Zwiastowanie Pańskie

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

Zwiastowanie Pańskie (uroczystość)

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE 
Panna pocznie i porodzi Syna 

Czytanie z Księgi proroka Izajasza

Pan przemówił do Achaza tymi słowami: ”Proś dla siebie o znak od Pana, Boga twego, czy to głęboko w Szeolu, czy to wysoko w górze”. Lecz Achaz odpowiedział: ”Nie będę prosił i nie będę wystawiał Pana na próbę”. Wtedy rzekł Izajasz: ”Słuchajcie więc, domu Dawidowy: Czyż mało wam naprzykrzać się ludziom, iż naprzykrzacie się także mojemu Bogu? Dlatego Pan sam da wam znak: Oto Panna pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel”.
Iz 7,10-14 

Ponowne spotkanie z Achazem, kontekst historyczny pozostaje ten sam. Być może w sytuacji niezdecydowania króla - kiedy co innego sugeruje mu prorok, a co innego doradcy - Izajasz postanawia wykorzystać okazję i dać mu znak. 

11. ”znak”: Hebr. 'ôt nie musi oznaczać czegoś cudownego (por. np. 37,30), tutaj jednak Achaz ma prosić o potwierdzenie obietnic) proroka. 

12. Odmowa Achaza wskazuje prawdopodobnie, że w jego umyśle zapadła już decyzja. 

14. Znak, który ma zostać dany, nie ma już przekonywać Achaza, ale ma w przyszłości być potwierdzeniem prawdziwości tego, co mówił prorok.

”Panna”: hā'almâ nie oznacza dziewicy (bětûlâ). Najczęściej uważa się, że chodzi o żonę Achaza; obiecane dziecię zagwarantuje przyszłość dynastii (w w. 13 znów pojawia się określenie „dom Dawida"; por. w. 2) i dlatego można mu nadać imię Emmanuel („Bóg jest z nami").

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

7,11. Znak od Pana. W Starym Testamencie odnajdujemy kilka przypadków znaku otrzymanego od Bóstwa. Najbardziej zbliżone przykłady znaleźć można w 1 Sm 2,34 oraz 2 Krl 19,29. W wymienionych fragmentach znak łączy się z początkiem spełnienia się proroctwa. Znaki udzielane przez bogów w szerszym kontekście Bliskiego Wschodu były zwykle związane z omenami. Za omenami kryła się wiara, że wszystkie sfery współzależą od siebie. Omeny były powiązane z wydarzeniami historycznymi w takim samym stopniu, w jakim objawy są związane z chorobą. Wydarzenia historyczne traktowano zatem jako korespondujące z omenami zjawiska zachodzące w świecie naturalnym. Na przykład bogowie umieszczali swoje znaki na niebiosach lub wypisywali je w nerkach/wątrobie zwierząt ofiarnych. Znaki owe nie tylko ogłaszały nadchodzące wydarzenia, lecz uważane były za ich element.

7,11. Głębokości i wysokości. Również starożytne teksty babilońskie mówią o zasięgu występowania znaków (omenów) na niebie i ziemi. Po prostu magowie usiłowali wykorzystać wszystkie możliwe źródła informacji, by ustalić, co jest zamiarem bogów.

7,14. Imiona jako zwiastun. Starożytni wierzyli, że imiona ludzi mają związek z ich charakterem i przeznaczeniem. W Egipcie imiona tronowe faraonów (zwykle każdy władca nosił ich pięć) odzwierciedlały ich ambicje, nadzieje i marzenia. Niemowlętom nadawano czasami imię odzwierciedlające sytuację panującą w chwili ich narodzin (Rdz 29-30; 1 Sm 4,21).

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Przychodzę, Boże, pełnić Twoją wolę.

Nie chciałeś ofiary krwawej ani płodów ziemi,
lecz otwarłeś mi uszy:
nie żądałeś całopalenia i ofiary za grzechy.
Wtedy powiedziałem: „Oto przychodzę.

W zwoju księgi jest o mnie napisane:
Radością jest dla mnie pełnić Twoją wolę, mój Boże,
a Twoje prawo mieszka w moim sercu”.
Głosiłem Twą sprawiedliwość w wielkim zgromadzeniu
i nie powściągałem warg moich, o czym Ty wiesz, Panie.

Sprawiedliwości Twojej nie kryłem w głębi serca,
głosiłem Twoją wierność i pomoc.
Nie taiłem Twojej łaski ani Twej wierności
przed wielkim zgromadzeniem.
Ps 40,7-8a.8b-10.11

DRUGIE CZYTANIE
Chrystus przychodzi pełnić wolę Ojca

Czytanie z Listu do Hebrajczyków

Bracia:
Niemożliwe jest to, aby krew cielców i kozłów usuwała grzechy. Przeto Chrystus przychodząc na świat, mówi: „Ofiary ani daru nie chciałeś, aleś Mi utworzył ciało; całopalenia i ofiary za grzech nie podobały się Tobie. Wtedy rzekłem: «Oto idę, w zwoju księgi napisano o Mnie, abym spełniał wolę Twoją, Boże»”.

Wyżej powiedział: „Ofiar, darów, całopaleń i ofiar za grzechy nie chciałeś, i nie podobały się Tobie”, choć składa się je na podstawie Prawa. Następnie powiedział: „Oto idę, abym spełniał wolę Twoją”. Usuwa jedną ofiarę, aby ustanowić inną. Na mocy tej woli uświęceni jesteśmy przez ofiarę ciała Jezusa Chrystusa raz na zawsze.
Hbr 10,4-10

3-4. każdego roku: Corocznie składane ofiary przebłagania powodowały „przypomnienie" (anamnesis) przeszłych grzechów, nie były jednak w stanie ich zgładzić. Stwierdzenie ich nieskuteczności jest sprzeczne z poglądem wyrażonym w Jub. 5,17-18. „Przypomnienie" grzechów nie oznacza, że autor wierzył, iż „obrzędy kultowe czyniły grzechy przeszłe teraźniejszymi" (zob. Montefiore, Hebrews 165; podobnie J. Behm, „Anamnesis", TDNT 1, 348-349). Na temat semickiego wyobrażenia przypomnienia, na które zwykle się tutaj wskazuje, zob. W. Schottroff, „Gedenken" im alten Orient und im Alten Testament (Neukirchen, 1964) 117-126, 339-341. Nie jest jasne czy to Bóg, czy składający ofiarę „przypomina" sobie grzechy. Pierwszą interpretację sugeruje 8,12, określający czas nowego przymierza, gdy Bóg nie będzie już pamiętał o grzechach swojego ludu oraz stwierdzenie Filona (De plant. 108), że ofiary bezbożnych „przypominają mu" o ich grzechach. Jednak w tym przypadku autorowi chodzi to, że wszystkie ofiary, niezależnie od tego, czy są składane przez pokutujących, czy nie okazujących skruchy, służą jedynie przypomnieniu Bogu grzechu i faktycznie domagają się wymierzenia kary tym, którzy składają ofiary. Werset 4, tak samo jak inne fragmenty Hbr, mówi raczej o niewystarczalności tych ofiar niż o ich pozytywnym wpływie na składającego.

Niemożliwe jest bowiem, aby krew cielców i kozłów usuwała grzechy: L. Goppelt określa ten fragment jako próbę oceny systemu ofiar Izraela, która „nie mogłaby być jeszcze bardziej radykalna" (Theology [--> § 42] 2, 256).

4. Palestyński judaizm głosił, że Dzień przebłagania oraz *nawrócenie są niezbędne, by uzyskać przebaczenie za pogwałcenie *prawa.

Wielu starożytnych filozofów sprzeciwiało się idei krwawej ofiary. Uważali ją za bezsensowną w doskonałej świątyni, której zasady opierają się na rozumie. Nie takie były jednak przesłanki autora, który podobnie jak ludzie należący do większości kultur w historii świata, uznawał potrzebę złożenia ofiary krwawej (Hbr 10,19). Uważał jedynie, że w Świątyni niebieskiej ofiary ze zwierząt nie wystarczą do odkupienia człowieka (Hbr 9,23), dlatego teraz, gdy przyszedł *Chrystus, nie są już konieczne. Mógłby podać wiele precedensów ze *Starego Testamentu, by zrelatywizować aktualność ofiar ze zwierząt (np. 1 Sm 15,22; Ps 51,16; Prz 21,3; Iz 1,11; Jr 11,15; Oz 6,6; Am 5,21-27). Przytacza cytat w celu poparcia swojej tezy (Hbr 10,5-7).

Przed 70 r. po Chr. wielu Żydów z *diaspory i niektórzy Żydzi palestyńscy podkreślali duchowy, przenośny sens ofiary ze zwierząt, lecz niewielu było takich, którzy całkowicie zaprzeczali konieczności składania ofiar. Każdy obywatel starożytnego świata, niezależnie od tego czy był w Świątyni w Jerozolimie, czy nie, słyszał o składaniu ofiar ze zwierząt, co było też tradycyjnym elementem ówczesnej religijności. Niektórzy starożytni filozofowie przeciwstawiali się temu, jednak większość ówczesnych świątyń takie ofiary praktykowała. Autor Listu do Hebrajczyków traktował je jako symbole, które wskazują na doskonałą ofiarę Chrystusa (Hbr 9,23).

5-7. Autor cytuje tu Ps 40,6-8

Słowa Ps 40,7-9a zostały przypisane Synowi Bożemu, który wypowiada je w czasie wcielenia. Cytat jest zasadniczo zgodny z tekstem LXX. W tekście masoreckim w. 7b Psalmu brzmi: „otwarłeś mi uszy" (abym mógł słuchać i przestrzegać Bożej woli). Większość rękopisów LXX posiada brzmienie ściśle nawiązujące do tekstu hebr. „ciało mi utworzyłeś". Głównym przesłaniem Psalmu jest, że Bogu milsze jest posłuszeństwo od składania ofiar; nie jest to odrzucenie ofiar, lecz podkreślenie ich mniejszej roli. Ponieważ posłuszeństwo Jezusa wyrażało się w dobrowolnym wydaniu swego ciała (tj. samego siebie) na śmierć, w. 7b LXX odnosi się do niego w tak szczególny sposób, iż sądzono nawet, że brzmienie tekstu mogło zostać zmienione pod wpływem Hbr. 

8. ”ofiar, darów, całopaleń i ofiar za grzech”: Słowa te mają przypuszczalnie wskazywać na cztery główne rodzaje ofiar, tj. ofiar pojednania („ofiar"), ofiar z ciasta („darów"), ofiar całopalnych („całopaleń") i ofiar za grzech. Ostatnie obejmują ofiary przebłagalne (por. Kpł. 5,6-7, gdzie w tekście masoreckim zostały podane nazwy dwóch ofiar),

”choć składa się je na podstawie Prawa”: Słowa te stanową przygotowanie do w. 9, w którym czytamy, że pod tym względem Prawo zostało usunięte.

8-9. Autor przechodzi teraz do wyjaśnienia tekstu, który przytoczył. Bóg nie tylko nie pragnął ofiar, lecz ich składanie jest obecnie sprzeczne z Jego faktyczną wolą, którą psalmista pragnie przedstawić.

9. ”Następnie powiedział: Oto idę, abym spełniał wolę Twoją. Usuwa jedną [ofiarę], aby ustanowić inną”: Przedkładanie przez Boga posłuszeństwa nad ofiarę jest interpretowane jako odrzucenie ofiar ST i zastąpienie ich ofiarą, którą Jezus złożył z samego siebie. 

10. Chociaż Stary Testament został napisany w języku hebrajskim i aramejskim (pewne fragmenty), większość Żydów rozsianych w I w. po Chr. po całym Cesarstwie Rzymskim czytała Pismo w greckim przekładzie. Tam, gdzie w zachowanym tekście hebrajskim jest „otworzyłeś moje uszy", większość greckich wersji ma „utworzyłeś mi ciało" (bym czynił Bożą wolę). Komentatorzy żydowscy wybierali zwykle taką wersję brzmienia tekstu, jakiej potrzebowali do wykazania swej tezy (niektórzy dokonywali nawet drobnych adaptacji tekstu, by udowodnić swoje stanowisko). Zarówno autor Listu do Hebrajczyków, jak i jego czytelnicy posługiwali się tutaj greckim przekładem tekstu. W konsekwencji autor wyjaśnia: „Ofiary ani daru nie chciałeś, aleś Mi utworzył ciało (...) abym spełniał wolę Twoją, Boże" (w. 5-7), przez co wskazuje na ostateczną ofiarę ciała Jezusa Chrystusa. Taki sposób argumentacji pasuje do starożytnych żydowskich zasad egzegetycznych i został tutaj całkiem zręcznie przeprowadzony.

”Na mocy tej woli uświęceni jesteśmy”: „Ta wola" oznacza zrealizowaną przez Chrystusa Bożą wolę - złożył w ofierze ciało, które Bóg Mu „utworzył". Ofiarowanie ciała Jezusa oznacza to samo, co przelanie jego krwi; jedno i drugie wyraża całkowite ofiarowanie siebie przez Chrystusa.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.
Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ

Chwała Tobie, Słowo Boże 
(lub, gdy uroczystość przypada w okresie wielkanocnym)
Alleluja, alleluja, alleluja

Słowo stało się ciałem i zamieszkało między nami,
i widzieliśmy Jego chwałę.

Chwała Tobie, Słowo Boże 
(lub, gdy uroczystość przypada w okresie wielkanocnym)
Alleluja, alleluja, alleluja

J 1,14ab

EWANGELIA
Maryja pocznie i porodzi Syna

Słowa Ewangelii według świętego Łukasza

Bóg posłał anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret, do Dziewicy poślubionej mężowi, imieniem Józef, z rodu Dawida; a Dziewicy było na imię Maryja. Anioł wszedł do Niej i rzekł: "Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z Tobą". Ona zmieszała się na te słowa i rozważała, co miałoby znaczyć to pozdrowienie.

Lecz anioł rzekł do Niej: "Nie bój się, Maryjo, znalazłaś bowiem łaskę u Boga. Oto poczniesz i porodzisz Syna, któremu nadasz imię Jezus. Będzie On wielki i będzie nazwany Synem Najwyższego, a Pan Bóg da Mu tron Jego ojca, Dawida. Będzie panował nad domem Jakuba na wieki, a Jego panowaniu nie będzie końca".

Na to Maryja rzekła do anioła: "Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?" Anioł Jej odpowiedział: "Duch Święty zstąpi na Ciebie a moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym. A oto również krewna Twoja, Elżbieta, poczęła w swej starości syna i jest już w szóstym miesiącu ta, która uchodzi za niepłodną. Dla Boga bowiem nie ma nic niemożliwego".

Na to rzekła Maryja: "Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa". Wtedy odszedł od Niej anioł.
Łk 1,26-38 

Zwiastowanie Maryi
Łukasz przedstawia tutaj kontrast pomiędzy prostą wiarą kilkunastoletniej dziewczyny, Maryi, a szczerą, lecz mniej głęboką wiarą sędziwego kapłana, Zachariasza (por. bardziej ostry kontrast pomiędzy Anną i Elim w 1 Sm 1-2; chociaż wątek jest całkiem inny, w obydwu przypadkach Bóg posługuje się pokornym i nieznanym sługą, by za jego pośrednictwem wprowadzić postać niosącą duchowe ożywienie następnemu pokoleniu). Fragment ten stanowi paralelę nie tylko zapowiedzi o narodzinach ze Starego Testamentu, lecz także starotestamentowych narracji powołania - Maryja została powołana do odpowiedzialnej roli Matki Jezusa.

Fakty historyczne, do których nawiązuje Łukasz, wskazują, że Maria poczęła, bez współżycia z Józefem. Ów historyczny opis był rozwijany na wiele sposobów.

(1) Wczesne wyznanie wiary sprzed 50 r. po Chr., cytowane w Rz 1,3-4, jest przykładem chrześcijańskiej refleksji nad Jezusem potomkiem Dawida, który w swoim zmartwychwstaniu został przez Ducha Świętego ustanowiony Synem Bożym. Chrystologiczna refleksja, którą implikuje 1,31-35 jest bardziej rozwinięta od tej związanej z Rz 1,3-4 – głosi ona, że Jezus, potomek Dawida, od chwili poczęcia jest Synem Bożym za sprawą Ducha Świętego –Jezus został poczęty z dziewicy za sprawą Ducha Świętego.

(2) Za po mocą schematu ZNIP zastosowanego w 1,5-25 i 1,26-38 Łukasz porównuje i przeciwstawia Jana i Jezusa, szczególnie w części P: Jan miał być wielki w oczach Pana (1,15), zaś Jezus jest Synem Najwyższego, dziedzicem tronu Dawida, który będzie panował na wieki (1,33). Narodziny Jana mogły się wydawać niezwykłe, ponieważ narodził się ze starych rodziców; narodziny Jezusa są jeszcze bardziej niezwykłe, ponieważ narodził się z dziewicy.

(3) Postać Gabriela łączy obydwa zwiastowania i zachęca do refleksji nad znaczeniem narodzin Jezusa, będących wypełnieniem Dn 9,24-27: wypełniło się 70 tygodni (490 dni) w jednym roku (po 180. dniu ciąży Elżbiety następuje trwająca 270 dni ciąża Maryi, zaś po dodatkowych 40 dniach Jezus zostaje przyniesiony do świątyni); rozpoczyna się okres panowania sprawiedliwości. Ostatecznie wiara Maryi jest godna najwyższego uznania – Łukasz, czerpiąc z tradycji 8,19-21, ukazuje Maryję jako wzór człowieka wierzącego. We fragmencie 1,26-38 Łukasz mocno podkreśla temat „tylko przez łaskę”. 

26-27. Ponieważ Józef pochodził z linii Dawida, zaś Jezus był jego prawowitym potomkiem, można było zaliczyć Go do królewskiego rodu Dawida. W judaizmie mianem "dziewicy" określano zwykle młode dziewczęta, czternastoletnie lub młodsze. Słowo, którego Łukasz używa tutaj na oznaczenie "dziewicy", wskazuje, że nie miała kontaktów seksualnych z mężczyzną (Łk 1,34-35). W tym okresie Nazaret był niewielką wioską, liczącą od 1600 do 2000 mieszkańców. Na temat Gabriela zob. komentarz do Łk 1,19.

”Nazaret”: Nazwa tej mieściny (zob. J 1,45), liczącej wówczas może około 150 mieszkańców, dobrze harmonizuje z Łukaszowym tematem suwerennej Bożej łaski działającej w ludzkiej historii.

”Józef”: Imię to oznacza „Oby Jahwe przydał”.
”Maryja”: Imię to znaczy „Doskonałość”

28-29. Bóg często dodawał otuchy swoim sługom mówiąc, że jest "z" nimi (np. Jr 1,8). Pozdrowienia (np. "Bądź pozdrowiona") były oczywiste, lecz pozycja i status społeczny zajmowany przez człowieka w społeczeństwie wyznaczał, kto kogo powinien witać i jakich słów używać. Jako kobieta i młoda osoba (licząca być może dwanaście lub czternaście lat), która nie wyszła jeszcze za mąż, Maryja nie miała żadnej pozycji społecznej. Ani tytuł ("pełna łaski"), ani obietnica ("Pan z tobą") nie były elementarni tradycyjnej formuły pozdrowienia, nawet gdyby Maryja była osobą posiadającą wysoki status społeczny.

”pełna łaski”: Z czterech zwrotów pozdrowienia skierowanych do Marii najważniejsze jest właśnie kecharitōmenē. Skłania ono Marię do zadania pytania (w. 29), w jakim sensie znalazła łaskę i błogosławieństwo u Boga. Gabriel udziela odpowiedzi w ww.30-33.

30. Słowa "nie bój się" (por. Łk 1,13) pojawiają się też często w starotestamentowych objawieniach (np. Joz 1,9; Sdz 6,23; Jr 1,8; Dn 10,12; por. Rdz 15,1). Maryja zostaje włączona do grona tych postaci Biblii, które znalazły łaskę u Boga (Rdz 6,8; 19,16.19; Wj 33,13). 

31. Werset ten odpowiada swoją budową typowemu starotestamentalnemu zwiastowaniu narodzin, przypomina szczególnie Iz 7,14, gdzie pojawia się obietnica Emmanuela (zob. na ten temat Mt 1,23).

”Jezus”: Jego imię znaczy „Jahwe zbawia”.

32-33. Autor nawiązuje do słownictwa 2 Sm 7,12-16, łączy też przyszłego syna Maryi z "Bogiem Mocnym", Mesjaszem z Iz 9,5-6 ("Bóg Mocny" to wyraźnie tytuł Boży; por. Iz 10,21). Na temat wiecznego królestwa, por. też Dn 2,44; 4,3; 6,26; 7,14.

W dalszej części Ewangelii Łukasz wyjaśnia, jakim królem jest Jezus. Zob. szczególnie w jakim znaczeniu Jezus jest ucieleśnieniem królestwa, które przyszło do ludzi odrzuconych, oraz jak często jest nazywany królem (np. 23,3.37-38) w opisie jego męki, gdy jego władza była najbardziej znikoma.

34-35. W tradycji żydowskiej słowo "osłoni" (dosł. "okryje cieniem") oznacza Bożą obecność pośród Jego ludu.

”Jakże”: pytanie Maryi odpowiada pytaniu Zachariasza (1,18), stanowiąc Łukaszowi sposób przejścia do następnego aktu dramatu. 

36-37. Sens jest następujący: Skoro Bóg postąpił z Elżbietą podobnie jak z Sarą, to znaczy, że może wszystko uczynić. Na temat Łk 1,36, por. Rdz 18,14 (o zapowiedzi, że Sara będzie miała dziecko). Maryja miała więcej wiary od swojej poprzedniczki (Rdz 18,12-15).

”krewna”: Łukasz łączy dwa zwiastowania i tworzy dodatkowy pomost z wydarzeniami opisanymi w 1,39-56. Czyniąc wzmiankę na temat miesiąca ciąży Łukasz zachęca do refleksji nad wypełnieniem obietnicy z Dn 9,24.37. W wersecie tym pobrzmiewa aluzja do zwiastowania narodzin Izaaka (Rdz 18,14), powraca w nim też inny z Łukaszowych tematów – temat Boga stwarzającego coś z niczego. 

38. Maryja wyraża swoją uległość wobec woli Bożej w tradycyjnym starotestamentowym języku uległości lub milczącej zgody (np. 1 Sm 1,18; 25,41; 2 Sm 9,6.11; 2 Krl 4,2; por. Bel i smok 9; zob. szczególnie 2 Sm 7,25).

Maryja z Nazaretu jest wzorem wierzącego i poddaną, która całym sercem przyjmuje Boży plan; otwiera Łukaszowi galerię ludzi prostych, tj. kobiet, grzeszników, maluczkich, o których nikt nie pomyślałby, że przychylnie przyjmą Boże objawienie.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000