Kapłaństwo w Starym Testamencie

Ezechiel przeciwstawia im kapłanów-lewitów, i w tym określeniu przypo­mina on Deuteronomium. Funkcje kapłańskie zostają zarezerwowane dla nich: oni sami mogą zbliżać się do Jahwe, ofiarować tłuszcz i krew, wchodzić do sanktuarium. Z powodu tej bliskości z rzeczami świętymi zostają zobowiązani do zachowania specjalnych reguł czystości (Ez 44,15-31). W Ez 44,15 zostają oni nazwani synami Sadoka (ale również w Ez 40,46; 43,19; 48,11), a to znaczy, że reprezentują kapłaństwo Świątyni jerozolimskiej. I tu znowu Eze­chiel aprobuje reformę Jozjasza.
Rozróżnienie wewnątrz stanu kapłańskiego wykazują i inne teksty. W Ez 40,45-46 jest mowa o komnacie dla „kapłanów, którzy służą w Świątyni", i o komnacie dla „kapłanów, którzy służą ołtarzowi; to są synowie Sadoka". W Ez 45,4-5 jest mowa o terytorium kapłanów, którzy służą w sanktuarium, i o terytorium lewitów, którzy służą Świątyni. W Ez 46,20-24 jest mowa o kuchniach, w których „kapłani" gotują mięso ofiarne za grzech, i o kuch­niach, gdzie „ci, co są na służbie Świątyni", gotują ofiary ludu. W Ez 48,11-14 terytorium okalające Świątynię dane jest kapłanom, synom Sadoka, którzy nie dali się sprowadzić z właściwej drogi, jak lewici, a inne terytorium jest przydzielone lewitom, którzy pobłądzili. Wszystkie te rozróżnienia odnajdują się tak samo w Ez 44,6-31, gdzie lewici są „tymi, którzy służą Świątyni" (w. 11), a kapłani są „tymi, którzy służą sanktuarium" (w. 15). Ale interesująca będzie uwaga, że w Ez 40,45-46 obydwie kategorie kleru zostają nazwane „kapłanami". I ten fragment musiał zostać napisany wkrótce po Deuteronomium.
Ezechiel nie jest więc jakimś radykalnym innowatorem; on próbuje jedynie nadać ramy prawne dla sytuacji, która istniała od dawna i którą pogorszyła reforma Jozjasza. Teraz wypada porównać jego propozycję z uregulowaniami pism kapłańskich. Tłem zakładanym dla tej legislacji jest pobyt Izraela na pustyni: według Lb 3,6-9 lewici zostają przydzieleni do pomocy Aaronowi i jego synom, oni zostają im „podarowani", pełnią służbę w Przybytku; według Lb 18,1-7, który to tekst jest pierwszorzędny, lewici pełnią służbę u Aarona i w Namiocie, oni są „podarowani", ale Aaron i jego synowie pełnią służbę ściśle kapłańską, służbę ołtarza i sanktuarium, „wszystko to, co jest za zasłoną". Paralelizm jest oczywisty: Mieszkanie, Namiot pustyni, odpowiada Świątyni Ezechiela, lewici są „podarowanymi", którzy zastąpili, tak samo jak u Ezechiela, „podarowanych", którzy niegdyś byli związani ze Świątynią. Przy tej zasadniczej zgodności różnice dotyczą rzeczy drugorzędnych: znaczniejsza polega na tym, że Księga Liczb wiąże kapłaństwo z Aaronem, podczas gdy Ezechiel nazywał kapłanów „synami Sadoka"; postaramy się w dalszym ciągu pokazać, co ta zmiana oznaczała. Redakcja Księgi Liczb jest późniejsza niż Księgi Ezechiela: wykład jest jaśniejszy, a także spokojniejszy i bez nutki polemicznej; lewici nie są jeszcze zidentyfikowani z „podarowanymi" aż do powrotu z Wygnania (por. listy Ezd 2 i Ezd 8,20) i pochodzenie Aaronowe kapłanów zostaje podkreślone dopiero w późniejszych fragmentach Ksiąg Ezdrasza i Nehemiasza (Ezd 7,1-5; Ne 10,39; 12,47). Z drugiej strony trudno by było przypuścić, że rozporządzenia legislacyjne Księgi Liczb wzorują się na idealistycznym opisie Ezechiela. Bardziej jest prawdopodobne, że teksty Księgi Liczb i opisy Ezechiela reprezentują dwa nurty paralelne, które wychodzą z tego samego źródła, to jest z sytuacji, jaka wytworzyła się w Jerozolimie po reformie Jozjasza. W rzeczywistości jest możliwe, że legislacja Księgi Liczb przedstawia rozwinięcie reguł wypracowanych pod koniec monarchii przez kapłaństwo jerozolimskie.
W każdym razie, niższa pozycja, do jakiej zostali zepchnięci lewici, wyraźnie odróżnieni od kapłanów, wyjaśnia, dlaczego byli oni tak niechętni powracaniu z Wygnania; na liście Ezd 2,40 = Ne 7,43 znajduje się tylko 74 lewitów wobec 4289 kapłanów, a Ezdrasz zdobywa do swej karawany tylko 38 lewitów (Ezd 8,18-19). Omawiając kapłaństwo drugiej Świątyni, zobaczymy, że lewici pró­bowali poprawić swój status.

5. Miasta lewickie

Deuteronomium przedstawia lewitów jako rozproszonych po całym teryto­rium i mieszkających jako przybysze rezydujący, których poleca się dobroczyn­ności właścicieli ziemskich, natomiast wizja Ezechiela skupia ich w rejonach w pobliżu Jerozolimy, Księga Jozuego (Joz 21,1-42) przydziela im 48 miast z ich najbliższymi przyleglościami, które to miasta są, z wyjątkami, rozłożone równomiernie we wszystkich pokoleniach; tę listę odnajdujemy z małymi wariantami w 1 Krn 6,39-66. Posunięcie to jest pokazane jako wypełnienie rozkazu danego przez Boga Mojżeszowi (Joz 21,2), zgodnie z tym, co opowiedziano w Lb 35,1-8. W końcu prawo o jubileuszu zawiera specjalne klauzule dotyczące tych miast (Kpł 25,33-34). Tekstem zasadniczym jest Joz 21 i od niego zależą pozostałe.
Tekst ten przedstawia bardzo poważny problem. Pierwsze wrażenie jest takie, że instytucja miast lewickich jest utopią wypracowaną w późnych czasach; jest bowiem niemożliwe do wyobrażenia sobie, że 48 miast, teoretycz­nie po cztery na każde pokolenie, z których wiele to miasta ważne, zostało pozostawionych wyłącznie dla lewitów, z jakimś terytorium, które według Lb 35,5, miało mieć granice niezmienne. Ta lista zawiera jeszcze sześć miast ucieczki (Lb 35,6; Joz 21,13; 21,27...), które przedstawiają instytucję zasad­niczo starożytną, ale relacja między miastami ucieczki i miastami lewickimi jest wtórna i teksty niezależne o miastach ucieczki nie uznają tych miast za miasta lewickie. Lista zakłada wyraźne rozróżnienie między kapłanami i lewi­tami, organizację lewitów w trzech klasach, określenie kapłanów jako „synów Aarona", a więc to wszystko, co nie pojawia się w żadnym tekście przedwyg-nańczym.
W obecnym stanie Joz 21, jak Joz 20 o miastach ucieczki, należy do najmłodszej warstwy Księgi Jozuego, i nie jest ważne, czy ją przydzielimy redaktorowi kapłańskiemu czy jakiemuś późnemu redaktorowi deuteronomis-tycznemu. Ale podobnie jak rozdział o miastach ucieczki ma swoje starożytne jądro, tak i lista miast lewickich mogła się opierać na jakiejś tradycji z epoki przedwygnańczej. Ostatnio przedstawiono w tej kwestii dwie hipotezy: pierw­sza utrzymuje, że miasta wyliczone nie były zasiedlone i posiadane przez Izraela wcześniej niż w ostatnim okresie panowania Dawida i za czasów Salomona; pierwotna lista i ustanowienie miast lewickich pochodziłoby dopiero z tych czasów, konkretnie z połowy okresu panowania Salomona. Druga hipoteza przeciwstawia tej opinii rzucającą się w oczy osobliwość listy miast lewickich: jeśli się tę listę rozmieści na mapie, pozostają dwie strefy nie okupowane przez lewitów, mianowicie centrum królestwa Judy, na południe od Jerozolimy, i centrum królestwa Izraela (Sychem jest intruzem). Szuka się więc wyjaśnienia w reformie Jozjasza: król zebrał w Jerozolimie wszystkich kapłanów z miast judzkich (2 Krl 23,8) oraz skazał na śmierć wszystkich kapłanów wyżyn w królestwie Samarii (2 Krl 23,19-20). Lista pochodziłaby z czasów Jozjasza albo z jeszcze późniejszych, ale z okresu przed powrotem z Wygnania. Ta interpretacja nie jest jednak przekonująca: historyczność 2 Krl 23,19-20 okazuje się podejrzana i 2 Krl 23,8 precyzuje, że miasta Judy, z których kapłani zostali zgromadzeni w Jerozolimie, rozciągały się „od Geba aż do Beerszeby", co oznacza całe królestwo Judy, gdzie, poza luką, o której powiedziano, sytuuje się dwanaście miast lewickich. Należy więc przypu­szczać, że lista przedstawia wykonanie niekompletne posunięć podjętych przez Jozjasza. W każdym razie, kiedy pierwsza hipoteza nie wyjaśnia luk, to druga wyjaśnia jedynie owe luki i nie dostarcza usprawiedliwienia dla reszty.
Ta lista jest więc jakąś zagadką. Ale pominąwszy jej utopijny schematyzm, ona musi opierać się na jakimś dokumencie starożytnym, odpowiadającym rzeczywistej sytuacji. Kilka tych miast zresztą jest pokazanych jako siedziby rodów kapłańskich. Z drugiej strony nie odpowiada ona jakiejś liście sank­tuariów, które ci lewici mieliby obsługiwać. Przeciwnie, wydaje się, że te miasta są tymi, w których rezydowały rodziny lewickie na zewnątrz wielkich sank­tuariów, i dlatego zamieszkanymi przez lewitów, którzy nie mieli zapewnionych dochodów i którzy znajdowali się w sytuacji lewitów znanych z Deuteronomium. Modyfikując nieznacznie pierwszą z przedstawionych hipotez, zaryzy­kujemy zdanie, że lista reprezentowała pierwotnie rozproszone zamieszkanie lewitów po zbudowaniu Świątyni, która ściągnęła personel religijny z okolic Jerozolimy (co by wyjaśniało lukę na terenie Judy) i nazajutrz po zor­ganizowaniu oficjalnego kultu w Betel (i to by dostarczało podobnego motywu dla luki w Izraelu).

6. Pokolenie kapłańskie i pokolenie świeckie Lewiego

Według Biblii pokolenie kapłańskie bierze swój rodowód od Lewiego, jednego z dwunastu synów Jakuba. Pokazaliśmy wyżej, że w błogosławień­stwach Mojżesza (Pwt 33,8-11) ten Lewi, uosabiający swoich potomków, otrzymuje jako swój dział pełnienie funkcji kapłańskich. Ale dwa inne teksty ukazują go w całkiem innym świetle. W błogosławieństwach Jakuba (Rdz 49,5-7) Lewi i Symeon zostają napiętnowani łącznie za ich okrucieństwo: to oni wymordowali ludzi, pokaleczyli zwierzęta, i dlatego będą rozproszeni wśród Izraela. Ten tekst wykazuje podobieństwo i pochodzi z tej samej tradycji co Rdz 34: aby pomścić zniewagę wyrządzoną ich siostrze Dinie, Symeon i Lewi zdradziecko napadają na mieszkańców Sychem, zabijają wszystkich mężczyzn i uprowadzają bydło, za co zostają skarceni przez Jakuba. Z innych tekstów dowiadujemy się, że Symeon był jakąś grupą niekapłańską, która bardzo wcześnie utraciła swą autonomię i której członkowie wiedli życie w rozproszeniu na terytorium Judy. Rozsądną konkluzją będzie zatem przyjąć, że istniało też niekapłańskie pokolenie Lewiego, które podległo temu samemu losowi.