Stary Testament

Prorocy Późniejsi

Określenie „prorocy późniejsi” (Nebiim acharonim) odnosi się do pism noszących w tytule imiona proroków-pisarzy żyjących między VIII a III w. przed Chr. W przeciwieństwie do pism należących do zbioru Proroków Wcześniejszych mniej jest w nich odniesień do przeszłości, a główny akcent został położony na prorocką krytykę teraźniejszości.

Ich poczet otwierają dwaj prorocy – Amos i Ozeasz, których życie i nauczanie przypadło na ok. 760-750 r. przed Chr. Nieco później nauczali Micheasz i Izajasz. Księgi, które noszą ich imiona, powstawały stopniowo. Zawierają orędzie proroków zapisane tak, jak zostało zapamiętane, było przeżywane, adaptowane do nowych okoliczności i objaśniane przez kilka następnych pokoleń. Proces stopniowej kompozycji jest wyraźnie widoczny, zwłaszcza w przypadku Księgi Izajasza i Księgi Micheasza. Obie otrzymały kanoniczny kształt dopiero w VI w. przed Chr., zaś orędzie proroka Izajasza jest zawarte jedynie w pierwszej części dzieła noszącego jego imię (Iz 1-39). Pozostałe rozdziały pochodzą od anonimowego proroka albo proroków, którzy w dwa stulecia później działali i nauczali w duchu mistrza. Profetyzm osłabł za rządów bezbożnego króla Manassesa (lata 687-642) i jego syna Amona (lata 642-640). Był to czas powszechnego odstępstwa od wiary i wpływów obcych, asyryjskich kultów.

U schyłku VII w., gdy upadała Asyria, a jej miejsce zajęła Babilonia, wystąpili prorocy Nahum i Habakuk, którzy skupili uwagę nie na stanie duchowo-religijnym rodaków, lecz na upadku asyryjskich ciemiężycieli. Niedługo później (587 r. przed Chr.) Jerozolima padła łupem Babilończyków i rozpoczęło się wygnanie babilońskie. Zanim doszło do zagłady, rodaków przygotowywał na nią prorok Jeremiasz, który działał aż do początków wygnania. Na obczyźnie dzieło Jeremiasza kontynuował Ezechiel, powołany w 592 r. Księga Jeremiasza i Księga Ezechiela oraz współczesnego Jeremiaszowi Sofoniasza zostały opracowane w VI w. przed Chr. w tym samym kręgu „stróżów Tradycji”, którzy utrwalili na piśmie nauczanie ich poprzedników.

Tuż po zakończeniu wygnania babilońskiego działali Aggeusz i Zachariasz. Rozstrzygali dylematy, przed jakimi stanęli ci, którzy zdecydowali się na powrót do ziemi przodków. Księgi noszące imiona tych proroków powstały wkrótce potem. Pisemne opracowywanie ich nauk odbywało się znacznie szybciej, bo istniały „precedensy” takich poczynań. Zapisy zintensyfikowały działalność kolejnych proroków-pisarzy. Nadal też trwała adaptacja i aktualizacja, co poświadcza Księga Zachariasza, w której znalazły się zarówno wypowiedzi proroka Zachariasza, jak i nauczanie jego uczniów.

Gruntowna przebudowa życia religijnego trwała w całym okresie perskim (lata 539-333). Wprawdzie nie pojawili się już prorocy tej miary co ci, którzy działali w okresie przedwygnaniowym, ale zapisy prorockiego orędzia przeznaczonego na nowe czasy znalazły się w Księdze Abdiasza, Joela, Jonasza i Malachiasza.

Pod koniec okresu perskiego, czyli w drugiej połowie IV w. przed Chr., zjawisko profetyzmu wygasło. Proroków zastąpili mędrcy. Ich zadanie polegało na czytaniu, objaśnianiu i komentowaniu ksiąg świętych. Ważną rolę odgrywały dwa środowiska: synagoga i szkoła (midrasz). Dzięki opracowaniu i kanonizacji ksiąg świętych Izrael stał się narodem Księgi. Niestrudzone objaśnianie i komentowanie tych ksiąg uczyniło też z niego naród egzegezy biblijnej. Zamknięcie zbioru proroków późniejszych nastąpiło nie później niż w połowie III w. przed Chr.

Pisma

Ostatnią część Biblii Hebrajskiej, najbardziej zróżnicowaną i najtrudniejszą do spójnego usystematyzowania, tworzy zbiór Pism (hebr. Ketubim), obejmujący 11 ksiąg spisanych w ostatnich stuleciach epoki przedchrześcijańskiej.

Księgi zaliczane do Pism można podzielić na cztery grupy. Pierwszą stanowią dzieła o charakterze poetyckim, do których należą Księgi: Psalmów, Przysłów i Hioba. Wśród Pism są to dzieła bez wątpienia najstarsze. W Księdze Psalmów znalazły się utwory powstałe w X w. przed Chr., a nawet wcześniej, oraz późniejsze, z okresu wygnania babilońskiego i czasów przebudowy powygnaniowej. Łączy je wspólny kontekst liturgiczny, w którym powstały i były przekazywane. Psalmy to zapis modlitewnego nurtu życia Izraelitów. W Księdze Przysłów znalazła się mądrość Izraela oraz mądrość narodów i ludów ościennych, wyrażona w języku i kategoriach religii monoteistycznej. Księga Hioba podejmuje problem cierpienia niezawinionego. Wszystkie trzy stanowią rezultat długotrwałego gromadzenia doświadczeń i nauk, których aktualność i żywotność potwierdzały się przez wiele stuleci.
Drugą grupę stanowią: Pieśń nad Pieśniami, Księga Rut, Lamentacje, Księga Koheleta i Księga Estery, obejmowane nazwą Pięciozwoju (Chamesz megillot). Również one pozostają w ścisłym związku ze środowiskiem liturgicznym. Każdą czytano podczas jednego z dorocznych świąt wyznaczających rytm życia religijnego Izraelitów.

Do grupy trzeciej zalicza się Księgę Daniela, która w kanonie katolickim należy do ksiąg prorockich. Ponieważ jednak powstała ona dopiero w drugiej połowie II w. przed Chr., gdy wygasł już profetyzm i zbiór Proroków był zamknięty, w Biblii Hebrajskiej została dołączona do Pism.

Grupę czwartą tworzą księgi o profilu historycznym: Pierwsza i Druga Księga Kronik oraz Księga Ezdrasza-Nehemiasza obejmująca epokę od stworzenia świata i człowieka do reform religijnych przeprowadzonych przez Ezdrasza i Nehemiasza w drugiej połowie V w. przed Chr. Anonimowy autor (lub autorzy) podjął w nim nowe przemyślenia nad przebiegiem i sensem dziejów Izraela, w większości oparte na Pięcioksięgu i deuteronomicznym dziele historycznym, dokonane pod kątem nowych potrzeb dla ludu Bożego. „Kronikarskie dzieło historyczne” zamyka Biblię Hebrajską, chociaż jego pisemne opracowanie nastąpiło wcześniej niż kilku innych ksiąg ze zbioru Pism.

Większość ksiąg ze zbioru Pism przypisano postaciom z zamierzchłej przeszłości. Najpopularniejsze było odwoływanie się do Dawida (wiele psalmów), Salomona (kilka Psalmów, Księga Przysłów, Pieśń nad Pieśniami), Jeremiasza (Lamentacje), Daniela (Księga Daniela) i Ezdrasza (Księga Kronik oraz Księga Ezdrasza-Nehemiasza). Inne pisma pozostały anonimowe. Ponieważ proroctwo ustało, a wierzono, iż natchnioną księgę mógł napisać tylko prorok, autorstwo kilku ksiąg przesuwano znacznie wstecz. Jednak nawet z historycznego punktu widzenia nie była to praktyka fałszywa. Wiele ksiąg zawiera tworzywo bardzo starożytne, pomimo że ich spisania dokonano dużo później.