Samarytanizm - ogólna charakterystyka

1. Problem samarytański w XX wiecznej literaturze

Klasyczna literatura, zajmująca się problemem samarytanizmu jego genezę upatrywała, postępując za modelem żydowskim, w wypadkach opisanych w 17. rozdz. 2. Księgi Królewskiej^[1]. Jeśli zaś mowa o przyczynach antagonizmu między Żydami i Samarytanami, to literatura ta odwoływała się przede wszystkim do Ezd 4,1-3. Tekst Pisma św. raportuje o decyzji Zorobabela, który odrzucił ofertę pomocy Samarytan w odbudowie świątyni jerozolimskiej, prawdopodobnie ze względu na kwestię czystości potomstwa, a nie z powodu podejrzenia religijnej idolatrii^[2]. Miało to być przyczyną budowy konkurencyjnej świątyni na górze Gerizim i formalnej schizmy, którą przypieczętowało jej zburzenie przez króla żydowskiego Jana Hyrkana.
Na przestrzeni dwudziestego wieku problem samarytański staje się przedmiotem intensywnych i krytycznych badań. Usiłowano ustalić pochodzenie Samarytan oraz przyczyny i etapy rozejścia się z Żydami. Referuje je rozprawa I. Hjelm, The Samaritans and Early Judaism. A Literary Analysis, Sheffield 2000.
J.A. Montgomery uważał Samarytan za najwcześniejszą sektę żydowską, która ekskomunikowana, znalazła schronienie w Sychem, w mieście otwartym na obcych i dysydentów^[3]. Nieodwracalna schizma zaistniała po tym, jak Jan Hyrkan podbił Sychem i zburzył świątynię na górze Gerizim.
Na antypodach tego ustalenia znajduje się M. Gaster. Daje on wiarę tradycjom samarytańskim, częściowo bazującym na Biblii, które przedstawiają siebie jako rodowitych izraelitów, wywodzących się ze szczepów Efraima i Manassesa. Nieprzychylna Samarytanom wzmianka u Ezdrasza (w 4. rozdz.) miała być wynikiem sfałszowania tekstu oryginalnego^[4] .
A. Alt utrzymuje, że schizma zaistniała z powodów politycznych po powrocie Żydów z Babilonii. Była ona wynikiem perskiej polityki, która faworyzowała prowincję Judei. Inni uczeni rozejście się dwóch społeczności postrzegają jako skutek rozwoju synkretyzmu religijnego w Palestynie w drugim wieku p.n.e. (np. W.F. Albright i M. Smith)^[5].
Według F.M. Cross'a i H.G. Kippenberga budowa konkurencyjnej świątyni na górze Gerizim jako rywalki świątyni Zorobabela w Jerozolimie jedynie pogorszyła złe stosunki panujące między Samarytanami a Żydami, co w następstwie hellenizacji Samarii, doprowadziło do ich zerwania. Tego rodzaju dywagacje opierają się w zasadzie na konstatacjach Józefa Flawiusza i nie posiadają potwierdzenia w innych starożytnych źródłach^[6]. Warto wspomnieć w tym miejscu, że prezentacja problemu samarytańskiego przez samego J. Flawiusza nie jest jednolita^[7]. W starszym dziele, w Wojnie, J. Flawiusz jako historyk wykazuje małe zainteresowanie problemem kontrowersji samarytańsko-żydowskiej odnośnie do kultu i świątyni. W młodszym dziele, w Dawnych dziejach, J. Flawiusz zachowuje się jak Rabbi i traktuje Samarytan jako apostatów a nawet pogan^[8].
R.J. Coggins uważa, że samarytanizm wyłaniał się z judaizmu ewolucyjnie od trzeciego wieku p.n.e.^[9] Zdaniem A.D. Crown'a ani budowa konkurencyjnej świątyni, ani jej zburzenie przez hasmonejczyków nie było ostateczną przyczyną schizmy. Spowodowała je dopiero rewolta Bar Kochby^[10].
Z powyższego referatu wynika, że uczeni dalecy są od jednomyślności w kwestii genezy i rozejścia się samarytanizmu z judaizmem.
Na szczęście tendencyjny antysamarytański pogląd na temat genezy Samarytan oparty na narracji 17. rozdz. 2 Krl nie jest już bezkrytycznie akceptowany. Np. R.J. Coggings w narracji 17. rozdz. wyróżnia trzy warstwy: pierwsza (17,25-28), deuteronomistyczna, zawiera jedynie polemikę skierowaną przeciw świątyni w Betel. Druga warstwa (17.29-31.34b-40) interpretuje ustalenia pierwszej warstwy w kierunku słuszności odrzucenia Królestwa Północy. Polemika zostaje adresowana do populacji żydowskiej żyjącej na Północy, która po apostazji, otworzyła szeroko drzwi dla synkretyzmu. Trzecia warstwa (17.32-34a.41) jest dziełem Kronikarza tworzącego w IV wieku i powtarzającego negatywne opinie o Samarytanach dla celów funkcjonującej wówczas polemiki antysamarytańskiej o podłożu politycznym^[11]. Ostatecznie tekst 2 Krl 17,25-41 w obecnej postaci powinien być postrzegany przez pryzmat dzieła kronikarskiego, którego efektem jest np. nieprzychylna Samarytanom wzmianka w księdze Ezdrasza 4, 1-5.

2. Samarytanie w starożytności

Termin Samarytanie występuje jeden raz w Biblii Hebrajskiej, w 2 Krl 17,29, i nie jest jednoznaczny^[12]. Pomimo tego, że Samarytanie uważają się za Hebrajczyków (skoro ich ojcem jest Jakub, to są oni także synami Abrahama) i za prawdziwych Izraelitów, lecz nie za Żydów (Judejczyków)^[13], pomimo tego, że początki swojej identyczności upatrują w wydarzeniach opisanych w 1 Sm 1,9-4,18^[14], to jednak brak szerszej bazy danych źródłowych sprawia, że kwestia ich pochodzenia nadal pozostaje niejasna. Np. F. Dexinger uważa Samarytan za izraelitów Królestwa Północnego, którzy byli wyznawcami Jahwe, a nie za pogańskich osadników sprowadzonych tam po podboju asyryjskim (tych nazywa Samarianami)^[15].
Bynajmniej samarytanizmu nie można traktować w kategoriach schizmy, sekty czy herezji^[16]. Samarytanie byli potomkami mieszkańców Królestwa Północnego a tym samym nośnikami napięcia między północną a południową Palestyną, istniejącego przed powstaniem królestwa Dawida a antagonizującego się po jego rozpadzie. Odtąd obydwie społeczności rozwijały się względnie niezależnie - odwołując się jednak do wspólnych fundamentaliów religii izraelskiej, skodyfikowanych w Torze. Nie akceptując żydowskiej reformy za króla Jozjasza, Samarytanie pozostali na pozycjach systemu henoteistycznego, który był lepiszczem mozaizmu przed i po rozpadzie (tak na północy jak i południu). Dlatego ich postrzeganie pryncypiów religii i tradycji miało wiele cech wspólnych z konserwatywnym środowiskiem judaizmu starożytnego, który reprezentowali np. saduceusze (stosunek do esseńczyków jest przedmiotem debaty).
W czasach hasmonejskich Samaria została podbita przez Żydów. Żydzi traktowali ją jako część Erec Izrael^[17], ale nie zdołali narzucić jej judaizmu. Zapewne Samarytanie aneksję swojego terytorium przez Rzym w 63. r. p.n.e. potraktowali jako wyzwolenie spod żydowskiej okupacji^[18]. Radość nie trwała długo, gdyż Samarię oddano z łaski Rzymu pod panowanie żydowskiego króla-wasala Heroda Wielkiego. Po jego śmierci Królestwo Izraela zostało podzielone pomiędzy trzech synów. Samaria wraz z Judea dostała się w ręce jego syna - Archelausa. Po złożeniu Archelausa z urzędu przez cesarza w 6. r. n.e., tereny Samarii zostały przyłączone do prowincji Syrii i poddane z Judeą rzymskiej prokuratorii^[19]. Bezpośredni nadzór nad nimi sprawowali prokuratorzy rzymscy rezydujący w Cezarei Nadmorskiej.
Chociaż Samarię z Judea w czasach Jezusa połączył polityczny los (realizowali oni niezależny od Żydów styl uprawiania polityki w odniesieniu do Rzymian), to jednak dalej dzieliła ich historia i poniekąd religia^[20]. Nie była to jednak przepaść nie do pokonania, a ewolucja antycznego samarytanizmu nie przebiegała w izolacji od ewolucji w łonie judaizmu. Dowodem na to jest np. fenomen samarytańskiego prawa szabatowego^[21].
Samarytanie zamieszkiwali terytorium pomiędzy Judea a Galileą, które pod względem etnicznym było zróżnicowane. Oprócz Samarytan przebywali tam Żydzi oraz poganie pochodzenia semickiego i niesemickiego.
Głównym źródłem utrzymania było rolnictwo. Urodzaj ziemi samarytańskiej był przysłowiowy, co potwierdza Józef Flawiusz i literatura rabiniczna^[22].
Podstawę administracyjną Samarii stanowiły miejscowości o liczebności około 2000 mieszkańców^[23]. Działalność polityczną Samarytan reprezentował senat (J. Flawiusz, Dawne dzieje 18,88).