: lud powinien pilnie podążać za Bogiem i nie ryzykować utraty korzyści z ziemi (28,47 -68), Bóg okaże swojemu ludowi miłosierdzie mimo jego upadków i przyprowadzi go (z powrotem) do kraju (30,1-10).

Wpływ.

Wpływ tej księgi trudno przecenić. Dostarcza ona kryteriów, według których Izrael oceniał i osądzał samego siebie. Autorowie ksiąg od Księgi Jozuego do Drugiej Księgi Królewskiej rozważali historię Izraela na tle pouczeń Księgi Powtórzonego Prawa. Przez swe stanowcze ostrzeżenie przed dodawaniem lub usuwaniem z niej czegokolwiek (42; 12,32) księga ta stanowi też jeden z pierwszych kroków do powstania pisanego kanonu Pisma Świętego.

Księga Powtórzonego Prawa należy do najczęściej cytowanych w NT. Jezus przytoczył część Szema (6,4-9) jako streszczenie zarówno prawnego (kapłańskiego), jak i prorockiego nauczania (Mt 22,37; Mk 12,30; por. Lk 10,27), podkreślające obowiązki wspólnoty ludu Bożego. Ewangelie także podają, że w obliczu trzech pokus Jezus odwołuje się właśnie do tej księgi (Mt 4,1-10; Lk 4,1-13; z Pwt 8,3; 6,13.16).

Encyklopedia Biblijna :. praca zbiorowa, "Vocatio", Warszawa 1999
za zgodą Oficyny Wydawniczej „Vocatio” :.

Księga Jozuego

(I) Tekst

Zachowany tekst Joz rodzi wiele problemów; podobnie jak w przypadku 1-2 Sm istnieją dwie główne tradycje - jedna reprezentowana przez tekst masorecki, druga przez LXX^B Zgodność pomiędzy LXX a 4QJos^a wskazuje, że przekład LXX opierał się na innym tekście niż tekst masorecki - w wielu przypadkach krótszym i lepszym. Proces kształtowania się tekstu trwał jednak nadal, po przełożeniu wersji oryginalnej na grekę. W dalszym ciągu wprowadzano zmiany (np, dodawano glosy, rozszerzano pierwotny tekst i nanoszono poprawki) zarówno w tradycji hebr., jak i gr, pojawiły się też niezamierzone błędy o charakterze literalnym. Każdy trudny przypadek należy zatem rozpatrywać oddzielnie, biorąc pod uwagę Wulgatę, teksty syr. i inne starożytne wersje księgi.

(II) Literackie dzieje księgi

Pierwsi uczeni ze szkoły krytycznej uważali Joz za kontynuację różnych tradycji związanych z Pięcioksięgiem, określając wszystkie utwory od Rdz do Joz mianem "Heksateuchu". Od czasu pionierskich badań. M, Notha stało się jasne, że należy raczej mówić o "Tetrateuchu" (od Rdz do Lb). Pwt pełniła rolę swoistego teologicznego wprowadzenia do cyklu deuteronomicznego (historii deuteronomicznej, tj. od Joz do 2 Krl), który po niej następował. Cykl deuteronomiczny posiada własne dzieje, których skomplikowany charakter ujawniły ostatnie badania. Większość uczonych uważa, że utwór w obecnym kształcie pochodzi z VII w. (panowanie Jozjasza). Został on następnie poddany redakcji w okresie wygnania, dostosowującej treść do wydarzeń, które miały miejsce w latach 587-586 przed Chr, Owo Jozjaszowe dzieło mogło nawiązywać do utworów wcześniejszych, być może pochodzących z czasów Ezechiasza.

W ramach owego szerokiego kontekstu można wskazać na kilka tematów, które odróżniają Joz od innych utworów.

(III) Tematy Księgi Jozuego

Jeden z charakterystycznych tematów księgi pojawia się w Joz 1,5: ,Jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą" (słowa te powrócą w Joz 3,7 i 1,17). Zostanie on później rozwinięty w opisach powielania przez Jozuego różnych czynów Mojżesza. Śledząc kolejne wydarzenia przedstawione w Joz, należy zwrócić uwagę na następujące podobieństwa: (1) przebywając na pustyni Mojżesz wysyła wywiadowców, by zbadali sytuację w Ziemi Obiecanej (Lb 13; Pwt 1,19-46); z Zajordania Jozue posyła szpiegów, by donieśli mu o sytuacji w okolicach Jerycha (Joz 2). (2) Pod wodzą Mojżesza Izraelici przechodzą suchą stopą przez Morze Czerwone (Wj 14); prowadzeni przez Jozuego w podobny sposób przekraczają rzekę Jordan (Joz 3). (3) Przed wyjściem z Egiptu Mojżesz i Hebrajczycy obchodzą Paschę (Wj 12); po wkroczeniu do Kanaanu Jozue i Izraelici świętują święto Paschy (Joz 5,10-12). (4) Na pustyni, przez którą miał później poprowadzić Izraelitów, Mojżesz ujrzał płonący krzew i usłyszał słowa: "Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą" (Wj 3,5); w kraju, do którego poprowadzi Izraelitów, Jozue doznaje wizji i słyszy Pana Zastępów nakazującego: "Zdejm obuwie z nóg twoich, albowiem miejsce, na którym stoisz, jest święte" (Joz 5,15). (5) Po wkroczeniu do Ziemi Obiecanej Jozue wysyła zwiadowców do Aj (Joz 7,2-5), podobnie jak Mojżesz wysłał szpiegów do Zajordania (Lb 21,32). (6) Gdy Mojżesz, uzbrojony w "Bożą laskę", trzymał ręce podniesione do góry, Izrael miał przewagę nad Amalekitami (Wj 17,8-13); gdy Jozuewznosił oszczep, Izraelici górowali nad mieszkańcami Aj (Joz 8,18-26). (7) Przed swoją śmiercią zarówno Mojżesz (Pwt). jak i Jozue (Joz 23-24) wygłaszają mowy pożegnalne do Izraelitów. (8) Innym podobieństwem jest np. pouczenie ludu, by się uświęcał, przygotowując się do Bożego objawienia (Wj 19,10; Joz 3,5); modlitwa wstawiennicza za Izraelitów, którzy obrazili Boga (Wj 32,11-14; Lb 11,2; 14,13-19; Pwt 9,25-29: Joz 7,6-9) oraz rola Mojżesza i Jozuego jako pośredników przymierza (Wj 24;Joz 24).

Oprócz tekstów paralelnych istnieją fragmenty, w których Jozue bezpośrednio wypełnia polecenia wydane przez Mojżesza. Należv do nich ten, w którym pokolenia Rubena, Gada i część Manassesa otrzymują polecenie, by przyłączyły się do pozostałych pokoleń na czas podboju Ziemi Obiecanej (Joz 1,12-18; zob. Lb 32; Pwt 3,12-20); opis wzniesienia ołtarza na górze Ebal (Joz 8,30-35; zob. Pwt 27,1-26); wytępienie mieszkańców Kanaanu (Joz 11,15; zob. Pwt 20,16) i Anakitów (Joz 11,21; zob. Pwt 9,2); podział kraju w drodze losowania (Joz 14,2; zob. Lb34,13 i wyznaczenie miast ucieczki (Joz 20; zob. Lb 35,9-15; Pwt 19,1-10) oraz miast lewitów (Joz 21,1-42: zob. Lb 35,1-8).

Paralelny układ materiału oraz ukazanie Jozuego wypełniającego dokładnie wszystkie polecenia Mojżesza powoduje, że jego wizerunek jest w znacznej mierze kalką postaci Mojżesza; utrudnia to przeniknięcie przez tradycje literackie i ustalenie prawdy historycznej o nim. W przeciwieństwie do Mojżesza, Jozue jest przywódcą bez najmniejszej choćby skazy, nie znającym najsłabszego nawet wahania. Celowo przedstawiono go jako idealnego przywódcę Izraela, bez reszty oddanego całemu nauczaniu Mojżesza (Joz 1,7-8; 11,15). Jako taki Jozue stanowi w cyklu deuteronomicznym pierwowzór idealnego króla Izraela: Dawida, Ezechiasza, w szczególności zaś Jozjasza. Podobnie jak idealny król z Pwt 17,18, Jozue nakazuje sporządzenie odpisu nauczania Mojżesza (Joz 8,32; jedyne dwa przypadki użycia zwrotu "sporządzić odpis Prawa" [hebr. tôrâ]). Jozue jest też antytypem Saula, zawodnego władcy: w przeciwieństwo do Saula (1 Sm 13-15), Jozue przestrzega reguł prowadzenia świętej wojny (Joz 7) i dotrzymuje przyrzeczenia, które zawarł z Gibeonitami (Joz 9; por. 2 Sm 21,1-14).

Wskazane podobieństwa i teksty, w których przytacza się fragmenty innych tradycji, dowodzą, że Joz jest utworem literackim czerpiącym z wcześniejszych izraelskich przekazów o Mojżeszu - podobnie jak ST stanowi źródło opisu życia i (szczególnie) śmierci Jezusa podanego w Ewangeliach. (Taka sama technika pisarska została zastosowana w cyklu Eliasza-Elizeusza [1 Krl 17-2; Krl 13], w którym Elizeusz, jest "sługą" Eliasza [1 Krl 19,21; Jozue zaś był "pomocnikiem Mojżesza" (Joz 1,1] - powtarzającym cuda dokonane przez swego poprzednika). Z uwagi na ten silnie literacki charakter opisu, o Jozuem można powiedzieć jedynie tyle, że był Efraimitą (zob. Joz 19,50; 24,30), początkowo być może lokalnym bohaterem, który później, w cyklu deuteronomicznym, skupił w sobie wyidealizowaną rekonstrukcję dziejów wczesnego Izraela.

Jednym z głównych źródeł deuteronomicznego historyka, będącego autorem narracji była tradycja kapłańska, którą należy jednak odróżnić od tradycji P, leżącej u podstaw Pięcioksięgu. W materiale Joz pojawia się charakterystyczna terminologia tradycji P oraz typowe dla niej akcenty, które przedostały się do tekstu księgi w różnych fazach jej powstawania.

Ostatnim zagadnieniem, które należy w tym miejscu poruszyć, jest posługiwanie się i przez autora metodą etiologiczną, tj. wyjaśnianiem znanym czytelnikom elementów tekstu, szczególnie informacji o charakterze geograficznym, za pomocą opowiadań wiążących je z postacią Jozuego. Na owe narracje etiologiczne wskazuje zwykle fraza „aż do dnia dzisiejszego” zob. Joz 4,9; 5,9; 6,25; 7,26; 8,28.29; 9,27; 10,27; 13 13; 14,14; 15,63; 16,10. Użycie tego zwrotu dowodzi istnienia pewnego dystansu czasowego. Powodującego, że miejsca, o których mowa, rozpoznawano dopiero po stosownym wyjaśnieniu. Posługiwanie się nimi potwierdza wcześniejsze przypuszczenie, że Joz powstała na długo po opisywanych w niej wydarzeniach. Podobne do owych etiologicznych narracji są etymologiczne wyjaśnienia, rozwinięte w dłuższe epizody wchodzące w skład opowieści (np. Joz 5,3; 22,34).

(IV) Księga Jozuego i inne tradycje

W Pięcioksięgu postać Jozuego odgrywa rolę drugoplanową. W tradycji J po raz pierwszy pojawia się w Wj 17,9 – bez żadnego przedstawienia, tak jakby był on już znany – jako współpracownik Mojżesza, dowodzący wojskami Izraelitów w kampanii przeciwko Amalekitom. Później udaje się z Mojżeszem na górę (Wj 24,13; 32,17), gdzie prztbywa wraz z nim w obecności Jahwe (W) pełni też rolę młodego i pochopnego doradcy Mojżesza (Lb 11,28). Zarówno w tradycji J, jak i P Jozue pojawia się w epizodzie wysłania szpiegów (Lb 13-14) jest jednak najwyraźniej podporządkowany Kalebowi (por. Lb 14,24.30).

Drugoplanowy charakter postaci Jozuego szczególnie wyraźnie widać w tradycji P, gdzie dwukrotnie nazywa się go Ozeaszem (Lb 13,8; Pwt 32,44), zaś kapłan Eleazar zajmuje wyższą pozycję, dowodząc pokoleniami Zajordania (Lb 32,28) oraz uczestnicząc w podziale ziemi (Lb 34,17; por. Joz 14,1; 17,4; 19,51; 21,1). Nawet w Księdze Pwt rola Jozuego wydaje się drugorzędna; wspomina się o nim jedynie w ostatniej części, zapowiadającej wyznaczenie go przez Boga na następcę Mojżesza (Pwt3,28; 31,14.23), co wydaje się interpolacją dodaną do tekstu po ukończeniu cyklu deuteronomicznego w celu zharmonizowania Pwt z Joz (Pwt 1,38). W przeciwieństwie do innych ważnych bohaterów biblijnych imię „Jozue” – utworzone od rdzenia oznaczającego „zbawienie” (który często pojawia się w imionach biblijnych postaci) – nosił nie tylko syn Nuna, lecz także dwie inne osoby: właściciel pola, na którym zatrzymała się Arka Przymierza, gdy Filistyni odesłali ją Izraelitom (1 Sm 6,14), oraz namiestnik Jerozolimy w okresie panowania Jozjasza (2 Krl 23,8). Wskazuje to, że w tradycji Izraelitów postać Jozuego nie odgrywała pierwszoplanowej roli, dopóki nie nabrała nowego znaczenia w cyklu deuteronomicznym. Potwierdza to brak wzmianki o Jozuem w głównych homiletycznych i hymnicznych fragmentach nawiązujących do wczesnej historii Izraela: Jozue nie został wymieniony w 1Sm 12; Ne 9,6-31; Ps 78; 105; 106; 136.

To samo dotyczy wielu wydarzeń opisanych w Joz - wzmianki o upadku Jerycha, zdobyciu Aj, podziale Ziemi Obiecanej oraz przymierzu w Sychem nie pojawiają się w innych źródłach biblijnych poza Joz. Nawet w ramach samego cyklu deuteronomicznego Jozuego wymienia się jedynie w Sdz 1,1; 2,6-9 (zob. Joz 24,29-31) oraz w 1 Krl 16,34 (zob. Joz 6,26). W okresie powygnaniowym postać Jozuego nie skupiała na sobie uwagi - przywódca ten został wymieniony bez żadnego komentarza w genealogii Efraima (1 Krn 7,27) i jedynie wspomniany w Ne 8,17. Dopiero w późnym okresie biblijnym Jozue i wydarzenia opisane w Joz są częściej cytowane; zob. 4 Ezd7,10; 1 Mch 2,55; Syr 46,1-8; Dz 7,45; Hbr 4,8. W tekstach tych można zaobserwować kształtowanie się tradycji o Jozuem: był on sędzią (1 Mch 2,55) i prorokiem (Syr 46,1).

W późniejszej tradycji żydowskiej Jozue stanowił ważne ogniwo w procesie przekazywania Tory - od Mojżesza do następnych pokoleń. W tradycji chrześcijańskiej Jozue stał się pierwowzorem chrześcijańskiego wojownika; w różnych okresach historycznych nawiązywano do jego postaci, by usprawiedliwić skrajne działania militarne, np. krucjaty. W ideologii pielgrzymek Jozue pełnił rolę przykładu i zapewnienia o Bożej opiece: grupa Bożych ludzi ponownie uniknęła zagłady, pokonując wody w drodze do "opatrznościowego miejsca osiedlenia". Później jego imię przyczyniło się do zapisania ważnej karty amerykańskiej historii (m.in. do powstania przekonania o "jawnym przeznaczeniu") i wyraźnie inspiruje wiele biblijnych nazw miejscowych w Nowej Anglii i w całej Ameryce.

(V) Księga Jozuego a odkrycia archeologiczne

Relacja o całkowitym podboju Ziemi Obiecanej przez Izraelitów stanowi ujęcie wydarzeń z wczesnego okresu dziejów Izraela, poprzedzającego monarchię, z perspektywy sytuacji politycznej istniejącej w czasach monarchii. Wewnętrzne dowody biblijne pozostają często w sprzeczności z obrazem całkowitego tępienia mieszkańców Kanaanu; zob. Sdz 1-2 oraz szczegóły podane w samej Joz. Odkrycia archeologiczne potwierdzają wnioski płynące z literackiej analizy księgi: pojawiają się poważne trudności z wykazaniem historycznego charakteru głównych epizodów Joz. Np. Jerycho, Aj i Gibeon nie były zamieszkane w okresie pojawienia się Izraelitów w Kanaanie (ok 1200 r. przed Chr.). Chociaż niektóre miasta, uznane za zdobyte przez Jozuego, zostały w tym okresie rzeczywiście zniszczone, daty ich zburzenia znacznie od siebie odbiegają (np.Chasor zostało zburzone na sto lat przed Lakisz). Zasadniczo więc dane archeologiczne nie zgadzają się z narracją Joz. Podobne zjawisko dotyczy szczegółów: w Joz nie ma żadnych wzmianek o konkretnych zwyczajach, faktach geopolitycznych czy wytworach sztuki materialnej, które można by było datować konkretnie na schyłek drugiego milenium - większość z nich lepiej pasuje do pierwszego tysiąclecia. Z drugiej strony Joz odzwierciedla czasy, w których powstała. I tak lista miast lewitów, podana w rozdz. 21, nie mogła zostać sporządzona przed VIII w., bowiem dopiero wówczas większość z nich mogłaby istnieć.

(VI) Cel

Księga Jozuego jest swoistą fikcją historyczno-teologiczną, której głównym źródłem były wcześniejsze utwory opisujące dzieje Izraela. Inne materiały (szczególnie listy ziem granicznych w rozdz. 13-21) zostały dodane w celu przedstawienia idealnego obrazu państwa Izrael rządzonego przez idealnego przywódcę. Różne epizody pełnią rolę opowiadań, ukazujących konsekwencje nieprzestrzegania przykazań Prawa Mojżeszowego, oraz komentarza do sytuacji istniejącej w czasach współczesnych autorowi. U podstaw tej księgi, będącej owocem stałego rozwoju literackiego, leży głębokie przekonanie, że to Jahwe dał Izraelowi tę ziemię; i z tego powodu, by ją zachować, musi on przestrzegać Boże prawa.

Plan księgi

(I) Wprowadzenie (1,1-18)
(A) Powołanie Jozuego (1,1-9)
(B) Polecenie Jozuego wydane ludowi (1,10-11)
(C) Pouczenie dla pokoleń Zajordania (1,12-18)

(II) Podbój kraju (2,1-12,24)
(A) Rachab i wywiadowcy (2,1-24)
(B) Przejście przez Jordan (3,1-5,1)
(a) Przekroczenie rzeki (3,1-17)
(b) Kamienie pamiątkowe (4,1-24)
(c) Reakcja królów (5,1)
(C) Uroczystości w Gilgal (5,2-12)
(a) Obrzezanie (5,2-9)
(b) Pascha (5,10-12)
(D) Zniszczenie Jerycha (5,13-6,27)
(a) Preludium: teofania (5,13-15)
(b) Pouczenia (6,1-7)
(c) Okrążanie murów i ich runięcie (6,8-21)
(d) Epilog (6,22-26)
(1) Rodzina Rachab (6,22-25)
(2) Przeklęcie Jerycha (6,26)
(e) Zakończenie (6,27)
(E) Zburzenie Aj (7,1-8,29)
(a) Świętokradztwo Akana (7,1)
(b) Pierwszy atak: porażka (7,2-5)
(c) Odkrycie i ukaranie grzechu Akana (7,6-26)
(d) Drugi atak: zwycięstwo (8,1-29)
(F) Wzniesienie ołtarza i odczytanie Prawa na górze Ebal (8,30-35)
(G) Reakcja królów (9,1-2)
(H) Zawarcie przymierza z Gibeonitami (9,3-27)
(I) Południowa kampania (10,1-43)
(a) Pokonanie koalicji pięciu królów (10,1-27)
(b) Zdobycie głównych miast (10,28-39)
(c) Podsumowanie (10,40-43)
(J) Pokonanie królów ziem północnych (11,1-15)
(K) Podsumowania (11,16-12,24)
(a) Podsumowanie geograficzne (11,16-20) (b) Anakici (11,21-22)
(c) Podsumowanie końcowe (11,23)
(d) Lista pokonanych królów (12,1-24)
(1) Na wschód od Jordanu (12,1-6)
(2) Na zachód od Jordanu (12,7-24)

(III) Podział Ziemi Obiecanej (13,1-21,45)
(A) Wstęp (13,1-7)
(B) Na wschód od Jordanu (13,8-33)
(a) Wprowadzenie (13,8-14)
(b) Pokolenie Rubena (13,15-23)
(c) Pokolenie Gada (13,24-28)
(d) Wschodnie ziemie pokolenia Manassesa (13,29-31)
(e) Zakończenie (13,32-33)
(C) Na zachód od Jordanu (14,1-19,51)
(a) Wprowadzenie (14,1-5)
(b) Dział Kaleba - Hebron (14,6-15)
(c) Pokolenie ludy (15,1-63)
(1) Granice (15,1-12)
(2) Dział Kaleba (15,13-19)
(3) Listy miast (15,20-62)
(4) Jerozolima (15,63)
(d) Pokolenie Józefa (16,1-17,18)
(1) Wprowadzenie (16,1-4)
(2) Efraim (16,5-10)
(3) Zachodnia połowa pokolenia Manassesa (17,1-13)
(4) Zakończenie (17,14-18)
(e) Pozostałe pokolenia (18,1-19,51)
(1) Wprowadzenie (18,1-10)
(2) Pokolenie Beniamina (18,11-28)
(3) Pokolenie Symeona (19,1-9)
(4) Pokolenie Zabulona (19,10-16)
(5) Pokolenie Issachara (19,17-23)
(6) Pokolenie Asera (19,24-31)
(7) Pokolenie Neftalego (19,32-39)
(8) Pokolenie Dana (19,40-48)
(D) Zakończenie (19,49-51)
(a) Dział Jozuego (19,49-50)
(b) Podsumowanie (19,51)
(E) Miasta ucieczki (20,1-9)
(F) Miasta lewitów (21,1-42)
(G) Podsumowanie (21,43-45)

(IV) Dodatki (22,1-24,33)
(A) Pokolenia Zajordania (22,1-34)
(a) Odprawienie pokoleń Zajordania przez Jozuego (22,1-9)
(b) Ołtarz na zachodnim brzegu Jordanu (22,10-34)
(1) Wzniesienie ołtarza i spór o niego (22,10-12)
(2) Negocjacje (22,13-31)
(3) Rozstrzygnięcie sporu (22,32-34)
(B) Pożegnalna mowa Jozuego (23,1-16)
(C) Przymierze w Sychem (24,1-8)
(D) Uwagi końcowe (24,29-33)
(a) Śmierć i pogrzeb Jozuego (24,29-31)
(b) Pogrzebanie kości Józefa (24,32)
(c) Śmierć i pogrzeb Eleazara (24,33)

Katolicki Komentarz Biblijny :. praca zbiorowa, "Vocatio", Warszawa 1999
za zgodą Oficyny Wydawniczej „Vocatio” :.

Księga Sędziów

Księga Sędziów (hebr. szofetim, łac. Judices) jest siódmą księgą historyczną w kanonie chrześcijańskim, a drugą księgą zbioru Proroków Wcześniejszych w Biblii Hebrajskiej. Wzięła nazwę od tzw. sędziów, którzy począwszy od wejścia Izraelitów do Kanaanu aż do powstania monarchii pełnili urząd rozjemczy nad pokoleniami.

Jej autorstwo i czas powstania niełatwo ustalić – księga składa się z wielu odrębnych fragmentów pochodzących z różnych czasów, zebranych w całość we wczesnym okresie monarchii i poddanych ostatecznej redakcji po zburzeniu Jerozolimy (VI w. przed Chr.).

Księga Sędziów opisuje formę organizacji rządów społeczności Izraela po wejściu do Ziemi Obiecanej. Opowiada o Izraelitach zjednoczonych w celu prowadzenia wojny przeciw Kananejczykom, opisuje okres sędziów (m.in. losy Gedeona i jego walki z Madianitami, nazirejczyka Samsona, jego zagadkę, zdradę ze strony Dalili i zemstę na Filistynach) i zawiera dodatek o nadużyciach w kulcie Jahwe oraz o wojnach Beniaminitów (po zbrodni mieszkańców Gibea).

Zobacz również: Heroiczna historia okresu sędziów :.

Księga Rut

Księga Rut jest ósmą księgą Pisma świętego. W kanonie chrześcijańskim należy do wczesnych ksiąg historycznych ze względu na wątek opowiadania nawiązującego do okresu sędziów. W Biblii Hebrajskiej została umieszczona w zbiorze Pism, w grupie pozostającej w ścisłym związku ze środowiskiem liturgicznym. Jest częścią Pięciozwoju, czytano ją w Pięćdziesiątnicę (czyli święto Tygodni). Nazwa księgi wywodzi się od imienia głównej bohaterki opowiadania.

Księga Rut została spisana w V lub IV w. przed Chr. przez nieznanego autora. Opowiada dzieje pewnej rodziny judzkiej, która emigrowała do Moabu z powodu głodu panującego w czasach sędziów w Judzie. Moabitka Rut po śmierci swego męża Machlona, syna Noemi, opuściła rodzinę, kraj i wiarę, aby towarzyszyć teściowej w drodze do Betlejem (uczyniła to, mimo że jako bezdzietna wdowa, nie miała żadnych zobowiązań wobec rodziny męża). Następnie poślubiła Booza rodząc mu Obeda – przyszłego dziadka Dawida. Imię Rut pojawia się w genealogii Jezusa zamieszczonej w Ewangelii Mateusza.

Pierwsza i Druga Księga Samuela

Księgi Samuela to dziewiąta i dziesiąta księga historyczna Pisma świętego. W kanonie hebrajskim są częścią zbioru Proroków Wcześniejszych. Początkowo stanowiły całość. W Septuagincie i Wulgacie, które wprowadziły podział dzieła na dwie części, występują pod nazwą Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej.

Czas powstania dzieła przypada na okres pomiędzy podziałem królestwa Salomona (930 r. przed Chr.) a upadkiem Judy (587 r. przed Chr.).

Pierwsza Księga Samuela opisuje narodzenie, powołanie i działalność ostatniego sędziego (Samuela), namaszczenie Saula na pierwszego króla Izraela, jego panowanie i konflikty z młodym Dawidem (synem Jessego Betlejemity namaszczonego przez Samuela z polecenia Boga na króla) oraz początek wojen z Filistynami (m.in. pokonanie Goliata). Księga kończy się opisem śmierci Saula i jego syna Jonatana (przyjaciela Dawida).

Druga zawiera opis panowania Dawida, jego zwycięstw i przeniesienia stolicy z Hebronu do Jerozolimy oraz mesjańskie proroctwo Natana mówiące o potomku Dawida . W niej też znajduje się opowiadanie o występku Dawida z Betszebą i przyczynieniu się do śmierci Uriasza, późniejszym buncie Absaloma (jego syna) oraz spisie ludności zarządzonym wbrew woli Boga.

Pierwsza i Druga Księga Królewska

Księgi Królewskie należą do ksiąg historycznych (11 i 12 księga Starego Testamentu), w Biblii Hebrajskiej natomiast do zbioru Proroków Wcześniejszych. Pierwotnie jedno dzieło, zostało rozbite na dwie części przez Septuagintę, która nadała im numery 3 i 4 (gdyż 1 i 2 Księgą Królewską nazwano Księgi Samuela).

Księgi te powstały prawdopodobnie po upadku Jerozolimy w 587 r. przed Chr. jako połączenie wcześniejszych: Księgi Rządów Salomona i Księgi Królów Judy.

Księgi Królewskie omawiają dzieje królestw Judy i Izraela (przy czym rządy królów Judy opisują szczegółowo, podając okres panowania, wiek, imię i pochodzenie matki, ocenę działalności, śmierć, pogrzeb i następcę). Opowiadania o królach zostały przeplecione fragmentami mówiącymi o ostatnich dniach Dawida, o panowaniu Salomona i zbudowaniu Świątyni, o prorokach Jeroboamie, Eliaszu (zwycięstwo nad prorokami Baala, cudowne rozmnożenie mąki i oliwy w Sarepcie Sydońskiej), Elizeuszu (uzdrowienie Naamana, wskrzeszenie syna Szunemitki) i Izajaszu, o wojnach Achaba oraz odnalezieniu zwoju Prawa i reformie Jozjasza. Druga Księga kończy się opisem oblężenia i zburzenia Jerozolimy przez Babilończyków oraz uprowadzenia elity Judy, będące konsekwencją niewierności Izraelitów wobec Boga.

Zobacz także: Księgi Królewskie:.

Pierwsza i Druga Księga Kronik

Księgi Kronik to trzynasta i czternasta księga historyczna Pisma świętego. W kanonie hebrajskim są zaliczane do Pism (tzw. dzieło kronikarskie). Nazwa hebrajska – Dibre Hajjamim oznacza wydarzenia dni, roczniki, nazwa łacińska – Chronika pochodzi z Wulgaty.

Zostały spisane w języku hebrajskim, z wyraźnym wpływem aramejskiego, ówcześnie bardzo powszechnego. Wg tradycji izraelskiej autorem ksiąg był Ezdrasz, lecz prawdopodobnie w istocie był nim anonimowy lewita z okresu późniejszego (ok. 300 r. przed Chr.).

Księgi Kronik rozpoczynają się rodowodami od Adama do Saula. Są dziełem nie tyle historyka, ile raczej teologa, który w przeszłości narodu szukał światła i wzorów religijnego życia. Stąd też rozbudowane opisy panowania Dawida i Salomona z pominięciem wszystkich kompromitujących szczegółów z ich życia, a także królów Judy wiernych Przymierzu (jak Ezechiasz i Jozjasz). Księgi kończą się krótkim opisem wygnania babilońskiego i edyktem Cyrusa pozwalającym Izraelitom na powrót do ojczyzny.

Księga Ezdrasza

Księga Ezdrasza jest piętnastą księgą historyczną Starego Testamentu a ostatnią (24.) Biblii Hebrajskiej. Połączona jest tam z Księgą Nehemiasza, z którą pierwotnie stanowiły całość (podział nastąpił dopiero w greckich kodeksach) i umieszczona w zbiorze Pism. Nazwa pochodzi od głównej postaci opisywanej w księdze – Ezdrasza – kapłana i uczonego w Prawie.

Została zredagowana prawdopodobnie na przełomie IV/III w. przed Chr.

Księga Ezdrasza stanowi kontynuację Ksiąg Kronik. Opisuje powrót Judejczyków z wygnania babilońskiego do Jerozolimy na mocy edyktu Cyrusa, odbudowę świątyni (tzw. druga świątynia, Zorobabela) i powrót drugiej licznej grupy pod wodzą Ezdrasza, który zreorganizował kult i przeprowadził reformę.

Księga Nehemiasza

Księga Nehemiasza należy do ksiąg historycznych i jest szesnastą księgą Starego Testamentu. W Biblii Hebrajskiej jest połączona z Księgą Ezdrasza (pierwotnie stanowiły całość, dlatego nazywa się ją czasem 2 Księgą Ezdrasza) i należy do zbioru Pism.
Księga jest przypisywana Nehemiaszowi, podczaszemu na dworze perskiego króla Artakserksesa I (465-424 przed Chr.) lub Artakserksesa II (405-359 przed Chr.), ale powstała prawdopodobnie na przełomie IV/III w. przed Chr.

Opisuje (w formie pamiętnika) dzieje Nehemiasza, który wyprosił u perskiego króla pozwolenie na odbudowę Jerozolimy, ponownie zasiedlił stolicę, zwalczał bezprawie (zwłaszcza w stosunku do ubogich), zorganizował służbę świątynną, uregulował przepisy szabatowe i sprawy małżeństw mieszanych.

Księga Tobiasza

Księga Tobiasza jest siedemnastą księgą katolickiego kanonu Starego Testamentu. Należy do ksiąg deuterokanonicznych (protestanci uważają ją za apokryf). Nie ma jej w Biblii Hebrajskiej – została odrzucona jako nie napisana w języku hebrajskim (prawdopodobnie spisano ją po aramejsku, choć w Qumran znaleziono również rękopis hebrajski zgodny z powszechnym przekładem greckim).

Anonimowy autor spisał ją na przełomie III/II w. przed Chr.

Księga Tobiasza opowiada o udrękach życia w diasporze. Jest opowieścią (nowelą) o losach pobożnego i miłosiernego Tobiasza z pokolenia Neftalego i jego rodziny deportowanej do Mezopotamii przez Asyryjczyków żyjących w Niniwie za panowania Sennacheryba (705-681 przed Chr.). Mówi o czynach miłosierdzia dokonanych przez Tobiasza, który wbrew zakazowi władcy grzebał pomordowanych, utracie przez niego wzroku i w konsekwencji majątku. Dalej opisuje losy jego syna (również Tobiasza) udającego się do Medii po odbiór długu w towarzystwie archanioła Rafała, który uwalnia Sarę od demona Asmodeusza i wskazuje lekarstwo na ślepotę ojca. Księgę kończy dziękczynny hymn Tobiasza.

Księga Judyty

Księga Judyty, choć spisana po hebrajsku, zachowała się jedynie w przekładzie greckim, dlatego w katolickim kanonie Starego Testamentu należy do deuterokanonicznych ksiąg historycznych, protestanci uważają ją za apokryf, a Biblia Hebrajska całkowicie ją odrzuca.

Powstała przypuszczalnie w okresie Machabeuszy (II w. przed Chr.), w środowisku chasydów (poprzedników faryzeuszy i esseńczyków) wspierających Machabeuszy.

Świadome pomieszanie imion z okresu perskiego, babilońskiego i asyryjskiego (np. Nabuchodonozor jest przedstawiony jako król asyryjski) prawdopodobnie miało na celu danie do zrozumienia czytelnikom, że księga jest fikcją literacką. Przedstawione postacie i walki miały symbolizować ogólne zmagania narodu wybranego z siłami zagrażającymi jego bytowi religijnemu i politycznemu. Bohaterką księgi jest Judyta, mężna i wierna Bogu niewiasta, która podstępem zabiła asyryjskiego wodza Holofernesa oblegającego twierdzę Betula, uwalniając w ten sposób naród. Tradycja chrześcijańska upatruje w Judycie typ Maryi reprezentującej nowy Lud Boży.

Księga Estery

Księga Estery jest jedną z ostatnich ksiąg historycznych Starego Testamentu, a w Biblii Hebrajskiej należy do zbioru Pism (ostatnia księga Pięciozwoju). Ponieważ w Septuagincie dołączono do niej fragment 10,4-16,24, jest on uważany za deuterokanoniczny i odrzucany przez Żydów i protestantów.

Powstała w okresie hellenistycznym (III-II w. przed Chr.).

Bohaterką księgi jest młoda Izraelitka przebywająca na dworze króla perskiego Kserksesa i jej opiekun Mardocheusz. Księga opisuje, w jaki sposób udało się im zapobiec zagładzie Żydów planowanej przez wezyra perskiego, Hamana. Wydarzenie to dało początek żydowskiemu świętu Purim, nazywanemu też świętem Losów (od losu rzuconego przez Hamana w celu wyznaczenia daty zagłady). Estera, podobnie jak Judyta, dzięki uratowaniu ludu izraelskiego uchodzi w tradycji i liturgii za typ Maryi.

Pierwsza i Druga Księga Machabejska

Księgi Machabejskie to ostatnie księgi historyczne Starego Testamentu. Należą do ksiąg deuterokanonicznych (istnieją też 3. i 4. uznawane za apokryfy); nie ma ich w kanonie Biblii Hebrajskiej.

Pierwsza Księga Machabejska została napisana po hebrajsku po śmierci Jana Hirkana, a przed wejściem Rzymian do Palestyny, przez wykształconego Żyda (dobrego historyka), ale zachowała się tylko w języku greckim. Natomiast Druga Księga Machabejska powstała w języku greckim ok. 120 r. przed Chr. (zatem wcześniej niż pierwsza). Jej autor jest nieznany.

Druga Księga Machabejska nie jest kontynuacją Pierwszej. Obie opisują historię walk judaizmu z hellenizmem (powstanie Machabeuszy). Pierwsza obejmuje okres 40 lat, od wstąpienia na tron Antiocha IV Epifanesa (175 r. przed Chr.) do śmierci ostatniego syna Matatiasza – Szymona, podstępnie zamordowanego w 135 r.

Druga jest streszczeniem pięciotomowego dzieła Jazona z Cyreny. Obejmuje czasy od schyłku panowania Seleukosa IV (187-175 r. przed Chr.), przez oczyszczenie Świątyni (164 r. przed Chr.), do zwycięstwa Judy nad Nikanorem (161 r. przed Chr.). Ma ona szczególne znacznie ze względu na rozwinięcie myśli o życiu pozagrobowym i nieśmiertelności oraz uzasadnienie konieczności modlitwy błagalnej i za zmarłych (po raz pierwszy w Starym Testamencie!).

Księga Hioba

Księga Hioba (22. księga Starego Testamentu) należy do ksiąg dydaktycznych. Biblia Hebrajska zalicza ją do zbioru Pism (do grupy ksiąg Pięciozwoju).

Najczęściej datuje się ją na VI w. przed Chr. (po wygnaniu babilońskim), choć niektórzy podają szeroki przedział: VII-IV w. przed Chr.

Akcja opowiadania toczy się w czasach patriarchów. Jest tłem do poruszenia problemu niezawinionego cierpienia, próbą odpowiedzi na pytanie, co począć ze sobą w obliczu takiego doświadczenia, a także wyobrażeniem Boga i celu życia. Księga ma formę dysputy Hioba z przyjaciółmi, którzy uznają Boga za sprawiedliwego sędziego, który nagradza za wierność, a karze za niegodziwość. Prowadzi ona Hioba do granicy zwątpienia; zaczyna się on zastanawiać, czy Bóg nie jest brutalną, pozbawioną wrażliwości siłą. Księga pisze, że Bóg odmienił los Hioba dopiero wtedy, gdy zaakceptował on swoje cierpienie i przebaczył przyjaciołom. Odzyskał wówczas wszystko.
W Księdze Hioba zostało postawionych wiele pytań, lecz pozostały one bez odpowiedzi. Problem cierpienia niewinnych rozwiązał dopiero Jezus Chrystus.

Księga Psalmów

Księga Psalmów należy do ksiąg dydaktycznych Starego Testamentu. Kanon Biblii Hebrajskiej umieszcza ją pośród Pism (nosi ona tam nazwę sefer tehilim – Księga Pochwał). Jako jedyna księga Biblii Psałterz ma podwójną numerację: hebrajską i grecką (Septuaginta).

Zbiór zawarty w kanonie Pisma świętego powstawał od czasów królewskich (X w. przed Chr.) do czasów Machabeuszy (II w. przed Chr.). Stanowi wybór 150 psalmów. Większość z nich przypisuje się Dawidowi i Salomonowi.

Greckie psalmos (od czasownika psallo – szarpać struny instrumentu podobnego do harfy lub cytry) oznacza poemat z akompaniamentem muzyki, inaczej kantyk (pieśń). Psalmy są utworami odznaczającymi się szczególną formą i metryką; są poetyckim wyrazem postawy człowieka wobec Boga. Mają zróżnicowany charakter ze względu na czas powstania, styl, formę literacką oraz pierwotny cel. Wyróżnia się wśród nich psalmy historyczne, mesjańskie, królewskie, mądrościowe, uwielbienia, prośby, pochwalne, złorzeczące, prawne, pokutne, lamentacje.

Księga Przysłów

Księga Przysłów jest pismem mądrościowym Starego Testamentu. Biblia Hebrajska zalicza ją do Pism. Septuaginta nadała jej nazwę Księgi Przypowieści, nieco odbiegającą od hebrajskiego oryginału – meszalim.

Pochodzi prawdopodobnie z V w. przed Chr. Nieznany autor zebrał różne teksty w całość, dodając własny wstęp.
Księga Przysłów jest księgą sentencji (aforyzmów, krótkich, zwięzłych zdań, ostrych kontrastów, uogólnień). Ukazuje ideał człowieka wykształconego, kierującego się prawem moralnym, pobożnego. Porusza temat mądrości, sprawiedliwości, mocy słów i języka, rodziny, stosunku do pracy, bogactwa i ubóstwa, pokory, przyjaźni, służby i bojaźni Bożej.

Księga Koheleta

Księga Koheleta jest jedną z ksiąg dydaktycznych Starego Testamentu. W Biblii Hebrajskiej należy do zbioru Pism (jest jedną z ksiąg Pięciozwoju). Septuaginta nadała jej nazwę Eklezjastes (gr. odpowiednik hebr. kohelet oznaczającego funkcję lub urząd mędrca przemawiającego na zgromadzeniach).

Niektórzy uważają, że księga powstała w V lub IV w. przed Chr. Autor (nazywający siebie Koheletem) prawdopodobnie pochodził z dynastii Dawida i sprawował funkcję namiestnika lub rządcy za czasów perskich. Inni jednak sugerują, że księga została spisana w III w. przed Chr. przez nieznanego autora.

Treścią księgi (która jest bardziej filozoficzna niż religijna) są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Kohelet stawia pytania o drogę do prawdziwego szczęścia, ale nie znajduje na nie odpowiedzi. Mimo że uznaje życie za pełne daremnego trudu, nie wpada w pesymizm – widząc w dobrach stworzonych dar Boży, radzi korzystać z nich roztropnie, gdyż ze wszystkiego kiedyś trzeba będzie zdać sprawę przed Bogiem.

Pieśń nad Pieśniami

Pieśń nad Pieśniami należy do grupy ksiąg mądrościowych Starego Testamentu. Biblia Hebrajska umieszcza ją w zbiorze Pism (w Pięciozwoju). Nazwa księgi (hebr. szir haszirim – pieśń pieśni) oznacza pieśń najdoskonalszą.

Autorstwo dzieła przypisuje się Salomonowi. Istnieją jednak wątpliwości co do daty powstania księgi. Najczęściej przyjmuje się drugą połowę VI w. przed Chr.

Pieśń nad Pieśniami dzieli się na kilka poematów miłosnych, w których toczy się dialog pomiędzy mężczyzną a kobietą. Księga opisuje tęsknotę i zachwyt nad ukochaną osobą. W rozumieniu dosłownym mówi o miłości kobiety i mężczyzny. Natomiast tradycyjna interpretacja alegoryczna widzi w niej obraz miłości Boga do Jego ludu. Chrześcijanie dodają jeszcze płaszczyznę miłości Jezusa Chrystusa do Kościoła i do konkretnego człowieka.

Księga Mądrości

Księga Mądrości w Starym Testamencie jest zaliczana do ksiąg dydaktycznych. Jest pismem deuterokanonicznym. Nie ma jej w Biblii Hebrajskiej, a przez protestantów uważana jest za apokryf. W dawnych tłumaczeniach łacińskich i w Septuagincie nosi nazwę Mądrości Salomona.

Mimo że księga została napisana w języku greckim, wyraża myśl hebrajską. Cechy językowe wskazują, że powstała w II/I w. przed Chr. Jej autorem był zapewne zhellenizowany Żyd.

Księga Mądrości jest dziełem apologetycznym ostro przeciwstawiającym się bałwochwalstwu. Jest pochwałą mądrości. Dzieli się na trzy części. Pierwsza jest poświęcona mądrości ludzkiej prowadzącej człowieka drogą sprawiedliwości do Boga. Druga omawia mądrość królów sprawujących rządy roztropnie i sprawiedliwie. Trzecia mówi o roli mądrości Bożej (przybierającej cechy osobowe) w stworzeniu świata oraz w historii zbawczej Izraela. Księga Mądrości zajmuje się również problemem cierpienia oraz nagrody i kary, które to kwestie ostatecznie rozwiązują się w szczęśliwości wiecznej.

Zobacz również Księga Mądrości

Mądrość Syracha

Mądrość Syracha (inaczej Syracydesa) jest księgą deuterokaniczną zaliczaną do pism mądrościowych Starego Testamentu. Nie należy do kanonu Biblii Hebrajskiej, mimo że jak wskazują odkrycia z genizy kairskiej i Qumran, została napisana w języku hebrajskim. Protestanci uważają ją za apokryf. Tradycja łacińska nazwała ją „księgą kościelną”, czyli Eklezjastykiem.
Księga powstała ok. 180-170 r. przed Chr. Jej autor - Jezus syn Syracha - był nauczycielem Prawa obeznanym z tradycjami mądrościowymi.

Mądrość Syracha przedstawia obraz judaizmu i społeczeństwa żydowskiego w Palestynie w przededniu powstania Machabeuszy. Celem księgi jest nauczenie ludzi młodych sztuki właściwego życia i samokontroli. Promuje ona oszczędność, ciężką pracę, współczucie dla ubogich, uczciwość i niezależność. Ukazuje rodzaj praktycznej filozofii opartej na Prawie i historii ludu Bożego.

Księga Izajasza

Księga Izajasza jest pierwszą i najdłuższą księgą prorocką Starego Testamentu. Biblia Hebrajska zalicza ją do zbioru Proroków Późniejszych. Jej nazwa pochodzi od imienia proroka Izajasza (hebr. Jeszaja – Jahwe jest zbawieniem) żyjącego w Judzie w latach 765-701 przed Chr., biorącego czynny udział w życiu religijnym i politycznym kraju.

Można w niej wyodrębnić trzy części. Rozdz. 1-39 to tzw. Proto-Izajasz przypisywany bezpośrednio Izajaszowi, spisany w VIII w. przed Chr. Deutero-Izajasz obejmuje rozdziały 40-55. Za jego autora uznaje się anonimowego proroka z okresu wygnania babilońskiego (ok. 550 r. przed Chr.), który doskonale znał naukę, język i styl Izajasza. Ostatnia część księgi, tzw. Trito-Izajasz (rozdz. 56-66), powstała pod koniec VI w. przed Chr. Podstawą scalenia tych trzech dzieł była prawdopodobnie duża ilość wspólnych tematów.

Księga Izajasza nawołuje do nawrócenia, zapowiada nadejście sądu Bożego, piętnuje pychę, wyzysk, niesprawiedliwość, potępia praktyki wróżbiarskie, formalizm religijny i synkretyzm. Dużo miejsca poświęca zapowiedziom mesjańskim (przyjście Emmanuela, Króla Sprawiedliwego) i obrazowi misji Mesjasza (cztery Pieśni o Cierpiącym Słudze Jahwe). Na proroctwa Izajasza bardzo często powołują się ewangeliści, ukazując ich spełnienie w osobie Jezusa.

Księga Jeremiasza

Księga Jeremiasza jest drugą wielką księgą prorocką. Kanon Biblii Hebrajskiej umieszcza ją w zbiorze Proroków Późniejszych. Prorok Jeremiasz (hebr. Jirmejahu – Jahwe niech podniesie) żył w VII/VI w. przed Chr. w Judzie. Przemawiał do narodu w imieniu Boga w formie ustnej, pisemnej i za pośrednictwem czynności symbolicznych. Przyczynił się do reformy Jozjasza.
Zalążek księgi stanowiły groźby wypowiedziane przez Jeremiasza (zniszczone przez Jojakima, a następnie odtworzone i rozbudowane) przed 605 r. przed Chr. Po upadku Jerozolimy dołączono do nich mowy. Ostatni etap tworzenia księgi nastąpił w okresie perskim (IV w. przed Chr.), kiedy dokonano rewizji, wzbogacenia i uaktualnienia tekstu. Fragmenty księgi odnaleziono w grotach Qumran.

Księga dzieli się na trzy części. Pierwsza zawiera zapowiedź nieszczęść mających spotkać naród, króla, kapłanów i proroków odstępujących od Przymierza, druga – proroctwa dotyczące zbawienia narodu i Nowego Przymierza, a trzecia – groźby przeciw Egiptowi, Babilonii, Moabowi, Edomowi, Filistynom i innym wrogom Judy. Księgę kończy dodatek historyczny opisujący oblężenie i ostateczny upadek Jerozolimy (587 r. przed Chr.).

Księga Lamentacji

Księga Lamentacji należy do ksiąg prorockich. W Biblii Hebrajskiej należy do drugiej grupy Pism. W Septuagincie i w przekładach łacińskich jest dołączana do Księgi Jeremiasza. Nazwa hebrajska (eka) jest pierwszym słowem Księgi. Nazwę Lamentacji nadała jej dopiero Septuaginta, używając greckiego słowa Threnoi (treny).

Początkowo była przypisywana Jeremiaszowi (stąd druga nazwa – Lamentacje Jeremiasza), gdyż nawiązuje do zniszczenia świątyni. Współcześnie uznaje się, że została spisana w języku hebrajskim po wygnaniu babilońskim (VI/V w. przed Chr.) przez kilku anonimowych autorów.

Księga Lamentacji składa się z pięciu pieśni żałobnych wyrażających rozpacz z powodu zniszczenia Jerozolimy i upadku dynastii Dawidowej. Nie jest szczegółowym opisem, lecz wyrazem żalu i złorzeczenia wrogom. Autor występuje przeciw odstępstwom od Jahwe, nawołuje do nawrócenia i podkreśla, że klęska nie była spowodowana tym, że bóg najeźdźców był silniejszy od Boga Izraela, lecz była karą za grzechy ludu.

Księga Barucha

Księga Barucha jest deuterokanoniczną księgą prorocką Starego Testamentu, choć jest utworem bardziej liturgicznym i mądrościowym. Protestanci zaliczają ją do apokryfów, a Biblia Hebrajska nie obejmuje jako zachowaną tylko w języku greckim (choć została spisana po hebrajsku). Niektóre rękopisy Septuaginty wydzielają z niej szósty rozdział jako oddzielną księgę (List Jeremiasza).

Księga wzięła nazwę od imienia Barucha (ucznia i sekretarza proroka Jeremiasza), któremu przypisuje się jej autorstwo. Powstała na przełomie II/I w. przed Chr. List Jeremiasza (przypisywany prorokowi) pochodzi z III/II w. przed Chr.

Na księgę Barucha składa się narracyjne wprowadzenie (lokalizujące powstanie księgi na czas wygnania babilońskiego), Modlitwa wygnańców (modlitwa pokutna za mieszkańców Judy oraz wygnańców, Hymn do uosobionej mądrości (nawiązujący do Księgi Hioba, mówi o poszukiwaniu mądrości utożsamianej z Prawem Bożym i Psalm Pocieszenia, będący lamentacją Syjonu nad utraconymi dziećmi. Dołączony do księgi List Jeremiasza do wygnańców jest polemiką z obcymi bóstwami, szczególnie z bałwochwalstwem szerzonym w Babilonii.

Księga Ezechiela

Księga Ezechiela jest jedną z ksiąg proroków wielkich Starego Testamentu. W kanonie Biblii Hebrajskiej należy do zbioru Proroków Późniejszych.

Jej nazwa pochodzi od imienia domniemanego autora – kapłana i proroka Ezechiela (hebr. Jechezqel – Bóg jest mocny, lub Bóg czyni mocnym) poważnie zaangażowanego w sprawy religijne i polityczne Judy. Została spisana po wygnaniu babilońskim (ok. 500 r. przed Chr.) przez anonimowego redaktora.

Księga Ezechiela stanowi zbiór proroctw i wizji. Głosi świętość Jahwe objawiającą się w miłości Boga do narodu wybranego pomimo jego grzechów. Zawiera wizję chwały Bożej i opis powołania Ezechiela, groźby pod adresem fałszywych proroków i niewiernych Izraelitów, wyrocznie o narodach pogańskich (Ammonitach, Moabitach, Edomitach, Filistynach, mieszkańcach Tyru i Egiptu. Na końcu umieszczone są obietnice dotyczące całego narodu po upadku królestwa judzkiego (zapowiedź odbudowy królestwa Izraela, opis nowej świątyni, nowy podział kraju).

Księga Daniela

Księga Daniela należy do ksiąg proroków wielkich. Biblia Hebrajska umieszcza ją wśród Pism. Fragmenty tej księgi (Pieśń Trzech Młodzienców, opowiadanie o Zuzannie, opowiadanie o Belu i wężu) są uznawane za deuterokanoniczne (protestanci uważają je za apokryfy). Nazwa księgi pochodzi od jej głównego bohatera – proroka Daniela (hebr. Danijjel – Bóg jest moim sędzią), prawowitego Żyda.

Księga powstała podczas powstania machabejskiego (II w. przed Chr.).

Opowiada o życiu Daniela na dworze króla babilońskiego, o wytłumaczeniu przez niego snów Nabuchodonozora o kolosie na glinianych nogach i o wielkim drzewie, opisuje historię trzech młodzieńców, którzy nie ulegli królewskiemu nakazowi oddawania czci złotemu posągowi (Szadrak, Meszak i Abed-Neg). Podaje opis uczty Baltazara i ręki piszącej na ścianie oraz historię Daniela w jaskini lwów. Księgę kończą apokaliptyczne wizje Daniela (wizje bestii, Syna Człowieczego, czterech królestw, męża w białych szatach, itp.) oraz dodatki (opowiadanie o Zuzannie, o oszukańczym kulcie Bela i o wężu).

Księga Ozeasza

Księga Ozeasza jest pierwszą księgą zbioru proroków mniejszych. Biblia Hebrajska włączyła ją do tzw. Księgi Dwunastu. Nazwa księgi pochodzi od imienia proroka Ozeasza (hebr. Hoszea, skrót od Jehoszua – Jahwe wybawił) działającego w Państwie Północnym w VIII w. przed Chr. za panowania dynastii Jehu.

Księgę zredagował anonimowy autor, który zebrał proroctwa Ozeasza po upadku Izraela.

Ozeasz działał w czasie zamętu politycznego i upadku religijnego Izraela. Był świadkiem zaniku sakralnego charakteru monarchii. Księga opisuje historię małżeństwa Ozeasza z nierządnicą, którą prorok mimo niewierności wykupił, ponownie dając jej szansę (jest to alegoria bezgranicznej miłości Jahwe do ludu mimo jego bałwochwalstwa). Dalej księga piętnuje grzech, karcąc dworskich dygnitarzy, polityków i kapłanów lokalnych sanktuariów oraz zapowiada karę (wojnę i wygnanie), która ma doprowadzić lud ponownie do Boga, kochającego pomimo niewierności. Księgę kończy wezwanie do powrotu do Boga i zapowiedź prawdziwego nawrócenia.

Księga Joela

Księga Joela jest jedną z ksiąg proroków mniejszych Starego Testamentu. W Biblii Hebrajskiej stanowi drugą część Księgi Dwunastu.

Powstała po powrocie Żydów z wygnania babilońskiego. Przypisuje się ją Joelowi (hebr. Jahwe jest Bogiem), o którym nie wiadomo nic pewnego. Przypuszcza się, że był on kapłanem i działał w Jerozolimie.

Księga Joela jest streszczeniem apokaliptyki starotestamentowej. Jej myślą przewodnią jest Dzień Pański (wyrażenie zapożyczone od proroka Abdiasza oznaczające dzień sądu). Ukazuje go w dwóch kontekstach. Po pierwsze jako doraźną karę zesłaną przez Boga w celu pobudzenia narodu do pokuty, a po drugie jako ostateczną karę zesłaną na wrogów Izraela za ich występki. Proroctwo Joela jest zapowiedzią Sądu Ostatecznego. Przygotowanie do sądu polega na obdarzeniu wybranych Duchem Bożym (darami charyzmatycznymi).

Księga Amosa

Księga Amosa jest trzecią księgą zbioru proroków mniejszych. W kanonie Biblii Hebrajskiej wchodzi w skład Księgi Dwunastu.
Autorem księgi był Amos (hebr. Jahwe niósł), pasterz i hodowca drzew figowych, działający jako prorok w Królestwie Północnym (szczególnie w Betel i Samarii) w VIII w. przed Chr. Ostatniej redakcji dokonał zapewne któryś z jego uczniów.

Księga Amosa składa się z krótkich mów prorockich skierowanych głównie do Izraela i do jego sąsiadów (do Tyru, Fenicji, Edomu, Ammonu, Moabu) oraz pięć wizji (szarańczy, suszy, pionu ołowianego, kosza owoców i upadku świątyni) zapowiadających karę. Mają one również wydźwięk troski Boga nie tylko o Izraela, ale również o inne narody. Amos wprowadza pojęcie „reszty Izraela” (części narodu wybranego, która zawsze była wierna Bogu, zawsze do Niego powracała) oraz „Dnia Jahwe” jako dnia sądu. Zawiera też przepowiednie odnowy mesjańskiej.

Księga Abdiasza

Księga Abdiasza (inaczej: Widzenie Abdiasza) jest najkrótszą księgą Starego Testamentu (21 wierszy). W kanonie katolickim należy do zbioru proroków mniejszych, natomiast w hebrajskim jest częścią Księgi Dwunastu.

Przypisuje się ją Abdiaszowi (hebr. sługa Jahwe). Datowanie księgi jest niepewne (wnioski można wyciągać tylko z analizy treści) – obecnie przyjmuje się VI/V w. przed Chr. (choć istnieją też argumenty za IX/VIII w. przed Chr.).

Treść księgi stanowi potępienie zbrodni Edomu popełnionych wobec Izraelitów. Nie jest ono wypowiedziane z pragnienia zemsty, lecz z głębokiego poczucia sprawiedliwości – Edomici, występując przeciw bratniemu ludowi i pomagając jego wrogom w plądrowaniu Jerozolimy, podeptali fundamentalne prawa. Księga Abdiasza zawiera również zapowiedź ostatecznego triumfu królestwa Bożego uosabianego w zwycięskim Syjonie.

Księga Jonasza

Księga Jonasza jest piątą księgą proroków mniejszych Starego Testamentu. W Biblii Hebrajskiej jest częścią Księgi Dwunastu. Nazwa księgi pochodzi od głównego bohatera – proroka Jonasza (hebr. gołąb) z Gad działającego za Jeroboama II, króla Izraela.
Pomiędzy V a III w. przed Chr. spisał ją w formie midraszu anonimowy autor.

W przeciwieństwie do innych ksiąg prorockich Księga Jonasza nie zawiera żadnych mów, upomnień, wyroczni ani wizji. Jest opowieścią o proroku początkowo uciekającym przed wypełnieniem powierzonej mu przez Boga misji. Opisuje jak pod wpływem niezwykłych wydarzeń („znak Jonasza”) Jonasz spełnia swoje posłannictwo w Niniwie i mieszkańcy miasta nawracają się. Gdy zaś prorok oburza się na Boga za niezesłanie zamierzonej kary, otrzymuje pouczenie o miłosierdziu Boga nad skruszonym miastem. Księga głosi szeroki uniwersalizm – Bóg okazuje miłosierdzie wszystkim ludziom dobrej woli, nawet dawnym wrogom Izraela.
W Ewangeliach Jezus odwołuje się do znaku Jonasza będącego typem Jego zmartwychwstania.

Księga Micheasza

Księga Micheasza należy do ksiąg proroków mniejszych Starego Testamentu. Kanon Biblii Hebrajskiej włączył ją do Księgi Dwunastu.

Micheasz (hebr. kto jest jak Jahwe) był prorokiem w królestwie Judy w VIII w. przed Chr. Końcowej redakcji księgi dokonał w V w. przed Chr. anonimowy redaktor, dołączając do mów Micheasza materiał własny pochodzący z okresu wygnania babilońskiego i późniejszy.

Księga jest zbiorem mów prorockich o Samarii i Jerozolimie. Micheasz, kontynuując dzieło Amosa i Ozesza, występuje w obronie sprawiedliwości i jedności braterskiej w narodzie, które zostały złamane przez niesprawiedliwy ustrój społeczny. Aby nakłonić naród do poprawy i pokuty, prorok grozi mu strasznymi karami (niewolą, zniszczeniem Jerozolimy). Odrodzonej i oczyszczonej Reszcie Izraela zapowiada szczęśliwe czasy królestwa mesjańskiego. Jednak na przyjście Władcy pochodzącego z Betlejem Izraelici muszą się przygotować przez całkowitą odmianę serc, wewnętrzne dążenie do pełnienia sprawiedliwości i miłosierdzia oraz pokornego obcowania z Bogiem.

Księga Nahuma

Księga Nahuma jest siódmą księgą proroków mniejszych. W Biblii Hebrajskiej stanowi część Księgi Dwunastu.

Autorem proroctw spisanych w księdze (ok. VII w. przed Chr.) jest Nahum (hebr. Jahwe pociesza) działający w Niniwie w czasach króla Jozjasza.

Księga Nahuma należy do tzw. wyroczni przeciw narodom. Jej myślą przewodnią jest pomsta na krwawym i niesprawiedliwym ludzie asyryjskim. Księga ukazuje wizję upadku i spustoszenia Niniwy i Asyrii.

Księga Nahuma podkreśla, że choć Jahwe jest miłosierny, tym razem wyczerpała się Jego cierpliwość w stosunku do tych, którzy się przed Nim pysznią. Ukazuje, że gniew Boży jest szybki, nieuchronny i skuteczny.

Księga Habakuka

Księga Habakuka jest ósmą księgą zbioru proroków mniejszych. W Biblii Hebrajskiej wchodzi w skład Księgi Dwunastu.
Nazwa księgi pochodzi od imienia proroka Habakuka działającego w Judzie pod koniec VII w. przed Chr. (czasy Jozjasza i Jojakima). Jemu też jest przypisywane jej autorstwo, choć ostateczna redakcja nastąpiła zapewne w VI w. przed Chr.
Punktem kulminacyjnym nauki Habakuka o sprawiedliwości jest stwierdzenie, że nieprawy zginie, natomiast sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności. Rozdziały 1-2 to dwie indywidualne lamentacje prorockie i dwie odpowiedzi Boga (druga z nich przechodzi w pięciokrotne „biada” pod adresem nieprawych). Ostatni rozdział jest modlitwą Habakuka mającą formę hymnu opisującego wystąpienie Boga przeciwko Jego nieprzyjaciołom (Bóg-Wojownik). Uwagi dotyczące jej muzycznego wykonywania świadczą o używaniu tego tekstu w liturgii.

Zdanie: „Sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności” (Ha 2,4) stało się jedną z najważniejszych starotestamentowych podstaw nauki św. Pawła o usprawiedliwieniu.

W jednej z grot Qumran odnaleziono komentarz do 1 i 2 rozdziału Księgi Habakuka.

Księga Sofoniasza

Księga Sofoniasza jest zaliczana do ksiąg proroków mniejszych. Kanon Biblii Hebrajskiej włączył ją do Księgi Dwunastu. Jej nazwa pochodzi od imienia proroka Sofoniasza (hebr. Sefanjah – Jahwe ochronił) działającego w Judzie w VII w. przed Chr.

Została spisana przez samego proroka przed reformą Jozjasza. W czasie po wygnaniu babilońskim dołączono do niej nieliczne uzupełnienia.

Proroctwa Sofoniasza ukazują radykalną reakcję Boga na bałwochwalcze skutki rządów Manassesa (697-642 r. przed Chr.) i Amona (642-640 r. przed Chr.) w Judzie. Prorok piętnuje niesprawiedliwość i synkretyzm religijny, nawołuje do posłuszeństwa woli Bożej, bo brak uległości i pokory spowoduje nadejście Dnia Jahwe (dnia sądu). Księga nie zawiera idei mesjańskich, zapowiada jednak ludowi judzkiemu odrodzenie moralne i pomyślną przyszłość.

Księga Aggeusza

Księga Aggeusza to dziesiąta księga należąca do zbioru proroków mniejszych (jest jedną z najkrótszych ksiąg Starego Testamentu: 2 rozdziały, 38 wierszy). W Biblii Hebrajskiej jest częścią Księgi Dwunastu. Prorok Aggeusz (hebr. urodzony w święto), od którego imienia księga wzięła nazwę, działał w Jerozolimie ok. 520 r. przed Chr.

Została spisana po zakończeniu działalności proroka (VI/V w. przed Chr.) przez anonimowego redaktora z jego otoczenia.
Księga Aggeusza nawołuje wracających z wygnania babilońskiego Żydów do odbudowy świątyni. Klęski i niepowodzenia nękające kraj prorok tłumaczy karą za opieszałość Izraelitów w odbudowie Domu Bożego. Obok troski o świątynię Księga Aggeusza ukazuje prawdę o Bogu jako najgodniejszym czci opiekunie Izraela i wszechmocnym Panu świata. Z odbudową świątyni łączy się początek ery mesjańskiej i suwerennego panowania Jahwe nad całym światem. Dawne obietnice koncentrują się na osobie Zorobabela, który jest uważany za szczególnego wybrańca Jahwe.

Księga Zachariasza

Księga Zachariasza jest przedostatnią z dwunastu ksiąg proroków mniejszych. Biblia Hebrajska umieszcza ją w Księdze Dwunastu. Jej nazwa pochodzi od imienia proroka Zachariasza (hebr. Zakarjah – Jahwe pamięta), przywódcy klasy kapłańskiej Iddo za panowania Jojakima (VI w. przed Chr.).

Pierwsza część księgi (rozdz. 1-8) jest przypisywana samemu prorokowi. Co do autorstwa i czasu powstania drugiej (rozdz. 9-14) nie ma zgodności wśród egzegetów.

Księga Zachariasza zawiera zachętę do nawrócenia i osiem wizji (jeźdźców, rogów, sznura mierniczego, Jozuego, świecznika i oliwek, latającego zwoju, dzbana i czterech rydwanów) tłumaczonych przez anioła wysłanego przez Jahwe. Dalej księga zawiera zapowiedzi mesjańskie – opisuje przyszłe przyjście Króla Pokoju, dzięki któremu Izrael odzyska swą dawną świetność. Opis śmierci Mesjasza nawiązuje do Pieśni o Słudze Jahwe pochodzącej z Deutero-Izajasza.

Księga Malachiasza

Księga Malachiasza jest ostatnią księgą proroków mniejszych i jednocześnie ostatnią księgą Starego Testamentu. W Biblii Hebrajskiej wchodzi w skład Księgi Dwunastu. Księga nosi imię proroka Malachiasza (hebr. poseł Jahwe); niektórzy uważają, że nie jest to imię własne, lecz po prostu określenie proroka jako posła.

Księgę datuje się na początek okresu perskiego (VI/V w. przed Chr.). Prorok ostro krytykuje zachowanie i postawę kapłanów i ludu. Kapłanom zarzuca lekceważenie Boga przez składanie skażonych ofiar, a ludowi zwątpienie w Bożą sprawiedliwość i złe postępowanie wobec siebie nawzajem. Dzięki Przymierzu Izraelici stali się braćmi – synami jednego Boga, tak też powinni traktować jeden drugiego. Księga krytykuje małżeństwa mieszane ze względu na niebezpieczeństwo czczenia bóstw narodów ościennych. Odpowiedzią na wykroczenia społeczeństwa ma być przybycie Anioła Przymierza, który przygotuje ludzi na Sąd Ostateczny. Zapowiedź sprawiedliwego sądu to przestroga i zachęta do nawrócenia zarówno dla żyjących w małżeństwach mieszanych, jak i dla uprawiających czary, krzywoprzysięzców, lichwiarzy i wyzyskiwaczy.