Kapłaństwo w Starym Testamencie

4. Ewolucja historyczna

Porównanie wyżej cytowanych tekstów prowadzi do wniosku, że brak im spójności. Zaznaczyliśmy już niepewność co do motywu wybrania lewitów do służby sanktuarium. Genealogia Wj 6,16-25 jest niejednolita, zaś genealogia Lb 26,57-58 zestawia dwa różne podziały klanów lewickich. Genealogie 1 Krn 5-6 kompilują i harmonizują informacje różnego pochodzenia. Co więcej, dane zawarte w tych tekstach, zredagowanych późno, niezupełnie zgadzają się z tym, co na ten temat mówią teksty starsze. Stąd nasuwa się wniosek, że przesunięto na początkowe dzieje narodu wyłączne prawo całego jednego pokolenia do sprawowania funkcji kultowych i pozycję dominującą kapłaństwa jerozolimskiego, dwie prerogatywy, które zostały osiągnięte dopiero na końcu długiej historii.

a) Kapłani nielewiccy. W epoce Sędziów i na początku okresu monarchii nie wszyscy kapłani byli „lewitami". Efraimita Mika mianuje kapłanem swojego syna (Sdz 17,5). Samuel, także z pokolenia Efraima (1 Sm 1,1), jest związany z sanktuarium Szilo, nosi przepaskę kapłanów (1 Sm 2,18) i składa ofiary (1 Sm 7,9; 9,13; 10,8). I dopiero w późniejszych czasach Samuela i jego przodków włączono w genealogię lewicką (1 Krn 6,18-23). Abinadab jest jednym z mieszkańców Kiriat-Jearim i jednego z jego synów ustanawia się kapłanem Arki Przymierza (1 Sm 7,1). Wśród wysokich urzędników Dawida zostają wymienieni jako kapłani dwaj synowie samego Dawida, a więc Judej­czycy (2 Sm 8,18), oraz Ira Jairyta z klanu Manassesa (2 Sm 20,26); wbrew 1 Krn 18,17 nie ma żadnych racji, aby wyraz kohen miał tu inny sens aniżeli „kapłan".
Szczególna jest historia Jeroboama I. Według 1 Krl 12,31; 13,33 (por. 2 Krl 17,32); 2 Krn 13,9 miał on ustanowić w swoim sanktuarium królewskim w Betel kapłanów, którzy nie wywodzili się z potomków Lewiego. W świetle tekstów co dopiero cytowanych jest najzupełniej możliwe, że Jeroboam rzeczy­wiście ustanowił kapłanów nielewickich, i kwestia ta zostanie jeszcze po­stawiona w odniesieniu do samej Świątyni jerozolimskiej. Ale trzeba pamię­tać, że te teksty zawdzięczają swoją dzisiejszą postać redakcji deuteronomistycznej, że są one pochodzenia judejskiego i ich zamierzeniem jest potępienie znienawidzonego i konkurencyjnego sanktuarium. Czy wobec tego owi redak­torzy nie przedstawili w czarnych kolorach Jeroboama, sanktuarium Betel i jego kapłaństwa? Wiemy bowiem, że w innych sanktuariach Królestwa Północnego byli lewici (por. Pwt 18,6 i 2 Krl 23,9), na przykład w drugim sanktuarium ustanowionym przez Jeroboama, w sanktuarium Dan (Sdz 18,30).
Początki sanktuarium Dan wiążą się z migracją Danitów, i ta właśnie historia rzuca jakże bogate światło na historię kapłaństwa (Sdz 17 - 18): Mika ustanowił kapłanem swojego syna, ale kiedy tamtędy przechodził pewien lewita, bez wahania go zaangażował i powiedział: „Teraz wiem, że mi Jahwe będzie błogosławił, gdyż mam lewitę za kapłana" (Sdz 17,13). Ten lewita to Jehonatan, syn Gerszoma, wnuk Mojżesza (Sdz 18,30). Nie ma żadnych racji, by podawać w wątpliwość tę informację, która się znajduje w opowiadaniu starożytnym i która gorszyła masoretow do tego stopnia, iż dopisywali tu jedną literkę, by otrzymać lekcję „Manasses" zamiast „Mojżesz". Tym bardziej nie ma racji, by podważać lewickie pochodzenie Mojżesza, które jest stwierdzone w Wj 2,1 (tradycja elohistyczna), dokładnie nakreślone w tradycji kapłańskiej (Wj 6,20; Lb 26,59) i przez Kronikarza (1 Krn 5,29; 23,13).
Możemy zatem stwierdzić, że począwszy od epoki Sędziów Izraelici prefe­rowali do służby kapłańskiej lewitę i że jedyny lewita z tego okresu, którego genealogię podano, pochodzi od Mojżesza, a przez niego od Lewiego. W pierw­szej połowie VIII w. przed Chr. i później pokolenie kapłańskie Lewiego niezaprzeczalnie istnieje i jest w posiadaniu monopolu na kapłaństwo (Pwt 33,8-11). Jak inne pokolenia Izraela, musiało i ono wchłaniać elementy obce, ale ci przybysze byli przyjmowani do już istniejącego rodu.

b) Kaplani-lewici. Księgi Królewskie interesują się jedynie kapłaństwem jerozolimskim, które będzie przedmiotem późniejszego studium. Poza oskar­żeniami pod adresem Jeroboama (które być może nie są w pełni usprawied­liwione), księgi te ani razu nie wspominają o lewitach, i aby znaleźć jakieś informacje o nich dla okresu monarchii, trzeba się zwrócić do Deuteronomium. Wciąż panuje powszechnie opinia, że Deuteronomium zrównuje kapłanów i lewitów i przydziela tak jednym, jak i drugim te same funkcje. Tak więc całe pokolenie Lewiego zostało oddelegowane do noszenia Arki, służenia Bogu i błogosławienia ludu (Pwt 10,8), a jego członkowie są określani mianem „kapłani lewici" (Pwt 17,9.18; 18,1; 21,5; 24,8; 31,9). Tekst Pwt 18,1 powinien być tłumaczony następująco: „kapłani lewici, całe pokolenie Lewie­go" jako dopowiedzenie, a nie w sensie: „kapłani lewici i całe pokolenie Lewiego", jakoby czyniło rozróżnienie między lewitami, którzy są kapłanami, i innymi, którzy kapłanami nie są. Są niewątpliwie teksty, które posługują się prostymi określeniami „kapłan" czy „lewita", ale porównanie tych tekstów między sobą dowodzi, że określenia są używane jako synonimy. Tak jest w Pwt 31,9, gdzie kapłani lewici noszą Arkę, i w Pwt 31,25, gdzie czynią to lewici. Pwt 18,6-7 postanawia, że jakiś lewita, który przyjdzie do centralnego sank­tuarium, będzie tu mógł spełniać funkcje kapłańskie razem z wszystkimi braćmi lewitami.
Jednakże na przestrzeni samej Księgi Deuteronomium możemy dostrzec pewne rozróżnienia. Wysunięto ostatnio przypuszczenie, że „kapłani-lewici" byli funkcjonariuszami sanktuarium centralnego; i generalnie jest to praw­dziwe, ale nie da się zastosować do Pwt 21,5, gdzie „kapłani-lewici" są kapłanami bądź jakiegoś miasta, w pobliżu którego dopuszczono się mordu, i odwrotnie oczekiwałoby się określenia „kapłani-lewici" w Pwt 18,7, który odnosi się wyraźnie do centralnego sanktuarium. Tak więc terminologia Deuteronomium nie jest rygorystyczna i sugeruje raczej, że wszyscy lewici mogli spełniać funkcje kapłańskie. Ale nie wszyscy lewici spełniali je faktycz­nie, ponieważ byli zbyt liczni, by wszyscy spośród nich mogli znaleźć zatrud­nienie. Nie mając zapewnionej służby ołtarza, ci lewici nieaktywni nie mieli udziału w profitach, jakie ta służba dawała (Pwt 18,1-4), a ponieważ pokole­nie nie miało przydzielonej ziemi, pozostawali w ogóle bez dochodów. Oto dlaczego Deuteronomium poleca „lewitę, który mieszka w twoich bramach", miłosierdziu Izraelitów, na równi z obcym, sierotą, wdową, słowem wszyst­kimi, którzy nie mieli zapewnionych środków do życia (Pwt 12,12.18.19; 14,27.29; 16,11.14; 26,11-13). Ale każdy lewita zachowuje swoje upraw­nienia kapłańskie, i kiedy przychodzi do centralnego sanktuarium, nie tylko jest w nim dopuszczony do czynności kapłańskich, lecz otrzymuje należną część dochodu, równą tej, jaką otrzymują jego bracia lewici związani z tym sanktuarium (Pwt 18,6-7).
Te postanowienia nie są kodyfikacją reformy Jozjasza. One są wcześniejsze niż sama reforma i nie mogły być w pełni zastosowane w momencie reformy.
2 Krl 23,9 mówi bowiem: „Jednakże kapłanom wyżyn nie wolno było przystępować do ołtarza Jahwe w Jerozolimie, wyjąwszy to, że mogli jeść chleby przaśne wśród swoich braci". Ci „kapłani wyżyn" byli lewitami i kap­łaństwo Jerozolimy, zazdrosne o swoje przywileje, zabroniło im uczestniczyć w służbie kultowej; wzmiankę o chlebach przaśnych należy bez wątpienia rozumieć jako odniesienie do wielkiego święta Paschy, która będzie oznaczać zakończenie reformy (2 Krl 23,21-23). Zamiast zastosować do nich przepisy Pwt 18,6-7, zadowolono się zasadą Pwt 12,11-12.
Chociaż sytuacja lewitów, jaką opisano w Deuteronomium, nie jest wyni­kiem reformy Jozjasza, to jednak trzeba ją widzieć w związku z procesem centralizacji kultu i tak odnajdujemy z powrotem problem, który się wyłonił przy okazji prawa deuteronomicznego o jedności sanktuarium. Albo owa nierówność między lewitami obsługującymi sanktuarium i lewitami rozsianymi pośród pokoleń jest wynikiem reformy opracowanej przez lewitów Królestwa Północnego na korzyść sanktuarium, w którym oni służyli, albo też jest odzwierciedleniem próby reformy podjętej przez Ezechiasza. Jednakże kwestia kapłaństwa jest bardziej generalna i możliwe jest jeszcze trzecie rozwiązanie: przed wszelką reformą czy wszelkim projektem reformy zmierzającej do skupienia sprawowania legalnego kultu w jednym sanktuarium, w dwóch królestwach Izraela i Judy występował silny ruch, który przyciągał wiernych do wielkich sanktuariów państwowych, Jerozolimy i Betel. Sanktuaria prowin­cjonalne oczywiście istniały, ale ich kapłaństwo wychodziło z tego współzawod­nictwa poszkodowane, gdyż jego dochody wciąż się pomniejszały, a wielu spośród nich utraciło swoją pracę. Byli oni gotowi do podjęcia ewentualnych obowiązków kapłańskich, ale tymczasem byli sprowadzeni do poziomu przy­byszów rezydujących, gerim, tak jak ich ukazuje Deuteronomium. Na tej drodze dokonałoby się rozróżnienie faktyczne, ale nie prawne, między kap­łanami wielkich sanktuariów (czy też jedynego sanktuarium przy próbie reformy) i kapłanami prowincji.

c) Kapłani i lewici. Rozróżnienie między kapłanami i lewitami, tak słabo dostrzegalne w Deuteronomium, stało się całkiem wyraźne u Ezechiela. Teks­tem podstawowym jest tu Ez 44,6-31. Izraelici popełnili grzech, wprowadzając do służby świątynnej nieobrzezanych; jest to aluzja do niewolników państwo­wych, przydzielonych Świątyni, tych „potomków niewolników Salomona" (por. Ezd 2,55-58), „podarowanych" (netinim), których początki w Ezd 8,20 związano z Dawidem. Ci oto, mówi Prorok, zostaną zastąpieni przez lewitów, którzy dawniej wspomagali Izraela w jego bałwochwalstwie i którzy za karę zostaną odsunięci od czynności ściśle kapłańskich i odesłani do niższych posług: będą oni zabijać zwierzęta ofiarne i będą posługiwać ludowi (Ez 44,6-14). Nie chodzi tu oczywiście o kapłanów bożków, dla których Ezechiel nie mógłby przydzielić żadnego miejsca w przyszłej Świątyni, lecz o lewitów, którzy posługiwali w małych sanktuariach, gdzie sprawowano jakiś bardziej czy mniej synkretyczny kult, to ci lewici prowincjonalni z Deuterono­mium, których opowiadanie o reformie Jozjasza nazywa „kapłanami wyżyn" i odsuwa od ołtarza (2 Krl 23,9). Echo tej reformy i wypadków, jakie były jej następstwem, jest dobrze odczuwalne u Ezechiela i gwałtowność jego tonu wskazuje, że owe walki nie należały do jakiejś dalekiej przeszłości. Jednakże Prorok stara się nadać tym lewitom jakiś status legalności: zostają oni włączeni do kleru, jednakże stanowią jego niższą rangę.