Mojżesz, Synaj i Dekalog

Izrael w Egipcie

„Potem umarł Józef i wszyscy jego bracia, i całe to pokolenie. A synowie Izraela rozradzali się, pomnażali, potężnieli i umacniali się coraz bardziej, tak że cały kraj się nimi napełnił” (Wj 1,6-7) — tak rozpoczyna się Księga Wyjścia, czyli kolejny etap historii Izraela. Kończą się opowieści o Józefie, a na scenie za moment pojawi się nowy bohater — Mojżesz...

Wraz z Księgą Rodzaju kończą się także opowieści o patriarchach. Dochodzimy do zupełnie nowej tradycji, w której Izraelici będą ukazani jako naród wybrany. Dotąd przyglądaliśmy się historii poszczególnych rodzin, teraz zajmiemy się historią całego narodu — poznamy dwanaście pokoleń Izraela, będziemy świadkami zawarcia przymierza, dowiemy się, czym jest Prawo regulujące religijne i społeczne życie tegoż narodu.

Ale między kolejnymi etapami historii jest zachowana ciągłość, prawda?

Oczywiście. Dwanaście pokoleń Izraela pochodzi od dwunastu synów patriarchy Jakuba. Wzmianka o tym, że Izraelici rozmnażali się i stali się potężnym narodem (por. Wj 1,7) jest wypełnieniem błogosławieństwa z Księgi Rodzaju i obietnic danych patriarchom (por. Rdz 1,28; 9,1; 12,2; 17,2-6; 48,4). Bóg, przedstawiając się Mojżeszowi i pierwszy raz objawiając człowiekowi swe imię— Jahwe — powie: Jestem Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba (Wj 3,6). Jedność tradycji jest więc zachowana, ale perspektywa historyczna, teologiczna, a nawet socjologiczna w Księdze Wyjścia jest zupełnie inna. Pan Bóg jest ten sam, ale doświadczenie religijne Izraelitów jest teraz zupełnie nowe. Pan wywiedzie Izraelitów potężną ręką z kraju niewoli, a następnie uczyni swoim wybranym narodem. I w tym sensie mówimy o nowym etapie religii — o tzw. religii jahwistycznej.

Już na początku Księgi Wyjścia mowa o dwóch wielkich nieszczęściach, które spotkały Izraelitów, gdy przebywali jeszcze w Egipcie: „Ustanowiono nad nim przełożonych robót publicznych, aby go uciskali ciężkimi pracami. Budowano wówczas dla faraona miasta na składy: Pitom i Ramses” (Wj 1,11). A następnie autor natchniony pisze: „Egipcjanie bezwzględnie zmuszali synów Izraela do ciężkich prac i uprzykrzali im życie uciążliwą pracą przy glinie i cegle oraz różnymi pracami na polu” (Wj 1,13-14).

W tym wstępie w zaledwie kilku wersetach aż pięćrazy powtarza się rdzeń ‘bd, w rozmaity sposób opisując niewolę Izraelitów. Miasta Pitom i Ramses są więc symbolami nieszczęścia i niewoli. Pierwsze zdania Księgi Wyjścia mówiąo ogromnym nieszczęściu, które nieoczekiwanie dotknęło Izraelitów. To jest bardzo dobry punkt wyjścia do opowiedzenia fascynującej historii o Bogu, który jest wolnością, i o narodzie, który odzyskał wolność.

Czy pobyt Izraelitów w Egipcie jest potwierdzony przez historyków?

Dziś właściwie już tak... Poza relacją biblijną wiele innych świadectw wskazuje na to, że faktycznie był taki czas, kiedy w Egipcie przebywali Azjaci. Podam kilka argumentów pochodzących z archeologii... Znany jest egipski papirus, w którym wymienione zostało 40 niewolnic. Wszystkie mają semickie imiona, a jedna nazywa się Szifra, czyli tak samo jak położna wezwana do faraona, o której mowa w Wj 1,15. Inny argument: tzw. Papirus Anastasi 5 pochodzący z XIII wieku przed Chr. wspomina żołnierza, który szukał dwóch niewolników przy wschodniej granicy Egiptu. Ci prawdopodobnie uciekli na pustynię, gdyż zwiadowca widział ich niedaleko Migdol, miasta leżącego na trasie wyjścia Izraelitów i wspominane jest w Lb 33,7. Jeszcze inny przykład: w Biblii czytamy, że Izraelici musieli pracowaćw Egipcie przy wyrabianiu cegieł. Jedno z przepięknych malowideł znalezionych w grobowcu Rechmira, władcy z XV wieku przed Chr., faktycznie przedstawia niewolników pracujących przy cegłach. Kolejnym, być może najbardziej znanym śladem obecności Izraela w Egipcie, jest słynna Stela Merenptaha zawierająca nazwę Izrael. Ciekawe omówienie i analizę tych i wielu innych odkryć archeologicznych zaproponowali niedawno N.M. Sarna i H. Shanks w książce pt. Ancient Israel. From Abraham to the Roman Destruction of the Temple.

Jeżeli Izraelici przebywali w Egipcie, to o jakim okresie mówimy?

Niektórzy bibliści uważają, że miało to miejsce w XV wieku, za faraonów Tutmozisa III (1479-1425) i Amenofisa (1425-1401).
Wtedy Kanaan był pod kontrolą Egiptu. Niemniej jednak zdecydowana większość uczonych uważa, że wydarzenia z Księgi Wyjścia trzeba datować raczej na XIII wiek przed Chr. Sama obecność miasta Ramzes w Biblii wskazuje na faraona Ramzesa II panującego w latach 1279-1213. I tu taka ciekawostka... Wzmianka o pracach budowlanych w mieście Ramzes zachowała się do naszych czasów w tzw. Papirusie Leiden 348. W tym dokumencie czytamy, że jeden z urzędników faraona rozkazał nadzorcom robót, by wydzielali jedzenie niejakim ‘apiru.
Niektórzy archeolodzy są zdania, że tajemnicze słowo ‘apiru należy czytać jako ‘ibri, co w wielu innych inskrypcjach oznacza Hebrajczyków. Trudno jednoznacznie wykazać słuszność tej teorii, ale wydaje się, że hipoteza wskazująca na XIII wiek przed Chr. — mimo wszystko — jest bardziej prawdopodobna.