Tekst ST w ewangelicznych opisach męki i śmierci Jezusa

III

Tak spostrzeżenia natury tekstualnej, ujęte w formę statystyczną, jak rów­nież krótka analiza egzegetyczno-teologiczna odpowiednich wierszy ewange­licznych zawierających cytat starotestamentalny nasuwają interesujące refleksje.
Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że Ewangeliści w swych opisach męki i śmierci Jezusa nie czuli się skrępowani żadnymi schematami katechetycznymi w odniesieniu do korzystania z natchnionej treści danej księgi ST. Jeżeli ko­rzystali ze zbiorów wybranych tekstów ST dla celów katechetycznych, czyli tzw. florilegiów, to najprawdopodobniej czynili to tylko w takim stopniu i o ty­le, o ile zawarte w nich teksty służyły lepszemu uzasadnieniu, że to, co się działo z Jezusem, było wyrazem woli Bożej. Ewangeliści w przekazywaniu męki i śmierci Jezusa byli uzależnieni od siebie (np. Mateusz od Marka), ale w odniesieniu do korzystania z dokumentacji starotestamentalnej zależność ta właściwie nie istniała.
Najobficiej z tekstów ST korzystał ewangelista Mateusz. Nic zresztą dziw­nego. Ewangelię swoją kierował do społeczności wiernych rekrutujących się z judaizmu. Ale stosunkowo dużo cytatów mają również Marek i Łukasz, a ich Ewangelie były skierowane do chrześcijan wywodzących się z pogaństwa. W su­mie jednak cytatów i aluzji do ST nie jest zbyt wiele. Fakt ten udarza zwłasz­cza w Ewangelii Jana, która z punktu widzenia teologicznego jest najgłębsza i w pewnym stopniu uzupełnia Synoptyków.
Jest rzeczą bardzo interesującą, że cytaty i aluzje starotestamentalne w Ewangelii męki i śmierci Jezusa w zasadzie nie dotyczą bezpośrednio osoby Jezusa i Jego misji zbawczej, lecz szczegółów teologicznie drugoplanowych. Klasycznym tego przykładem - żeby się nie powtarzać - jest opis wjazdu Jezusa do Jerozolimy w niedzielę palmową, który nie należy ściśle do Ewan­gelii męki i śmierci Jezusa. W opisie tym pojawia się cytat Za 9,9, w którym Prorok mówi o Mesjaszu-Królu sprawiedliwym, zwycięskim i pokornym, jadą­cym na osiołku. Ewangeliści z tego tekstu wzięli tylko werset mówiący o po­korze Króla mesjańskiego i tylko ten aspekt odnieśli do Jezusa. Zadziwia brak cytatu z Ps 22,17c: przebodli ręce i nogi moje. Być może, iż Ewangeliści pomi­nęli ten werset, bo jego tekst oryginalny źle się przechował. Ale szokuje wprost - zwłaszcza u Jana - przemilczenie tekstu czwartej pieśni o Cierpiącym Słu­dze Pańskim z Księgi Izajasza (52,13 - 53,12) o niewinnie cierpiącym Mesjaszu i Jego ofierze zastępczej. Mesjasz tej pieśni to kapłan ofiarnik i żertwa ofiarna zarazem. Daje dobrowolnie swoje życie za wielu z woli Boga Jahwe, a to jest właśnie misja, jaką realizował cierpiący i ukrzyżowany Jezus-Zbawiciel.
Jak zatem wytłumaczyć brak odniesień do istotnie ważnych tekstów ST? Jak rozumieć przywołanie na pamięć przez Eyangelistów takich zapowiedzi, które w przekazie misji zbawczego cierpienia Jezusa mają raczej znaczenie drugorzędne?
Wydaje się, że przyczyna jest jedna, choć złożona. Męka i śmierć Chrystusa to najistotniejszy akt zbawczej misji Jezusa. Jego męka i śmierć jako Syna Bożego poniesiona dla zbawienia ludzi była najwyższym aktem miłości Jezusa do Ojca Niebieskiego, a przez Niego do człowieka. Żaden tekst prorocki ST wraz z czwartą pieśnią o Cierpiącym Słudze Pańskim Deutero-Izajasza nie mó­wi wyraźnie, że Mesjasz jest Synem Bożym, ani nie wyraża jasno tej głębi miłości Bożej ku człowiekowi, jakiej wyrazem była męka i śmierć Jezusa. Misja nauczycielska Jezusa ustępuje pod względem ważności temu aktowi. To­też redaktorzy Ewangelii misję tę dość bogato udokumentowali zapowiedziami proroczymi ST^[16]. Faktu zaś odkupienia nie dokumentowano, żeby nie czynić u wiernych wrażenia, że Jezus tylko wypełnił zapowiedzi prorockie. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że Ewangeliści rozumieli, iż każdy tekst mesjański ST mówił o Jezusie, ale żaden nie oddawał w pełni tej rzeczywistości, jaka się do­konała na Golgocie. Dlatego w powoływaniu się na ST byli tak wstrzemięźliwi.
Jaki z powyższych rozważań płynie wniosek dla egzegezy i duszpasterza? Istnieje zasada hermeneutyczna, że nieomylnym słowem Bożym jest to, co Autor natchniony twierdzi w sensie, w jakim to twierdzenie wypowiada. Trzeba badać ST i widzieć w nim coraz wyraźniej i jaśniej poprzez wieki rysującą się prawdę o Bogu stworzycielu i zbawcy oraz naukę o drodze zmierzającej do Nie­go. Ale należy szczególnie uważać, żeby swoich sugestii i rozumienia tekstu biblijnego nie podawać jako słów i myśli Hagiografa, zwłaszcza gdy chodzi o bardzo nieraz sugestywne zbliżenia między zapowiedziami ST a rzeczywi­stością NT. Zbliżeń tych należy szukać i je odkrywać, ale w tej właśnie pracy badawczej należy koniecznie wyjść od gruntownej analizy tekstu NT i myśli w niej zawartej i wtedy dopiero zestawiać z myślą przewodnią tekstu ST, a nie odwrotnie. Przy czym wnioski dotyczące wpływu na NT muszą być bardzo ostrożne i zharmonizowane z całością posłannictwa NT. Taki zresztą kierunek badań i ich metodę sugeruje Konstytucja Dei Verbum II Soboru Watykańskiego o Objawieniu Bożym. Czytamy w niej bowiem, iż z postanowienia Bożego Nowy Testament kryje się w Starym, a Stary Testament w Nowym znajduje wyjaśnienie, ponieważ dopiero w świetle Ewangelii uzyskuje i ujawnia pełny swój sens (KO 16).

--------------------------------------

Przypisy:

[1] Z najnowszych publikacji zajmujących się tym tematem należy wymienić między innymi następujące: S. Mądala, Stary Testament a męka Chrystusa, w: Męka Jezusa Chrystusa, red. F. Gryglewicz, Lublin 1978,9-20; F. Lnrer, Jesus der leidende Gerechte in der Passion, BuL 47 (1974) 104-111; B. Gerhardsson, Gottes Sohn als Diener Gottes. Messias, Agape und Himmelsherrschaft nach dem Matthäusevangelium, StTh 27 (1973) 73-106; L. Ruppert, Jesus der leindende Gerechte? Der Weg Jesu im Lichte einer alt- und zwischentestamentlichen Motivs, Stuttgart 1972; P. Massi, Teologia del Servo di Jahwe e suoi rifttessi nel Nuovo Testamento, w: Il messianismo. Atti delia XVIII Settimana Biblica, Brescia 1906, 105-134.
[2] Obliczeń tych dokonano w oparciu o: Index of Quotations znajdujący się na końcu krytycznego wydania NT: The Greek New Testament, ed. by K. Aland, M. Black, B.M. Metzger, A. Wikgren, London 1966, 897*-920*. Niewąt­pliwie liczba cytatów a zwłaszcza aluzji ma charakter względny. Ten sam bowiem Indeks trzeciego wydania (1975) tegoż tekstu krytycznego NT na s. 900-901 .podaje, iż w Mt jest tylko 6 cytatów z ST, w Mk tylko 4, w Łk 4 cytaty, w J również 4 cytaty. W tego rodzaju badaniach nie są jednak istotne liczby, lecz fakt istnienia cytatów i aluzji oraz źródła (tj. Księgi), skąd pochodzą.
[3] Szczegółowy komentarz do tych wierszy daje: J. Homerski, Księga Za­chariasza (PST 12, 2), Poznań 1968, 408-418. Zob. także: T. Chary, Le bon pasteur et les troupes rebelles (Zacharie 11,4-17; 13,7-9), BeViCh 52 (1963) 13-24; P. Lamarche, Zacharie IX-XIV. Structure litteraire et messianisme (EtB), Paris 1961, 62-71.
[4] Por. E. Vogt, „Quod dictum est per Jeremiam prophetam" (Mt 27, 9), Bb 34 (1953) 265.
[5] Por. J. Homerski, dz. cyt., 437-442.
[6] Por. H. Langkammer, Wprowadzenie i komentarz do ewangelicznych opisów męki Pańskiej, Lublin 1975, 71; F. Martin, The image of Shepherd in the Gospel of St. Matthew, ScE 27 (1975) 261-301.
[7] Por. J. Homerski, dz. cyt., 426-431; J. Salguero, El justo traspasado de Zacarias 12, 10, CTom 92 (1965) 49-62; P. Lamarche, dz. cyt., 124-130; M. Delcor, Un probleme de critique textuelle et exegese Zach XII. 10 „et aspicient ad me quem confixerunt, RB 58 (1951) 189-199.
[8] Por. L. Stachowiak, Ewangelia według św. Jana (PNT 4), Poznań 1975, 379-382; R. Schnackenburg, Des Schriftzitat in Joh 19,37, FzB 2 (1972) 239-247.
[9] Por. M. Filipiak, Ps 110 - Mesjasz Król, Kapłan, Zwycięzca, w: Me­sjasz..., 232-234; S. Łach, Ps 110. Mesjasz królem i kapłanem, w: Materiały po­mocnicze do wykładów z Biblistyki, t. 2, Lublin 1977, 28-29; W. R. G. Loader, Christ and the Riffth Hand - Ps. CX, 1 in the New Testament, NTS 24 (1978) 199- 217.
[10] Por. J. Homerski, Idea królestwa Bożego w Księdze Daniela, w: Kró­lestwo Boże w Piśmie Świętym, red. S. Łach i M. Filipiak, Lublin 1976, 58-60.
[11] Por. H. Langkammer, Ewangelia według św. Marka (PNT 3, 2), Po­znań 1977, 334; U. Vanni, La passione come rivelazione di condanna e di salvezza in Matteo 26, 64 e 27, 54, ED 27 (1974) 65-91.
[12] Por. J. Kuc, Ps 22 w Świetle metody reinterpretacji, w: Mesjasz..., 183-192; tenże, Interpretacja mesjańska psalmu 22, RTK 18, l (1971) 5-19; H. D. Łange, The Relationship between Psalm 22 and the Passion Narrative, CTM 43 (1972) 610- 621; L. Stachowiak, dz. cyt., 373.
[13] por. H. Langkammer, Wprowadzenie..., dz. cyt. 102-103; L. P. Trudinger, Eli, Eli Lama Sabachthani? A Cry of Dereliction? or Victory?, JETS 17 (1974) 235-238; H. Gese, Psalm 22 und das Neue Testament, ZThK 65 (1968) 1-22.
[14] Por. F. Gryglewicz, Ewangelia według św. Łukasza (PNT 3, 3), Po­znań 1974, 346 oraz Ekskurs: Znaczenie Jezusowej męki w ujęciu św. Łukasza, s. 419-428.
[15] Por. G. Auzou, De la servitude au service. Etude du livre de l'Exode, Paris 1961, 172-173.
[16] Por. J. Homerski, RTK 24, 1 (1977) 31-39.