O Kongresie raz jeszcze

W dniach 28-30.10.2011r. w Warszawie odbył się I Kongres Biblijny pod hasłem „Biblia kodem kulturowym Europy”. Pierwszy dzień Kongresu był dniem typowo „wykładowym” - od rana do wieczora wygłaszano rozmaite prelekcje, zebrane w czterech sesjach tematycznych.

Pierwsza sesja dotyczyła inspiracji biblijnych w muzyce. Wygłoszone zostały 3 referaty.

Pierwszy z nich, który wygłosił ks. prof. Henryk Witczyk, nosił tytuł: „Psalm 137 w kantacie «An Wasserflüssen Babylon» Jana Sebastiana Bacha i w «Nabucco» Giuseppe Verdiego”.

Prelegent na początku wystąpienia wskazał, jaką rolę pełniły teksty Pisma Świętego w kompozycjach Jana Sebastiana Bacha. Na co dzień był on organistą w kościele św. Tomasza w Lipsku. Utwory religijne stanowiły przeważającą część jego twórczości, a jednymi z nich były kantaty. Kantaty są krótkimi utworami muzycznymi, których tekst oparty jest na kanwie Ewangelii danej niedzieli lub święta, najczęściej z odwołaniem do cytatów lub fragmentów ksiąg Starego Testamentu, głównie Psalmów, ale też i Listów Apostolskich.

J. S. Bach przez całe życie czytał i studiował Pismo Święte oraz rozmaite dzieła teologiczne ze swojej biblioteki. Był to człowiek bardzo pobożny, co odzwierciedlało się m.in. w ten sposób, że na kartach swoich utworów muzycznych zamieszczał dedykacje w formie liter S.D.G. (skrót: Soli Deo Gloria – Bogu Jedynemu na chwałę) lub J.J. (skrót Jesu juva – Jezu, wspomóż). Muzyka była dla kompozytora służbą Bożą, a twórczość i osobowość Bacha opierały się na jego rozumieniu Słowa Bożego. Dlatego żeby zrozumieć twórczość Bacha, trzeba brać pod uwagę jego głęboki, wieloaspektowy związek z Biblią. Obecność Biblii w jego twórczości doprowadziła wielu badaczy do uznania Bacha za  „komentatora Biblii”, który przybliża w sposób muzyczny orędzie Pisma Świętego.

Kantaty religijne Bacha to swoiste kazania muzyczne, które trafiają nie tylko do rozumu, ale przede wszystkim poruszają wolę i dotykają serca słuchacza. Ks. prof. Witczyk nazwał kompozytora wybitnym, ponadczasowym egzegetą i wybitnym kaznodzieją, gdyż we wspaniały sposób potrafił on w swoich utworach przekazać znaczenie słów Ewangelii oraz wyeksponować w tych utworach ważne myśli biblijne. Mimo to prelegent wskazał, że trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, jak wielki wpływ na twórczość kompozytora miały jego osobista wiara i pobożność.

Zanim  ks. prof. Witczyk przedstawił wybraną tytułową kantatę Bacha, wskazał, w jaki sposób w tekstach kantat obecne są teksty Pisma Świętego. Fragmenty Ewangelii, psalmów czy inne teksty są na przykład sparafrazowane. Czytając słowa kantat można dostrzec, że Bach i inni twórcy akcentują ulubione idee, słowa, np. żyć, zwycięstwo, cierpienie, choroba, śmierć, Imię, chwała Boga. Kantata J.S. Bacha „Na Nowy Rok” może być przykładem wyeksponowania przez kompozytora doniosłości, potęgi  i mocy Imienia Jezus przez odwołanie do psalmu 48, którego główna nauka dotyczy właśnie chwały i wspaniałości Boga.

Kompozytor wykazywał też wielką wrażliwość na obrazy i wyrażenia, zawarte w tekstach biblijnych, a dotyczące ruchu. Bach lubił przedstawiać w muzyce takie słowa Ewangelii czy psalmów, jak: wchodzić, upadać, spieszyć się, podążać, wznosić, łamać, ale też ich przeciwstawienia: spać, pozostawać, siedzieć. Kompozytor używał kontrastu i często dane słowa przedstawiał parami. Bach obrazował swoją muzyką stany emocjonalne, uczucia, których bogactwo przedstawiali autorzy psalmów: w radości, w bólu, spokojne sumienie, wesoły duch. Ukazywał także przeżycia związane z doświadczeniem nocy, dnia, z odpoczynkiem: kiedy śpię i kiedy czuwam. Bach potrafił to pięknie zilustrować muzycznie.

Jego twórczość inspirowały dwie główne idee teologiczne, zawarte w Piśmie Świętym: paschalny obraz śmierci i obraz Boga i Chrystusa.

W kantatach Bacha zastanawia i zadziwia, że wyraża się w nich radosna tęsknota za śmiercią, a śmierć przedstawiana jest jako początek życia wiecznego i radosne oczekiwanie na Zbawiciela. Tęsknota za śmiercią – jak wynika z kontekstu – to tęsknota za Chrystusem, za spotkaniem ze Zmartwychwstałym Panem. Bach patrzy więc na śmierć tak, jak patrzy Biblia: jak na wyjście ze świata pełnego smutku i bólu, czy różnych doświadczeń. W tekstach kantat bachowych Stwórca jest światłem, ufnością, życiem. Wszystko od Niego zależy. W swoich utworach Bach wielbi Boga, opisuje swoją miłość do Niego. W taki sam sposób kompozytor odnosił się do Chrystusa, którego traktował jako Osobę najdroższą swemu sercu. W odniesieniu kompozytora do Chrystusa można znaleźć echo słów z Księgi Pieśń nad Pieśniami czy z Ewangelii wg św. Jana.

Po tym ogólnym wprowadzeniu do twórczości Jana Sebastiana Bacha, ks. prof. Witczyk omówił kantatę 267  „An Wasserflüssen Babylon” POSŁUCHAJ:. Została ona skomponowana w oparciu o parafrazę psalmu 137. W I części kantata opisuje sytuację Izraelitów, którzy po wygnaniu siedzą nad rzekami Babilonu, przygnębieni utratą swojej ojczyzny. Przeżywają oni wielką udrękę z powodu tego, że każą im tam śpiewać pieśni o radości, pieśni Pana. Ich szydercy mówią, że to Marduk jest Bogiem, a nie Adonai, czczony w Jerozolimie na Syjonie.