Uroczystość św. Stanisława bp. m.

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

ŚW. STANISŁAWA, BP. M. (uroczystość)

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Duch Święty ustanowił biskupów, aby kierowali Kościołem Bożym

Czytanie z Dziejów Apostolskich

Paweł, posławszy z Miletu do Efezu, wezwał starszych Kościoła. A gdy do niego przybyli, przemówił do nich: „Uważajcie na samych siebie i na całe stado, nad którym Duch Święty ustanowił was biskupami, abyście kierowali Kościołem Boga, nabytym własną Jego krwią. Wiem, że po moim odejściu wejdą między was wilki drapieżne, nie oszczędzając stada. Także spośród was samych powstaną ludzie, którzy głosić będą przewrotne nauki, aby pociągnąć za sobą uczniów. Dlatego czuwajcie, pamiętając, że przez trzy lata we dnie i w nocy nie przestawałem ze łzami upominać każdego z was. A teraz polecam was Bogu i słowu Jego łaski, władnemu zbudować i dać dziedzictwo ze wszystkimi świętymi”. Po tych słowach upadł na kolana i modlił się razem ze wszystkimi.
Dz 20,17-18a.28-32.36

Pożegnanie Pawła z jego misjami (20, 17-38).

W porównaniu z innymi mowami zawartymi w Dziejach, ta wygłoszona przez Pawła w Milecie reprezentuje nowy gatunek literacki, mowę pożegnalną (Michel, Abschiedsrede [→ § 108] 68-72; Prast, Presbyter [→ § 108] 36-38), którego liczne przykłady znaleźć można w Biblii i w utworach okresu międzytestamentalnego (NT: J 13-17; Mt 28,16-20; Łk 24,44-52). Ten „testament” pozostawiony Pawłowym Kościołom jest jedyną mową do chrześcijan wygłoszoną przez Łukaszowego Pawła. Zapowiada on w niej nie tylko kres swojej misji, początek procesów i uwięzienie (ww. 22-24), służy także jako ,,łącznik" pomiędzy misją i pasją Pawłową, w której dzieje Apostoła rozwijają się paralelnie do dziejów Pana (Prast, Presbyter [→ § 108] 21). Głos, który słyszymy, jest głosem Łukasza (Dibelius, Studies 158), lecz pewne elementy pochodzące z szerokiej Pawłowej tradycji (ww. 24, 28, 34) wnoszą do tej mowy powiew autentyczności (J. Lambrecht, w: Les Actes [red. J. Kremer] 319-323). Łukasz posługuje się tą biograficzną cezurą, by zaznaczyć koniec pierwszego pokolenia Kościoła, pokolenia świadków-założycieli, i by udokumentować uporządkowane przejście od ich służby do dalszego etapu życia Kościoła (Michel, Abschiedsrede [→ § 108] 76).

Wymowa tekstu nie jest jasna. (J. Dupont, Discours [→ § 108] 21-22), lecz powtarzające się słowo kai (ta) nyn, „a gdy", sugeruje następujący układ: spojrzenie w przeszłość (ww. 18b-21); spojrzenie w przyszłość (ww. 22-24); testament (ww. 25-31); ostatnie polecenia (ww. 32-35).

17. starszych: Zob. komentarz do 14,23. To kolegialne przywództwo jest luźno związane z funkcją episkopoi, „biskupów", opisaną w w. 28.

28. Uważajcie: To poważne ostrzeżenie (5,35; Łk 12,1; 17,2; 21,34) prowadzi do punktu kulminacyjnego mowy w ww. 28-31, zawierającego spójną argumentację związaną z metaforą „stada" (1P 5,1-3; Mk 6,34).

biskupami: Użycie przez Łukasza słowa episkopami łączy funkcję ustanowioną w niektórych Kościołach Pawłowych (Flp 1,1., 1 Tm 3,1-6) ze „starszymi", którzy w czasach Łukasza częściej występowali w Kościołach Azji (por. Tt 1,5-9; J.A. Fitzmyer, w: StLA 247-248). Ten ,,urząd kościelny" nie jest jeszcze zinstytucjonalizowaną formą sukcesji apostolskiej w Kościele katolickim (Prast, Prysbyter [→ § 108] 199-211).

Kościołem Boga: Wersja tekstu (rękopis B) lepsza od tej zawierającej zwrot „Kościołem Pana” (rękopisy A i D), mimo że zmusza do tłumaczenia ostatniej fazy: „nabył własną krwią” (Syn; por. Rz 8,32). Mechaniczne dodanie Pawłowych zwrotów może być przyczyną problemu, jaki stwarza sporadyczne występowanie elementów teologii przebłagalnej w pismach Łukasza (J. Lambrecht, w: Les Actes [red. J. Kremer] 322; por. komentarz do 2,23; 8,32-33).

29-30. Posiadając zdolność duchowego wglądu, Paweł przepowiada pojawienie się herezji po swoim odejściu (śmierci?), mówiąc o „wilkach” - wczesnochrześcijański symbol oznaczający heretyków (Conzelmann, Apg. 129) - z zewnątrz i od wewnątrz atakujących Kościoły. Beztroski okres harmonii dzięki jednej Ewangelii (2,44; 4,32) dobiegnie końca wraz z jego odejściem.

31. czuwajcie: Przewidując niebezpieczeństwo herezji, Paweł dostarcza antidotum w postaci czujnego urzędu Kościoła, opierającego się na tradycji związanej z jego służbą.

32. polecam was: Kościół został powierzony Słowu, nie zaś na odwrót, co stanowi odwrócenie wczesnokatolickiej interpretacji. Urząd Kościoła jest na służbie Słowa, nie jest jednak jego właścicielem (Weiser, Apg. 583-585)

36. Wszystkie wymienione elementy należą do sceny pożegnalnej. Na fakt, że słuchający nie ujrzą już więcej Pawła, wskazuje to, iż jego mowa ma charakter ostatniej woli.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

20.18-35. Pożegnalna mowa Pawła w Milecie. Mowy pożegnalne były tradycyjną formą wypowiedzi w starożytności, spokrewnioną z gatunkiem literackim zwanym testamentem (w którym umierająca lub odchodząca osoba Pozostawiała mądre wskazówki dla swych dzieci lub zwolenników). język tej mowy bardziej przypomina styl Pawła, niż Łukasza. Chociaż historycy mieli skłonność do przedstawiania cudzych mów własnymi słowami tradycyjne kształcenie w dziedzinie *retoryki obejmowało naśladowanie stylu innych autorów (prosopopoia). Ponieważ Łukasz miał przypuszczalnie ograniczony dostęp do listów Pawła (zostały one zebrane w różnych Kościołach wiele lat po śmierci apostoła), musiał poznać styl Pawła na podstawie bezpośredniego z nim kontaktu.

18-21. Wielu starożytnych filozofów zwracało się do swych słuchaczy słowami pełnymi wzruszenia (takimi, jakich używa tutaj Paweł) i przypominało, że wszelkie upomnienia, jakich im udzielili wypływały z prawdziwej przyjaźni, w przeciwieństwie do pochlebstw fałszywych przyjaciół. Była to konwencja powszechnie stosowana, kulturowo dostosowana do potrzeb słuchaczy, nie zaś jedynie pusta forma *retoryczna. Paweł i większość tych, którzy w ten sposób się wypowiadali, czynili to szczerze.

28. Episkopos („biskup”) to greckie słowo zwykle oznaczające urzędnika pełniącego funkcje przywódcze, chociaż w *Zwojach znad Morza Martwego pojawia się jego hebrajski ekwiwalent. Mimo że obraz pasterza jako przywódcy nie jest wyłącznie żydowski, należy do typowego *starotestamentowego języka używanego na oznaczenie przywódców Bożego ludu. Bóg miał wezwać pasterzy, by zdali sprawę z tego, jak opiekowali się Jego trzodą; zob. komentarz do J 10,1-18. „Uważajcie na” to typowy zwrot wyrażający moralne napominanie.

29-30. Jezus ostrzegał przed fałszywymi prorokami, zaś żydowskie teksty *apokaliptyczne przepowiadały wielki ucisk sprawiedliwych, który miał nadejść przed nadejściem końca. Trudno więc zapowiedź Pawła uznać za oryginalną. Jednak w sensie biblijnym prorok był człowiekiem, który głosił Prawdę, nie tylko przepowiadał przyszłość (Pwt 13,1-5; 18,20-22).

31. W napomnieniach często pojawia się odwołanie do ludzkiej pamięci. Zwrot „we dnie i w nocy” to tradycyjny sposób powiedzenia „zawsze”. Fragment nocy (lub dnia) mógł być liczony jako jej całość. Dobrzy mówcy powinny wczuwać się emocjonalnie w swą mowę na tyle, by właściwie wyrażać uczucia i poruszać tłumy.

32. Słowa „dziedzictwo ze wszystkimi świętymi" (tj. „oddzielenie" lub „odłączenie" dla Boga) nawiązują do żydowskiej nadziei, że jako lud Boży odziedziczą przyszły świat, podobnie jak Izrael „odziedziczył" Ziemię Obiecaną.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: My ludem Pana i Jego owcami.

Wykrzykujcie na cześć Pana, wszystkie ziemie,
służcie Panu z weselem.
Stawajcie przed obliczem Pana
z okrzykami radości.

Wiedzcie, że Pan jest Bogiem,
On sam nas stworzył,
jesteśmy Jego własnością,
Jego ludem, owcami Jego pastwiska.

W Jego bramy wstępujcie z dziękczynieniem,
z hymnami w Jego przedsionki.
Albowiem Pan jest dobry,
Jego łaska trwa na wieki.
Ps 100,1-2.3.4b-5ab

DRUGIE CZYTANIE
Nic nas nie odłączy od miłości Chrystusa

Czytanie z Listu świętego Pawła Apostoła do Rzymian

Bracia:
Jeżeli Bóg z nami, któż przeciwko nam? On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować? Któż może wystąpić z oskarżeniem przeciw tym, których Bóg wybrał? Czyż Bóg, który usprawiedliwia? Któż może wydać wyrok potępienia? Czy Chrystus Jezus, który poniósł za nas śmierć, co więcej, zmartwychwstał, siedzi po prawicy Boga i przyczynia się za nami? 

Któż nas może odłączyć od miłości Chrystusowej? Utrapienie, ucisk czy prześladowanie, głód czy nagość, niebezpieczeństwo czy miecz? Jak to jest napisane: „Z powodu Ciebie zabijają nas przez cały dzień, uważają nas za owce przeznaczone na rzeź”. Ale we wszystkim tym odnosimy pełne zwycięstwo dzięki Temu, który nas umiłował. I jestem pewien, że ani śmierć, ani życie, ani aniołowie, ani zwierzchności, ani rzeczy teraźniejsze, ani przyszłe, ani moce, ani co wysokie, ani co głębokie, ani jakiekolwiek inne stworzenie nie zdoła nas odłączyć od miłości Boga, która jest w Chrystusie Jezusie, Panu naszym.
Rz 8,31b-39

Hymn na cześć miłości Bożej zamanifestowanej w Chrystusie (8,31-39).
Omówiwszy różne aspekty nowego życia w jedności z Chrystusem i jego duchem, oraz podstawy chrześcijańskiej nadziei, Paweł kończy tę część listu retorycznym (hymnicznym?) fragmentem o miłości Boga objawionej w Chrystusie Jezusie. Fragment ten cechują nasycony emocjami język oraz powtarzające się rytmiczne frazy.

31. Stary Testament często mówi, że Bóg jest „razem z” lub „po stronie” swojego ludu (Ps 56,9; 118,6; 33,21; Ez 34,30; 36,9). Każdy, kto występował przeciwko Izraelowi, występował przeciwko Niemu (zob. Iz 50,8; por. 54,17).

”któż przeciwko nam”: Terminologia zaczerpnięta z sali rozpraw, podobna do użytej w Hi i 3 rozdz. Za. Boży plan zbawienia wyraźnie ukazuje chrześcijanom, że Bóg jest po ich stronie.

32. ”On, który nawet własnego Syna nie oszczędził”: Zob. 5,8; 8 3. Słowa te mogą stanowić nawiązanie do Rdz 22,16 – do Abrahama, który nie oszczędził Izaaka. Bóg-sędzia wydal już wyrok pomyślny dla nas; dlatego nie ma powodu oczekiwać, by zmienił swój werdykt w przyszłości.

33-35. Bóg jawi się tutaj jako adwokat (Rz 8,30 na sądzie w dniu ostatecznym. Teksty żydowskie w wyrażają pewność, że Bóg ostatecznie obroni Izraela, jak to czynił co roku w Dzień Przebłagania. Paweł jest pewien, że Bóg obroni chrześcijan dzięki wstawiennictwu Chrystusa.

Przedmiotem dyskusji są znaki interpunkcyjne użyte w tym wersecie. Wszystkie pytania należy traktować jako retoryczne.

33. ”Któż może wystąpić z oskarżeniem przeciw tym, których Bóg wybrał?”: Paweł zakłada oczywiście odpowiedź przeczącą. Możliwa aluzja do Iz 50,8-9 skłania niektórych komentatorów do rozumienia tego zdania jako stwierdzenia, na które następujące po nim pytanie stanowi reakcję.

34. ”co więcej – zmartwychwstał”: Paweł kieruje uwagę czytelnika na zmartwychwstanie Chrystusa (por. 4,24-25) oraz rzadkie odniesienie do wywyższenia Chrystusa (bez nawiązania do jego wniebowstąpieniu).

”przyczynia się za nami”: Paweł przypisuje uwielbionemu Chrystusowi działanie, które stanowi kontynuację obiektywnego aspektu odkupienia ludzkości: nadal wstawia się on u Ojca za chrześcijanami W Hbr 7,25; 9,24 działalność wstawiennicza połączona jest z kapłańskim urzędem Chrystusa – myśl, która nie pojawia się w pismach Pawłowych, Por. 1,J 2,1

35-39. Wersety 35-39 tworzą chiazm (starożytną konstrukcję literacką opartą na zasadzie odwróconego paralelizmu): nic nie zdoła nas oddzielić od miłości Chrystusa (Rz 8,35a.39b), niezależnie od rodzaju przeciwności (Rz 8,35b-36,38-39a), dzięki niej wierzący odniosą pełne zwycięstwo (Rz 8,37). Jako centralny element chiazmu werset ten miał szczególne znaczenie dla starożytnego czytelnika. Izrael wierzył, że odniesie zwycięstwo w dniu sądu ostatecznego, ponieważ Bóg był po jego stronie. Paweł zapewnia chrześcijan, że odniosą zwycięstwo w obecnych próbach na podstawie tego, co Bóg już dla nich uczynił (Rz 8,31-34).

35-36. Listy utrapień i trudności często pojawiają się w literaturze grecko-rzymskiej (posługiwano się nimi zwłaszcza do wykazania, że ludzie mądrzy pomyślnie przeszli wszystkie próby i postępowali zgodnie z tym, w co wierzyli). „Nagość" oznaczała też niedostateczny, niewystarczający przyodziewek, niekoniecznie zaś całkowite obnażenie. „Miecz" nawiązuje do egzekucji obywateli rzymskich w tym okresie, zaś cytat z Ps 44,22 (odnoszony przez żyjących w II w. po Chr. rabinów do męczeństwa) wzmacnia przekonanie, że chodzi tutaj o śmierć męczeńską (Rz 8,36).

35. ”od miłości Chrystusowej”: Tj. od miłości, którą Chrystus żywi do nas. Żadne z niebezpieczeństw ani trudności życia nie mogą spowodować, że prawdziwy chrześcijanin zapomni o miłości Chrystusa okazanej ludziom w jego śmierci i zmartwychwstaniu.

37. ”dzięki Temu, który nas umiłował”: Chrystusa, jak w 8,35, lub Boga, jak w 5,5.8. 38. W ww. 33-34, 35-37 wskazano dwie serie przeciwności, stających na drodze miłości Bożej (Chrystusowej); teraz Paweł wymienia trzecią,

”ani aniołowie, ani Zwierzchności (...) ani Moce”: Duchy różnej rangi; nie jest jasne, czy są one dobre, czy złe; w każdym razie nawet tak potężne istoty nie zdołają oddzielić chrześcijan od miłości Bożej. Być może Paweł wymienia tutaj siły, które starożytni uważali za nieprzyjazne ludziom.

38. Zważywszy na kosmiczny wymiar konfliktu, powinniśmy rozumieć „zwierzchności" i „moce", podobnie jak „aniołów", jako odnoszące się do duchowych Zwierzchności, które władają narodami i powodują sprzeciw wobec Bożego ludu. Wielu starożytnych pisarzy żydowskich używało tych słów w takim właśnie znaczeniu.

39. „Wysokie" i „głębokie" oznaczają niebo i Hades (sferę panowania śmierci). Niektórzy uczeni sugerują, że są to terminy nawiązujące do astrologii. Powszechnie wierzono, że siły duchowe kierowały narodami za pomocą gwiazd. Większość Greków żyjących w I w. po Chr. lękała się nieodpartego Fatum, które działa za pośrednictwem gwiazd. Dla Pawła życie chrześcijan nie zależy od losu, gwiazd, sił anielskich, piekła czy nieba, lecz od samego Jezusa (Rz 8,31-34).

”ani co wysokie, ani co głębokie”: Przypuszczalnie są to terminy zaczerpnięte ze starożytnej astrologii, oznaczające największe oddalenie ciał niebieskich od zenitu, za pomocą których mierzono siłę ich wpływu,

”od miłości Boga, która jest w Chrystusie Jezusie, Panu naszym”: Miłość Boża ukazana w wydarzeniu Chrystusowym stanowi niezachwiany fundament chrześcijańskiego życia i nadziei. Zakończenie jest podsumowaniem tematu poruszonego w tej części listu (rozwijanego począwszy od 8,1); tekst kończy się ponownym omówieniem refrenu.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ

Alleluja, alleluja, alleluja
Ja jestem dobrym pasterzem
i znam owce moje, a moje Mnie znają.
Alleluja, alleluja, alleluja
J 10,14

EWANGELIA
Dobry pasterz daje życie za owce

Słowa Ewangelii według świętego Jana

Jezus powiedział do faryzeuszów: „Ja jestem dobrym pasterzem. Dobry pasterz daje życie swoje za owce. Najemnik zaś i ten, kto nie jest pasterzem, do którego owce nie należą, widząc nadchodzącego wilka, opuszcza owce i ucieka, a wilk je porywa i rozprasza. Najemnik ucieka dlatego, że jest najemnikiem i nie zależy mu na owcach. Ja jestem dobrym pasterzem i znam owce moje, a moje Mnie znają, podobnie jak Mnie zna Ojciec, a Ja znam Ojca. Życie moje oddaję za owce. Mam także inne owce, które nie są z tej owczarni. I te muszę przyprowadzić i będą słuchać głosu mego, i nastanie jedna owczarnia i jeden pasterz”.
J 10,11-16

11-13. Pasterz naraża życie, by chronić swoje owce przed drapieżnikami i złodziejami. Faryzeusze uważali zawód pasterski za nieczysty, arystokraci gardzili nimi jako pospolitymi robotnikami należącymi do warstwy niższej. Przeciwnikom Jezusa trudno byłoby się zatem utożsamić z bohaterem przypowieści. W żydowskiej potocznej frazeologii „życie" było skróconą formą zwrotu „życie wieczne", który oznacza życie w przyszłym świecie. Jedność z Jezusem pozwala doświadczyć tego życia już obecnie. Najemny sługa nie był odpowiedzialny za obronę owiec przed atakami dzikich zwierząt (Wj 22,13) i pracował w zamian za wynagrodzenie, nie zaś dlatego, że owce były jego własnością. Religijni przywódcy, którzy pozwolili, by Boże owce uległy rozproszeniu, nie byli Jego prawdziwymi przedstawicielami, ponieważ nie zależało im na tym, na czym zależało Jemu (Jr 23,1; Ez 34,6).

”dobrym pasterzem”: Greckie słowo kalos, „dobry", oznacza „szlachetny" lub „doskonały" nie zaś po prostu „dobry do" czegoś. W przeciwieństwie do złych pasterzy, którzy pozwalali, by owce były pożerane przez wilki, Jezus oddaje za owce własne życie. W Mk 14,27 Jezus nawiązuje do Za 13,7 opowiadającym o uderzeniu pasterza i rozproszeniu owiec. W ten sposób obraz Jezusa jako pasterza, który umiera za owce, nawiązuje do wczesnochrześcijańskiej tradycji męki Pańskiej.

14-15. Stary Testament często opisywał przymierze, które łączy Izraela z Bogiem, jako „znanie" Go, co miało oznaczać bliską i nacechowaną posłuszeństwem relację z Nim (np. Jr 31,34; Oz 6,6). Zob. J 10,3-4 i J 16,13-15.

”znam owce moje”: Druga wypowiedź Jezusa ma bardziej Janowy charakter, ukazuje bowiem związek między pasterzem i owcami jako analogiczny do łączącego Jezusa z jego Ojcem. Związek ten stanów podstawę ofiary, jaką Jezus złoży dla dobra owiec. W J 15,12-17 wykorzystano przykład przyjaźni, by opisać śmierć Jezusa w kontekście takiej właśnie relacji.

16-18. Obraz zbierania owczarni w jedno stado w języku Starego Testamentu oznaczał zgromadzenie owiec Izraela rozproszonych wśród narodów (por. Ez 37,21-24; Mi 2,12). Ponowne zgromadzenie Izraela w czasach ostatecznych było jedną z podstawowych nadziei starożytnego judaizmu, którą odnaleźć można w żydowskich pismach i modlitwach. Jezus może mieć tutaj jednak na myśli pogan.

”inne owce, które nie są z tej owczarni”: Słowa te przerywają rozważania na temat związków owiec z pasterzem i Jezusa z Ojcem, zawartych w obrazie pasterza/ owiec, nawiązując do „innych owiec", które będą również słuchały głosu Jezusa. W innych miejscach J wtrącenia takie odnoszą się do przyszłych pokoleń wierzących (np. J 17,20; 20,29). Można je również odnieść do późniejszego przyjścia pogan („Greków") do Jezusa, które Jan wspomina dwukrotnie (J 7,35; 12,20-22). W czasie gdy J była już spisana, wspólnota Janowa wiedziała o istnieniu innych wspólnot chrześcijańskich, szczególnie tych, których tradycja sięgała apostoła Piotra (J 21,15-19), któremu nadano tytuł „pasterz". Uwaga ta może być również aluzją do chrześcijan, którzy nie należeli do owczarni Janowej.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :