Tekst ST w ewangelicznych opisach męki i śmierci Jezusa

Jedno z najstarszych sformułowań katechetycznych wiary mówi między innymi, ...że Chrystus umarł - zgodnie z Pismem - za nasze grzechy, że został pogrzebany i że zmartwychwstał trzeciego dnia - zgodnie z Pismem... (1 Kor 15,3-4). Zwrot zgodnie z Pismem występujący w tym wyznaniu utwierdza teologów, a zwłaszcza egzegetów w przekonaniu, że objawione słowo Boże ST wywarło znaczny wpływ na treść orędzia ewangelicznego, a w tym również na ewangeliczne opisy męki i śmierci Jezusa. Usiłując uzasadnić to twierdzenie wielu z nich wychodzi z założenia, iż Ewangelia męki i śmierci Jezusa formuło­wała się w oparciu o starotestamentalną ideę cierpienia^[1]. Chodzi tu o cierpie­nie człowieka niewinnego, o którym mówią w pierwszym rzędzie takie teksty, jak pieśni o Cierpiącym Słudze Pańskim z księgi Izajasza i Zachariasza, nie­które Psalmy itd. Ten sposób rozpracowania wyżej wzmiankowanego zagad­nienia jest niewątpliwie bardzo sugestywny i pouczający, a nawet w pewnym stopniu się narzuca. Tym niemniej jednak zdaje się zawierać pewne niebez­pieczeństwo nieprawidłowego ustawienia faktu łączności obu Testamentów i dużą dozę aprioryzmu w jego naświetleniu. Niebezpieczeństwo to pochodzi stąd, że słowa: ...zgodnie z Pismem... są - zdaje się - rozumiane i brane zbyt szeroko. Tak jakby egzegeta nie musiał już badać i dochodzić, co rzeczywiście i w jakim celu Ewangeliści wzięli z tekstów starotestamentalnych o cierpieniu człowieka niewinnego na potwierdzenie zapowiedzi męki i śmierci Jezusowej.
Toteż wydaje się, że wskazany raczej jest inny sposób podejścia do tego problemu. Wniosków metodycznie bardziej poprawnych i bliższych obiektyw­nej rzeczywistości można się spodziewać przeprowadzając dokładną analizę egzegetyczną tych fragmentów opisów męki Pańskiej, w których Ewangeliści posłużyli się cytatami lub aluzjami zaczerpniętymi z ST. W oparciu o tę ana­lizę należy z kolei próbować ustalić znaczenie i rolę jaką w przekazach męki i śmierci Jezusowej odegrał ten lub ów tekst starotestamentalny. Tylko w ten sposób - w naszym przekonaniu - można poprawnie i dobrze rozumieć sens owej starożytnej formuły katechetycznej: ...zgodnie z Pismem... Nie będzie ona wtedy sugerować tych treści, których Ewangeliści nie zamierzali przekazać. Rozważania zatem nasze pójdą w kierunku stwierdzenia stopnia, w jakim Ewangeliści wykorzystali teksty ST w swych opisach męki i śmierci Jezusa (I), krótkiej analizy egzegetyczno-teologicznej tych wierszy, w których są cytowane teksty starotestamentalne (II) i próby wyciągnięcia wniosków stanowiących równocześnie odpowiedź na postawiony problem (III).

I

Czytając uważnie ewangeliczne opisy męki i śmierci Jezusa można z łatwo­ścią skonstatować dwa fakty, a mianowicie, że u wszystkich czterech Ewangeli­stów pojawiają się wyraźne wzmianki o korzystaniu z tekstów ST z podaniem niejednokrotnie dosłownego ich brzmienia i o wiele częściej mniej lub więcej czytelne aluzje do nich. Od strony statystycznej rzecz ta przedstawia się na­stępująco: w Ewangelii męki i śmierci Jezusa w ujęciu Mateuszowym (rozdz. 26-27) jest 13 cytatów oraz 46 aluzji. Tak cytaty, jak i aluzje występują w 37 wierszach na 141 wierszy całego opisu; w Ewangelii Marka (rozdz. 14-15) w 20 wierszach na 119 wszystkich pojawia się 8 cytatów i 19 aluzji; w Ewangelii Łukasza (rozdz. 22-23) w 19 wierszach na 127 wszystkich jest 6 cytatów i 23 aluzje; wreszcie w Ewangelii Janowej (rozdz. 18-19) w 8 wierszach na 82 wier­sze całego opisu znajduje się 5 cytatów i 3 aluzje^[2]. Powyższe dane pozwalają stwierdzić, że owe starotestamentalne cytaty i aluzje Ewangelistów są stosun­kowo nieliczne i gdy chodzi o cytaty - te bowiem są najbardziej wymowne - w zasadzie pochodzą z następujących pism natchnionych ST:
Z Księgi proroka Zachariasza trzy cytaty: tekst 11,12-13 wykorzystał Ma­teusz (27,9-10); 13,7 cytują Mateusz (26,31) i Marek (14,27) oraz 12, 10 - wiersz bardzo trudny - przytacza Jan ewangelista (19,37).
Na drugim miejscu należy postawić Ps 22:
w. 2 cytują Mateusz (27,46) i Marek (15,34);
w. 9 przytacza tylko Mateusz (27,43);
w. 19 wykorzystuje Jan ewangelista (19,24), ale aluzję do niego można zauwa­żyć u wszystkich Synoptyków (Mt 27,35; Mk 15,24; Łk 23,34);
Cytat kombinowany składający się z tekstu: Ps 110,1 i Dn 7,13 pojawia się u Mateusza (26,64) i Marka (14,62). Ewangelista Łukasz (22,69) korzysta tylko z Ps 110,1.
Z czwartej pieśni o Cierpiącym Słudze Pańskim z Księgi Izajasza jest cyto­wany tylko i wyłącznie fragment wiersza 53,12. Korzystają zeń Marek (15,28) i Łukasz (22,37). U Mateusza (27,38) można się dopatrzyć tylko aluzji do niego.
Poza wyżej wymienionymi tekstami są cytowane jeszcze: Oz 10,8cd i Ps 31,6 przez Łukasza (23,30 i 46) oraz Wj 12,46 przez Jana (19,36). Ponadto dwa razy u Mateusza (27,34 i 48) i raz u Jana (19,30) pojawia się bardzo wyraźna aluzja do Ps 69,22. Dalsze aluzje do tekstów z innych Ksiąg św. ST w naszych rozważaniach nie mają większego znaczenia. Są bowiem zbyt ogólne.
Wszystkie te stwierdzenia nasuwają problemy, które dają się sprowadzić do dwóch pytań. Pierwsze jest to: dlaczego Ewangeliści nie wykorzystali w opisie męki i śmierci Jezusa tak wspaniałych i wymownych tekstów, jak trzecia a zwłaszcza czwarta pieśń o Cierpiącym Słudze Pańskim u Deutero-Izajasza, lub wypowiedzi Ps 22,17c o przebiciu rąk i nóg cierpiącego psalmisty, który jest typem ukrzyżowanego Zbawiciela?

Drugie pytanie: czy i w jakim stopniu pokrywają się myśli główne cytowa-wanych tekstów z ideą przewodnią, jaką miał Ewangelista, przekazujący opis męki i śmierci Jezusa?
Względy metodyczne każą się zająć najpierw .drugim zagadnieniem, gdyż poprawne jego rozwiązanie powinno ułatwić znalezienie przekonywającej od­powiedzi na pytanie pierwsze.

II

U Deutero-Zachariasza Ewangeliści znaleźli trzy takie wypowiedzi prorocze, które w ich przekonaniu stanowiły zapowiedź pewnych wydarzeń związanych bezpośrednio z męką Chrystusową. Wskazują na to formuły wprowadzające: ...wtedy spelniła się wypowiedź proroka..., lub ...żeby się spełniło..., czy ...jest bowiem napisane...

Mt 27, 9-10

Wtedy spełniła się wypowiedź Jeremiasza proroka, który powiedział: Wzięli trzydzieści srebrników, zapłatę, oszacowanego, jaką wyznaczyli synowie Izraela i przeznaczyli ją na Pole Garncarza, jak mi polecił Pan.

Judasz podjął się zdrady Jezusa i jako wynagrodzenie otrzymał 30 srebrni­ków (syklów srebra). Gdy Jezus został aresztowany i skazany na śmierć, wtedy dopiero zdrajca w pełni sobie uświadomił, jak podła była jego rola w tym ha­niebnym wydarzeniu. Usiłował zwrócić pieniądze i cofnąć niejako bieg wy­darzeń, ale było to już niemożliwe. Wtedy porzucił srebrniki w świątyni, po­szedł i powiesił się. Kapłani za porzucone przez Judasza pieniądze kupili Pole Garncarza na cmentarz dla cudzoziemców. Ten smutny epizod stojący w ści­słym związku z męką Jezusa pozwolił Ewangeliście skojarzyć fragment z ale­gorii o pasterzach z Księgi Zachariasza (11,4-17). W alegorii tej Jahwe każe prorokowi pełnić rolę dobrego pasterza względem swoich owiec - narodu wy­branego. Owce jednak wnet zniechęciły się do dobrego pasterza. Przywódcy narodu ocenili pracę dobrego pasterza na 30 srebrników, tj. cenę niewolnika, i wypłacili mu całą tę sumę, żeby się go pozbyć. Wtedy Jahwe polecił proro­kowi rzucić owe srebrniki odlewcy w świątyni, a wynagrodzenie nazwał iro­nicznie wspaniałą ceną, na którą Go oszacowali^[3].