Narodzenie Pańskie

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

Komentarze biblijne do czytań:

• Mszy Wigilii
• Mszy w nocy
• Mszy o świcie

NARODZENIE PAŃSKIE - Msza w dzień

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Cała ziemia zobaczy zbawienie Boże

Czytanie z Księgi proroka Izajasza

O jak są pełne wdzięku na górach
nogi zwiastuna radosnej nowiny,
który ogłasza pokój, zwiastuje szczęście,
który obwieszcza zbawienie,
który mówi do Syjonu:
„Twój Bóg zaczął królować”.
Głos! Twoi strażnicy podnoszą głos,
razem wznoszą okrzyki radosne,
bo oglądają na własne oczy
powrót Pana na Syjon.
Zabrzmijcie radosnym śpiewaniem,
wszystkie ruiny Jeruzalem!
Bo Pan pocieszył swój lud,
odkupił Jeruzalem.
Pan obnażył już swe ramię święte
na oczach wszystkich narodów;
I wszystkie krańce ziemi zobaczą
zbawienie naszego Boga.

Iz 52,7-10

Posłaniec zbawienia (52,7-10).
Entuzjazm rozbrzmiewa pulsem staccato, ”zwiastuna radosny nowiny”: Por. Iz 40,9; 2 Sm 18,19-33.

8. Radosny okrzyk powtarzają strażnicy stojący na zburzonych murach Jerozolimy; ludzie oglądają „powrót Pana na Syjon” (por. Iz 62,6-7).

9-10. Hymn dziękczynny, w odpowiedzi na przybycie zwiastuna, pobrzmiewa starotestamentowymi tekstami (So 3,13-18; Jl 2,21).
 

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Ziemia ujrzała swego Zbawiciela.

Śpiewajcie Panu pieśń nową,
albowiem uczynił cuda.
Zwycięstwo Mu zgotowała Jego prawica
i święte ramię Jego.
Refren.
Pan okazał swoje zbawienie,
na oczach pogan objawił swoją sprawiedliwość.
Wspomniał na dobroć i wierność swoją
dla domu Izraela.
Refren.
Ujrzały wszystkie krańce ziemi
zbawienie Boga naszego.
Wołaj z radości na cześć Pana, cała ziemio,
cieszcie się, weselcie i grajcie.
Refren.
Śpiewajcie Panu przy wtórze cytry,
przy wtórze cytry i przy dźwięku harfy.
Przy trąbach i przy dźwięku rogu,
na oczach Pana i Króla się radujcie.
Refren.

Ps 98,1,2-3ab,3cd-4,5-6

Ps 98. Psalm na cześć Jahwe-Króla, podobny do Ps 96

Struktura:

- ww. 1-3 (wezwanie skierowane do ludu Bożego, by wielbili Jahwe za Jego zbawcze czyny wobec Izraela):
- ww. 4-6 (wezwanie całej ludzkości, by przyłączyła się do radosnego wielbienia Króla Jahwe w Świątyni);
- ww. 7-9 (wezwanie całego stworzenia, by uznało rządy Jahwe).

1-3. Kluczowym terminem w tym fragmencie jest „zbawienie/zwycięstwo” w ww. 1 b, 2a, 3b. W centrum uwagi są zbawcze dzieła, których Bóg dokonał „wobec domu Izraela” (w. 3). Dopiero później uwaga zostaje skierowana na narody („cała ziemia” w w. 4).

3. „dobroć i… wierność swoją”: Hebr. heses i `ěmûnâ odnoszą się do zobowiązania Jahwe w zawartym przymierzu; „wspomniał” ma konkretne odniesienie (por. Wj 2,24). Bóg podjął działania, by wybawić Izraela.

4-6. Wzmianki o instrumentach muzycznych i pieśni wskazują na świątynię (zob. „wobec Pana” w w. 6b). „Misja” Izraela, chociaż nigdy nie była głównym motywem ST, zawierała obraz narodów przychodzących na Syjon, by wielbić Jahwe (Iz 2,1-4).

7-9. Por. Ps 96,1.-13. Wy mienienie miejsc wodnych („morze” w w. 7, „rzeki” w w. 8) i suchy ląd („świat” w w. 7, „góry” w w. 8) to pewnego rodzaju meryzm podkreślający, że całe stworzenie powinno przyłączyć się do chóru radości.
 

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

98,1. Święte ramię Jego.
Obraz wyciągniętego ramienia lub mocarnej ręki często pojawia się w egipskich inskrypcjach opisujących potęgę faraona. Motyw ten został wykorzystany w narracji o wyjściu Izraelitów z Egiptu, by opisać przewagę Boga nad faraonem. W pochodzących z XIV w. przed Chr. listach z Amarna, Abdi-Heba, namiestnik Jerozoli­my, odwołuje się do „mocnego ramienia króla" jako podstawy swojego mianowania. Podobnie, w pochodzącym z okresu XI dynastii hymnie do Ozyrysa, jego wzrastanie do potęgi oddane zostało frazą: „gdy jego ramię było mocne". W hymnie Horemheba na cześć Tota opisano bóstwo księżyca wiodące boską arkę po niebie „wyciągniętym ra­mieniem".

98.8. Personifikacja natury.
Nie jest niczym nie­zwykłym dla Biblii personifikowanie sił przyrody, autorzy biblijni nie przypisują im jednak osobowości, jak to miało miejsce w innych kręgach kulturo­wych Bliskiego Wschodu. W Mezopotamii, Kanaanie i Egipcie siły przyrody uważano za manifesta­cje poszczególnych bóstw, które panowały nad światem natury i były z nim splecione.

98.9.Będzie sądził świat sprawiedliwie.
Hebrajskie słowo oznaczające „sprawiedliwość" można po­równać z terminem mezopotamskim używanym podczas ogłaszania uwolnienia od długów. Na Bli­skim Wschodzie uwalniano więźniów z reguły w pierwszym lub drugim roku panowania nowego króla (później zaś co jakiś czas, począwszy od tej chwili). Na przykład w okresie starobabilońskim król Ammisaduka (XVII w. przed Chr.) wymazał wszystkie długi dla uczczenia boga Szamasza. Jednym ze sposobów czynienia sprawiedliwości było przynoszenie ulgi cierpiącym za długi (zwykle bez własnej winy).

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

DRUGIE CZYTANIE
Bóg przemówił do nas przez Syna

Czytanie z Listu do Hebrajczyków

Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców przez proroków, a w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna. Jego to ustanowił dziedzicem wszystkich rzeczy, przez Niego też stworzył wszechświat.
Ten Syn, który jest odblaskiem Jego chwały i odbiciem Jego istoty, podtrzymuje wszystko słowem swej potęgi, a dokonawszy oczyszczenia z grzechów, zasiadł po prawicy Majestatu na wysokościach. On o tyle stał się wyższym od aniołów, o ile odziedziczył wyższe od nich imię.
Do którego bowiem z aniołów powiedział kiedykolwiek :
„Ty jesteś moim Synem, Jam Cię dziś zrodził?”
I znowu:
„Ja będę Mu ojcem, a On będzie mi synem”.
Skoro zaś znowu wprowadzi Pierworodnego na świat, powie:
„Niech Mu oddają pokłon wszyscy aniołowie Boży”.

Hbr 1,1-6

Wstęp (1-4).

”Wielokrotnie i na różne sposoby”: Niektórzy komentatorzy nie dostrzegają różnicy pomiędzy dwoma sposobami określenia Bożego przemawiania do ludzi w przeszłości, i uważają to wyrażenie za „hendiadys”. Jest jednak bardziej prawdopodobne, że pierwsze określenie odnosi się do częściowego charakteru objawienia ST, drugie zaś do sposobów udzielania go

”ojców”: Przodków Izraela. Słowo to nie musi oznaczać, że List był skierowany do osób żydowskiego pochodzenia, bowiem to samo sformułowanie zostało użyte w 1 Kor 10,1 napisanym do chrześcijan wywodzących się z pogan. Nawracając się do Chrystusa, potomka Abrahama, poganie zostali włączeni do wspólnoty duchowego Izraela (Ga 3,29).

”proroków”: Nie chodzi jedynie o tych, których imiona zachowały się w księgach ST noszących ich imiona, lecz o wszystkich ludzi w dziejach Izraela, przez których przemawiał Bóg, tj. Abrahama (Rdz 20,7), Mojżesza (Pwt 18,18), Natana (2 Sm 7,2) i Eliasza (1 Krl 18,22).

1-2. Te dwa wersety stanowią jeden z najlepszych przykładów starożytnej greckiej prozy attyckiej. Znaleźć tutaj można takie środki literackie jak aliteracja (pięć greckich słów ww. 1 rozpoczyna się literą p). Wydaje się też, że autor częściowo wzoruje swój język na prologu do Księgi Syracha, deuterokanonicznej księgi mądrościowej, która znajdowała się w tym okresie w szerokim obiegu i była niemal na pewno znana jego czytelnikom.
Chrystus został przedstawiony jako ostateczne Słowo Boże. Starożytny judaizm utożsamiał Boże Słowo z Jego Mądrością. Pogląd, że Bóg stworzył wszystkie rzeczy za pośrednictwem Mądrości lub swojego Słowa pojawia się już w Starym Testamencie (np. Prz 8,30; Ps 33,6, zawierający aluzję do Rdz l); temat ten został później szerzej rozwinięty przez judaizm. Jako pełnia Słowa, Chrystus przewyższał autentyczne, chociaż jedynie częściowe, objawienie się Boga w Prawie.

"Ostateczne dni" to w języku Starego Testamentu czas, w którym nastąpi koniec świata (Iz 2,2; Ez 38,16; Oz 3,5; Mi 4.1; por. Pwt 4.30.32: 8,16), już zapoczątkowany w Chrystusie. "Dziedzic" posiadał prawny tytuł własności nadany przez tę osobę, która go uczyniła dziedzicem: por. komentarz na temat "odziedziczenia" w w 4.

2.”a w tych ostatecznych dniach”: Dosł. „pod koniec tych dni”; gr. fraza LXX stanowi przekład hebr. bě`ahǎrît hayyāmîn, który nie zawsze znaczy „pod koniec dni”, w czasach ostatecznych; takie jest jednak typowe znaczenie tego zwrotu (zob. Iz 2,2; Jr 23,20; Ez 38,16; Dn 10,14). Autor Hbr, zgodnie z wyobrażeniami całego wczesnego chrześcijaństwa, uważał, że czasy ostateczne zostały zapoczątkowane przez wydarzenie Chrystusowe, przecie wszystkim przez zbawczą ofiarę Jezusa (por. 9,26), opisuje chrześcijan jako ludzi, którzy doświadczyli „mocy przyszłego wieku” (6,5).

”przez Syna”: Tego, który jest synem. Boże przesłanie, przekazane za pośrednictwem Syna, dotyczyło przede wszystkim zbawczego celu wobec ludzkości, wyrażającego się posłaniem Jezusa i „wiecznym odkupieniem” (9,12), zapewnionym przez jego śmierć i wywyższenie. „Chrystus jest ostatnim słowem Bożym skierowanym d świata; w nim objawienie zostało dopełnione, stało się ostateczne i jednorodne” (Moffatt, Hebrews 2).

dziedzicem wszystkich rzeczy, przez Niego też stworzył wszechświat”: Syn pełni rolę kupiciela i pośrednika stworzenia. Chociaż stało się to u kresu dni, dziedzictwo wymieniono na pierwszym miejscu. Uczynienie Chrystusa dziedzicem nie jest wydarzeniem pozaczasowym, poprzedzającym jego wcielenie; nastąpiło, gdy wstąpił do chwały po męce (por. Rz 8,17). Połączenie słów „dziedzicem” i „odziedziczył” w w. 4 wskazuje, że uczynienie Syna „dziedzicem wszystkich rzeczy” łączy się z otrzymaniem przez niego „imienia ponad wszelkie imię” po jego uniżeniu (Flp 2,6-11). Mimo to istniał on, zanim ukazał się w ludzkiej postaci: przez niego Bóg „stworzył wszechświat” (tous aiōnas). Greckie słowo aiōn może oznaczać „świat” albo „wiek”, jednak jego użycie z 11,3 w związku ze stworzeniem wszechświata wskazuje na pierwsze znaczenie. Jeśli l mn. jest zamierzona, pojawia się tutaj koncepcja wielu światów, widzialnych i niewidzialnych, a do ostatnich zaliczają się okręgi nieba. J.D.G. Dunn argumentował, że wyznaczenie Syna na pośrednika Stworzenia i późniejsze stwierdzenia w w. 3 wskazują „być może bardziej na preegzystencję jakiejś idei i celu w Bożym umyśle niż na osobowy Boski byt”.
Wielu naukowców uważa, że ww. 3-4 (niektórzy dodają także w. 2) zawierają liturgiczny hymn, który autor włączył do tekstu lub przynajmniej elementy takowego Opis Syna jako pośrednika stworzenia w w. 2 łączy go z personifikacją Mądrości ze ST (Prz 8,30; Mdr 7,22), a werset ten kontynuuje tę myśl. On jest blaskiem (apaugasma) Ojcowskiej chwały (Mdr 7,26). Słowo apaugasma może być rozumiane w znaczeniu aktywnym (promieniowania) lub biernym (odbijania, odblasku); zakładając, że tekst nawiązuje do Mdr 7,26 i dalszych opisów, znaczenie bierne jest bardziej prawdopodobne,

”odbiciem” [charaktēr] Jego istoty”: Słowa te przywołują opis jako „obrazu” (eikōn) Bożej dobroci (Mdr 7,26). Słowo charaktēr znaczy przypuszczalnie to samo co eikōn użyte wobec Chrystusa w Kol 1,15

”podtrzymuje wszystko”: Syn prowadzi i podtrzymuje wszystko, co zostało przez niego stworzone (por. Kol 1,17), podobnie jak Mądrość „sięga z mocą od krańca do krańca i włada wszystkim z dobrocią” (Mdr 8,1).

”dokonawszy oczyszczenia z grzechów”: Autor przechodzi od kosmicznej roli istniejącego w wieczności Syna do zbawczego dzieła uwielbionego Jezusa. Podobne zestawienie znaleźć można w Koi 1,15-20; w ST Mądrość pełni rolę zarówno kosmiczną, jak i soteriologiczną (Prz 8,22-36; Mdr 9,9-18).

”Majestatu”: Wyrażająca szacunek parafraza imienia Boga, podobnie jak „Wszechmocny” w Mk 14,62

Posadzenie Jezusa na tronie po prawicy Bożej (1,13) jest traktowane jako wypełnienie Ps 110,1. Tekst ten jest często cytowany w NT w opisach uwielbienia Jezusa (Dz 2,34-36; Rz 8,34; Kol 3,1; 1 P 3,22); Uwielbienie to jest bezpośrednio związane ze zmartwychwstaniem, nie należy zatem dopatrywać się jakiegoś znaczenia w niemówieniu w Hbr wprost o zmartwychwstaniu (z wyjątkiem 13,20), jest ono bowiem zakładane wszędzie tam, gdzie mowa o wywyższeniu Jezusa

3. Żydowscy autorzy piszący w języku greckim często podkreślali, że Boska Mądrość była dokładnym „odbiciem” Boga, pieczęcią, na której „odcisnął” On swój obraz na całym stworzeniu (podobnie jak podobizna człowieka umieszczana na monetach). Zasiadanie po prawicy króla było oznaką najwyższej godności i aluzją do Ps 110,1 przytoczonego wprost w Hbr 1.13. "Oczyszczanie" z grzechów było zadaniem kapłanów; wzmianka o oczyszczeniu stanowi zapowiedź tematu, który pojawi się w dalszej części księgi.

4. Niektórzy przedstawiciele żydowskiej diaspory przypisywali aniołom istotną rolę w dziele stworzenia, lecz wcześni autorzy chrześcijańscy tradycyjnie im jej odmawiali (Kol 1,l6), podobnie jak to czyniło wielu nauczycieli żydowskich. Wywyższenie Jezusa upoważnia Go do zajęcia pozycji znacznie wyższej od aniołów — pozycji Syna (Hbr 1,5). (Chociaż pewni nauczyciele żydowscy powiadali, że Bóg, nadając Izraelowi Prawo, otoczył Go większą czcią od aniołów, chodzi tutaj o coś więcej niż porównanie z Izraelem, ponieważ sam Jezus został utożsamiony z Bożym Słowem w Hbr 1,1-3 i jest „Synem” w znaczeniu, w jakim tytuł ten nie przysługuje aniołom. Określenie to było stosowane do aniołów w sposób ogólny, np. w Hi 1,6, Jezus zaś został uznany za jedynego Syna. Ci czytelnicy listu, którym trudno było przyjąć Boską naturę Jezusa, lecz zgadzali się uznać Go jedynie za istotę nadludzką, mogli też pragnąć widzieć w Nim anioła, jak to czynili niektórzy chrześcijanie żydowskiego pochodzenia w II w. po Chr. Jeśli tak właśnie było, autor listu odrzuca stanowisko kompromisowe jako niewystarczające — Hbr 2,5-18.)

”stał się wyższym od aniołów”: Wywyższony Jezus „odziedziczył wyższe od nich imię”. W myśli semickiej imię określało istotę noszącej je osoby, zaś przyjęcie nowego imienia oznaczało zmianę, która się w niej dokonała. Tutaj imieniem jest „Syn”. A. Vanhoye słusznie wskazuje, że nie można tego wywnioskować jedynie z ww. 1-4 i że fakt, iż imię Syn" zostało "odziedziczone" przez Jezusa podczas jego wywyższenia staje się jasny jedynie w kontekście następnych wersetów. To, że owo przyjęcie imienia podczas wywyższenia nie powinno być rozumiane w sensie adopcji, dobrze oddają słowa Hofiusa: "Syn stał się jako wywyższony tym, kim już był istniejąc w wieczności". Powód wspomnienia wyższości Jezusa nad aniołami łączy się z celem Hbr: odbiorcom listu grozi odejście od słowa Bożego wypowiedzianego za pośrednictwem jego Syna. Konsekwencje tego byłyby przerażające, znacznie gorsze od kary, jaka spotkała Hebrajczyków, którzy nie usłuchali słów przekazanych za pośrednictwem aniołów (2,2), Prawa Mojżeszowego, ponieważ Syn jest wyższy od aniołów, którzy byli pośrednikami przekazującymi Prawo. (Na temat aniołów jako pośredników Prawa zob. Dz 7,53; Ga 3,19; Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela 5,15,3 § 136). Jednak główne przeciwieństwo, jakie Hbr kreśli między starym i nowym przymierzem, polega na tym, że nowe posiada wyższe kapłaństwo, a przybytek nie znajduje się na ziemi, lecz w niebie (8,1-12). Kapłaństwo starego przymierza, z którym porównano nowe, było kapłaństwem lewickim; autor mógł jednak również nawiązywać do żydowskiej koncepcji, według której w niebieskim przybytku służbę kapłańską sprawowali aniołowie (por. np. T Levi 3,4-6; zob. też b. Hag. 12b, gdzie pełnienie tej funkcji przypisuje się archaniołowi Michałowi). Podkreślając wyższość Jezusa nad aniołami, autor ma przypuszczalnie na myśli główny temat Hbr, kapłaństwo Jezusa w niebie, przez co pragnie powiedzieć, że Jezus, nie zaś anioł, jest kapłanem pełniącym służbę w niebieskim przybytku. Na koniec należy zauważyć, że wprowadzające wersety Hbr są uderzająco podobne do pism Filona, w których Logos jest obrazem (eikoō) Boga i narzędziem, za pomocą którego został stworzony wszechświat. Greckie słowo charaktēr, które w NT pojawia się jedynie w Hbr 1,3, często występuje w pismach Filona, zwykle dla określenia ludzkiej duszy, lecz także Logosu (De plant. 18).

5. Wyższość Jezusa nad aniołami zostaje teraz wykazana za pomocą serii siedmiu tekstów ST. Pierwszy, Ps 2,7, zalicza się do psalmów królewskich, napisanych przypuszczalnie dla uczczenia wstąpienia na tron króla Judy. Według 2 Sm 7,14, drugiego tekstu, związek łączący Boga z królem Dawidowym odpowiada związkowi ojca i syna; W konsekwencji dzień wstąpienia króla na tron i objęcia przez niego władzy był dniem, w którym został on „zrodzony” jako Syn Boży. Mesjańską interpretację tych tekstów, stanowiącą konsekwencję wiary, że Mesjasz będzie pochodził z linii Dawida, odnaleźć można w przedchrześcijańskim 4QFlor 1,11-13, bezpośrednio w 2 Sm 7,14, pośrednio w Ps 2,7, bowiem Florilegium odnosi się do ww. 1-2 tego Psalmu, lecz „Pomazaniec” jest tym, o kim mowa w w. 7. Autor Hbr rozumie „dziś” z Ps 2,7 jako dzień wywyższenia zmartwychwstałego Chrystusa (por. Dz 13,33).
Autor Listu do Hebrajczyków cytuje Ps 2,7 i 2 Sm 7,14 — teksty, które były już wcześniej łączone ze sobą w spekulacjach na temat przyjścia Mesjasza (w Zwojach znad Morza Martwego). Komentatorzy żydowscy często kojarzyli ze sobą teksty po siadające wspólne kluczowe słowo. Rolę takiego kluczowego słowa pełni tutaj „Syn”. Podobnie jak kilka innych fragmentów mesjańskich, Ps 2 wystawiał obietnicę daną królewskiej dynastii Dawida w 2 Sm 7. Słowo „zrodzenie” odnosi się tutaj do królewskiej koronacji; w przypadku Jezusa — do Jego wywyższenia Powtórzenie podobnego retorycznego pytania w w. 13 sugeruje, że mamy tutaj do czynienia z inkluzją, literackim środkiem obramowującym, który niczym nawias obejmuje wersety 5-14 jako jednolitą myśl (Żydzi żyjący w diasporze często poprzedzali cytaty z Pisma retorycznymi pytaniami.)

6. Trzeci cytat, stanowiący połączenie Pwt 32,43, LXX i Ps 97,7, zostaje poprzedzony wprowadzeniem „powie”. Nie jest pewne, do jakiego wydarzenia odnosi się w. 6a. Niektórzy uczeni sądzą, że chodzi o paruzję. Jeśli słowo „znowu” traktować jako modyfikację czasownika („kiedy ponownie wprowadzi Pierworodnego na świat”), interpretacja ta zyska silny, lecz nie rozstrzygający argument. Jednak słowo „znowu” może mieć li jedynie charakter wprowadzenia do nowego argumentu zaczerpniętego z Pisma, podobnie jak w 1,5 (por. 2,13; 10,30); fakt, że dotyczy ono określonego czasu, nie wyklucza takiej możliwości (por. Mdr 14,1). W takim przypadku odnosiłoby się do wywyższenia Jezusa; świat, do którego został on wprowadzony, to „przyszły świat”, który zostanie poddany jemu, nie zaś aniołom (2,5). Ponieważ wcielony Syn „mało od aniołów był pomniejszony” (2,9), nie jest rzeczą niemożliwą, by chodziło tutaj o narodziny Jezusa
Słowo „Pierworodny” dodatkowo określa prawa dziedziczne przysługujące najstarszemu synowi, który otrzymywał dwa razy więcej niż każdy następny syn (Pwt 21,17). „Pierworodny” jest też tytułem Dawidowego króla z Ps 89,26-27. Do koronacji Jezusa na króla i — w konsekwencji — Jego wyższości nad aniołami autor odnosi tekst Pwt 32 zaczerpnięty z przekładu Septuaginty. Pisarze wczesnochrześcijańscy często powoływali się na Księgę Powtórzonego Prawa, która w żydowskiej diasporze była używany podczas nabożeństw wraz z Psalmami. (Chociaż tekst ten nie pojawia się w hebrajskich rękopisach masoreckich, jego obecność w zwoju Księgi Powtórzonego Prawa z Qumran wskazuje na to, że występował on w rękopisach hebrajskich, z których dokonano greckiego przekładu.) Autor listu przypuszczalnie odczytuje tekst zgodnie z hebrajską metodą interpretacji: na podstawie (w niuansów gramatycznych odróżnia słowo „Bóg” od słowa „Mu”, odnosząc je do różnych osób. (Niektórzy starożytni czytelnicy mogli sobie również przypomnieć tradycję żydowską, zgodnie z którą Bóg nakazał aniołom, by oddały cześć Adamowi w chwili jego stworzenia, został bowiem uczyniony na obraz Boga.)
 

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Zajaśniał nam dzień święty,
pójdźcie narody, oddajcie pokłon Panu,
bo wielka światłość zstąpiła dzisiaj na ziemię.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.


EWANGELIA
Słowo stało się ciałem

Słowa Ewangelii według świętego Jana

Na początku było Słowo,
a Słowo było u Boga,
i Bogiem było Słowo.
Ono było na początku u Boga.
Wszystko przez Nie się stało,
a bez Niego nic się nie stało,
co się stało.
W Nim było życie,
a życie było światłością ludzi,
a światłość w ciemności świeci
i ciemność jej nie ogarnęła.
Pojawił się człowiek posłany przez Boga,
Jan mu było na imię.
Przyszedł on na świadectwo,
aby zaświadczyć o Światłości,
by wszyscy uwierzyli przez niego.
Nie był on światłością,
lecz posłanym, aby zaświadczyć o Światłości.
Była Światłość prawdziwa,
która oświeca każdego człowieka,
gdy na świat przychodzi.
Na świecie było Słowo,
a świat stał się przez Nie,
lecz świat Go nie poznał.
Przyszło do swojej własności,
a swoi Go nie przyjęli.
Wszystkim tym jednak, którzy Je przyjęli,
dało moc, aby się stali dziećmi Bożymi,
tym, którzy wierzą w imię Jego,
którzy ani z krwi,
ani z żądzy ciała,
ani z woli męża,
ale z Boga się narodzili.
Słowo stało się ciałem
i zamieszkało między nami.
I oglądaliśmy Jego chwałę,
chwałę, jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca,
pełen łaski i prawdy.
Jan daje o Nim świadectwo i głośno woła w słowach: „Ten był, o którym powiedziałem: Ten, który po mnie idzie, przewyższył mnie godnością, gdyż był wcześniej ode mnie”. Z Jego pełności wszyscyśmy otrzymali łaskę po łasce. Podczas gdy Prawo zostało nadane przez Mojżesza, łaska i prawda przyszły przez Jezusa Chrystusa. Boga nikt nigdy nie widział. Jednorodzony Bóg, który jest w łonie Ojca, o Nim pouczył.
J 1,1-18

Prolog:
Słowo przychodzi na świat (1,1-18). Paralelny układ zdań prologu J, posługiwanie się wyrazem logos, „słowo”, które nie pojawia się w dalszej części księgi, wtrącenia narratora (ww. 6-8,9[?] 13,15) oraz użycie w w. 11 wyrażenia „swoi” w znaczeniu przeciwnym do tego, jakie posiada w J 13,1, wskazuje, że tekst ten został zaadaptowany z materiału należącego do wcześniejszej tradycji. Tradycja wykorzystana przez ewangelistę przypomina układ chrystologicznego hymnu Istnieją rozmaite rekonstrukcje przed-Janowego hymnu chociaż powszechnie przyjmowany jest następujący jego schemat:

w. 1 [w. 2], ww. 3-4 [w. 5], [w. 9ab], [w. 10ab], w 10c-11, w. 12ab, w. 14a[b]c, w. 16.

Hymn opiewa przedwiecznie istniejące Słowo oraz jego udział w stworzeniu (Ww. 1-5); działanie, Słowa polegające na prowadzeniu i oświecaniu ludzi często odrzucających Bożą mądrość (ww. 9ab, 10-12), pozwala im uczestniczyć w Boskiej pełni.

Grecki wyraz przetłumaczony jako „Słowo” był używany przez wielu starożytnych filozofów na oznaczenie „rozumu”, siły która stworzyła kosmiczny porządek. Filon połączył to wyobrażenie z żydowskimi koncepcjami „Słowa”. W Starym Testamencie pojawia się personifikacja Mądrości (Prz 8), natomiast starożytny judaizm utożsamiał uosobioną Mądrość, Słowo i Prawo (Torę). Nazywając Jezusa „Słowem”, Jan widzi w Nim ucieleśnienie całego Bożego objawienia i oznajmia w ten sposób, że jedynie ci, którzy przyjmują Jezusa, w pełni przestrzegają Prawa (J 1,17). Żydzi uważali Mądrość/Słowo za boskie, odrębne jednak w stosunku do Boga Ojca, był to więc najbliższy możliwy termin, jakiego Jan mógł użyć do opisania Jezusa.

1-2. Rozpoczynając swoją Ewangelię w sposób nawiązujący do początku Księgi Rodzaju (Rdz 1,1), Jan czyni aluzję do Starego Testamentu i żydowskiego obrazu Boga, który stworzył świat swoją odwieczną mądrością lub słowem. Zgodnie z ówczesną tradycyjną nauką żydowską, mądrość ta istniała zanim powstała reszta stworzenia. Oznajmiając, że Słów Słowo „było” na początku, a szczególnie nazywając je „Bogiem” (w. 1; także w najbardziej prawdopodobnym odczytaniu J 1,18), Jan wykracza poza powszechną żydowską koncepcję, by dać do zrozumienia, że Jezus nie został stworzony (por. Iz 43,10-11).

”Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga”: Wersety przypominają Rdz 1,1 oraz tradycje o Mądrości towarzyszącej Bogu w dziele stworzenia (Prz 8,30; Mdr 7,25). W hellenistycznej grece słowo pros było używane w znaczeniu wyrazu towarzyszącego, bez żadnego odcienia znaczeniowego sugerującego ruch "ku czemuś", chociaż niektórzy egzegeci odnajdują w nim wskazówkę dynamicznej więzi łączącej Słowo i Boga. Wyraz theos, ,.Bóg”, użyty bez przedimka pełni rolę orzecznika. Ewangelia Jana wykracza poza starannie dobrane sformułowania tradycji mądrościowej, która nigdy nie sugerowała, że Mądrość jest równa Bogu.

3-4. Rozwijając myśl Starego Testamentu (np. Ps 33,6; Prz 8,30), nauczyciele żydowscy podkreślali, że Bóg stworzył wszystkie rzeczy za pośrednictwem swojej Mądrości/Słowa/Prawa i podtrzymywał ich istnienie, ponieważ sprawiedliwi praktykowali Prawo. (Niektórzy wskazywali nawet na to, że w opisie stwarzania Rdz 1 dziesięciokrotnie oznajmia „i Bóg powiedział”, co miało znaczyć, iż stworzył wszystko posługując się Dziesięciorgiem przykazań.) Starożytni nauczyciele żydowscy zgodziliby się z wersetem 3.
Nawiązując do starotestamentowych obietnic długiego życia na ziemi, jeśli tylko Izrael będzie posłuszny Bogu (np. Wj 20,12; Pwt 5,16; 8,1; 11,9), żydowscy nauczyciele podkreślali, że nagrodą za okazywanie posłuszeństwa Bożemu Słowu jest życie wieczne. Jan oznajmia, że życie to było zawsze dostępne za pośrednictwem Bożego Słowa, to zaś Słowo utożsamia on z Jezusem. Żydowscy myśliciele nazywali wiele rzeczy „światłością” (np. sprawiedliwych, patriarchów, Izraela, Boga), lecz termin ten był najczęściej stosowany w odniesieniu do Bożego Prawa (metafora stosowana także w Starym Testamencie, np. Ps 119,105).

”Wszystko przez Nie się stało”: Nie jest pewne, czy słowa te należy łączyć z zakończeniem w. 3 czy też tworzą one początek w. 4.Umieszczone na początku w. 4 mogą być rozumiane jako przejaw wpływu gnostyckiego poglądu o eonach zawartych w Słowie (zob. Tri. Trac 76,2-104,3 gdzie znaleźć można szerszą relację o sferach bytu, które zaistniały w logosie). Połączenie tej frazy z w. 3 upodabnia ją do tekstu lQS 11,11: ,.przez Jego mądrość wszystko się stało. Jego myśl kieruje wszystkim, co istnieje bez Niego zaś nic się nie stało". Zarówno życie (J 11.25; 14.6), jak i światłość (J 8,12; 9.5; 12,46) nabierają soteriologicznego znaczenia w J, gdy łączone są z postacią Jezusa.

5. Stwierdzenie, że ciemność „nie ogarnęła” światłości może być grą słów (słowo to może oznaczać także „pojęła” lub "przyłoczyła"). Podobnie w Zwojach znad Morza Martwego siły światłości i ciemności toczyły śmiertelne zmagania, w których ostatecznie miała zatriumfować światłość.

”a światłość w ciemności świeci”: Niektórzy egzegeci sądzą, że wyrażenie to zostało dodane przez ewangelistę jako zapowiedź późniejszej ciemności – niewiary (J 8,12; 3,19; 12,35.46). Fragment Mdr 7,29-30 opowiada o pięknie przewyższającym piękno i gwiazd; grzech nie może pokonać Mądrości.

6-8. "Świadectwo" było szczególnym pojęciem prawnym w świecie grecko-rzymskim oraz w kręgach żydowskich. Prorok Izajasz posługiwał się nim w odniesieniu do końca świata, gdy lud Boży zostanie wybawiony, aby złożyć o Nim świadectwo narodom przed Jego trybunałem (Iz 43,10: 44,8). Obraz ten powraca w całej Janowej Ewangelii. Na temat samego Jana Chrzciciela zob. J 1,15.

„człowiek posłany przez Boga”: Pierwszy z serii fragmentów poświęconych roli Jana Chrzciciela; nie jest on postacią mesjańską, lecz świadkiem. Wtrącenie dodane w tym miejscu do hymnu przesuwa uwagę czytelnika z działalności Logosu w historii zbawienia na wydarzenie wcielenia.

9-10. Tradycja żydowska głosiła, że Bóg zaproponował przyjęcie Prawa wszystkim siedemdziesięciu narodom na Górze Synaj, z żalem jednak stwierdził, że wszystkie narody odrzuciły Jego Słowo, tylko Izrael je przyjął. Podobnie świat za dni Jana nie rozpoznał Bożego Słowa, które przebywało pośród ludzi.

9. ”światłość prawdziwa”: Tekst może być dodatkiem ewangelisty łączącym następne słowa z wcieleniem. Słowo alēthinos, „prawdziwy”, używane jest w znaczeniu „prawdziwego, rzeczywistego” (= rzeczywistość pochodząca od Boga): czciciela Boga (J 4,23), chleba z nieba (J 6,32), krzewu winnego (J 15,1) i samego Boga (J 17,3; por. 7,28).

10-11. Jan zrywa tutaj z wyobrażeniem właściwym żydowskiej tradycji, zgodnie z którym jedynie Izrael, przeciwnie do wszystkich narodów, przyjął Prawo. Żydzi oczekiwali, że wierni spośród Izraela podobnie przyjmą objawienie, gdy Bóg ponownie nada Prawo w czasach ostatecznych (Iz 2,3; Jr 31,31-34). (Według większości tradycji żydowskich w przyszłym świecie Prawo - gdyby w ogóle się zmieniało - byłoby jeszcze bardziej rygorystyczne.)

”swoi Go nie przyjęli”: Odrzucenie Słowa/światłości, które przyszło do swojej własności (ta idia) i swoich ludzi (hoi idioi) przypomina odrzucenie Mądrości w 1 Hen 42,2: „Mądrość przyszła, by zamieszkać wśród ludzi, lecz nie znalazła miejsca dla siebie; (dlatego) Mądrość powróciła na swoje miejsce i zamieszkała wśród aniołów”.

12-13. Akcent pada nie na pochodzenie etniczne (w. 11), lecz na powtórne duchowe narodzenie. Na temat szczegółów dotyczących rozumienia powtórnych narodzin w starożytnym judaizmie zob. komentarz do J 3,3.5.

”dało moc, aby się stali dziećmi Bożymi”: Słowa te mogły się pierwotnie odnosić do Mądrości, która zamieszkała w duszach sprawiedliwych (np. Syr 1,9-10). Później zostały odpowiednio zmodyfikowane, by pasowały do soteriologii Ewangelii.

”z Boga się narodzili”: We fragmencie J 3,3-8 „powtórne narodziny” z Boga przypisane zostały działaniu Ducha. Według Mdr 7,2 człowiek, który narodził się „krwi”, „nasienia męskiego” i „rozkoszy ze snem złączonej” jest taki, jak inne istoty śmiertelne i musi prosić Boga o Mądrość (Mdr 7,7).

14. Ani greccy filozofowie, ani żydowscy nauczyciele nie mogliby pomyśleć o Słowie, które staje się ciałem. Od czasów Platona greccy filozofowie podkreślali, że idee były niewidzialne i wieczne. Większość Żydów tak silnie broniła stanowiska, że istota ludzka nie może stać się bogiem, że nigdy nie przyszłoby im do głowy, iż Bóg może stać się człowiekiem.
Kiedy Bóg objawił swoją chwałę Mojżeszowi w Wj 33-34,Jego chwała była "bogata w łaskę i wierność" (Wj 34,6), co można było także przetłumaczyć "pełen łaski i prawdy". Podobnie jak Mojżesz w czasach Starego Testamentu (zob. 2 Kor 3,6-18), uczniowie oglądali Bożą chwałę, która teraz objawiła się w Jezusie. W miarę rozwijania się ewangelicznej opowieści, chwała Jezusa zostaje objawiona w Jego znakach (np. J 2,11), szczególnie jednak na krzyżu, który jest aktem miłości (J 12,23-33). Żydzi oczekiwali, że Bóg objawi swoją chwałę na sposób przypominający kosmiczny spektakl pełen fajerwerków. Przychodząc jednak po raz pierwszy, Jezus ujawnił ten sam rys Bożej logiki zbawienia, który został ukazany Mojżeszowi - Jego miłość wyrażającą się w przymierzu. Słowo „zamieszkało”, które zostało tutaj użyte oznacza dosłownie „ustawiło przybytek”, to znaczy, że podobnie jak niegdyś Bóg rozbił swój namiot pośród Izraelitów, tak teraz Słowo zbudowało w Jezusie swój przybytek między ludźmi

”Słowo stało się ciałem”: Aluzja do Słowa, które staje się ciałem (sarx) wykracza poza starotestamentowy obraz Bożej chwały i Mądrości zamieszkującej w Izraelu (Wj 25,8-9; Jl 4,17; Za 2,9; Ez 43,7, „imię” Boże miało zamieszkać w Izraelu na zawsze; Syr 24,4.8.10). Słowa te przeciwstawiają się wszelkim twierdzeniom doketystycznej chrystologii. Wyraz monogenēs odpowiada hebr. yard, „jedyny, drogocenny, wyjątkowy”

”i oglądaliśmy”: Słowa te nawiązują do świadków ze wspólnoty Janowej. W Czwartej Ewangelii „chwała” oznacza chwałę Bożą objawioną w Jezusie; również chwałę, jaką Jezus miał u Ojca przed powstaniem świata (J 17,5.24).

”pełen łaski i prawdy”: Ta, pierwotnie dołączona do w. 14a, fraza odpowiada przypuszczalnie hesed we`ěmet przymierza – miłosierdziu i przychylności okazywanych przez Boga jego ludowi.

15. ”Jan daje o Nim świadectwo”:Aluzja do świadectwa Jana Chrzciciela nawiązuje do słów J 1,30

16-17. Łaska i prawda były zwłaszcza obecne w Prawie (Wj 34,6), lecz ich ostatecznym wyrazem miało być Słowo/Prawo, które stało się Ciałem.

„z jego pełności wszyscyśmy otrzymali”: Ten jedyny przypadek użycia w J słowa plērōma, „pełnia”, przypuszczalnie nawiązuje do pojęcia pełni Bożej łaski (Ps 5,8; 106,45) lub miłosierdzia (Ps 51,3) - Por. 1QS 4,4, „pełnia Jego łaski”. Wyrażenie charin anti chariotos, „łaskę po łasce”, może stanowić odmianę pierwszego wyrażenia lub sugerować, że łaska starego przymierza została zastąpiona łaską nowego.

”łaska i prawda przyszły przez Jezusa”: Porównanie Jezusa do Mojżesza wskazuje, że ewangelista traktuje w. 16 jako nawiązanie do zastąpienia „dawnego” objawienia przez Jezusa.

18. Nawet Mojżesz mógł oglądać jedynie część Bożej chwały (Wj 33,20), lecz w osobie Jezusa Boże serce w pełni stało się ciałem, by świat mógł je zobaczyć. Wyrażenie „w łonie Ojca” znaczy, że Jezus pozostawał w szczególnej bliskości z Ojcem (por. J 13,23). Starożytni autorzy często tworzyli ramy dla swojej narracji, rozpoczynając i kończąc ją taką samą frazą lub stwierdzeniem. Nazywamy to inkluzją. W J 1,1 i 1,18 Jan nazywa Jezusa „Bogiem”

”Boga nikt nigdy nie widział”: Wyższość Jezusa opiera się na Jego związku z Ojcem. Jan konsekwentnie odrzuca roszczenia innych, powołujących się na swe poznanie Boga (J 5,37; 6,46; 8,55).

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :