Czy przykazań było dziesięć, czy jedenaście?

A może nawet dwanaście?

Czy istnieją dwie wersje Dekalogu?

Czy przykazania zostały podyktowane Mojżeszowi?

I czy zostały wypisane na kamiennych tablicach?


Spis treści

Czy przykazań było dziesięć, czy jedenaście?

Przykazanie nowe daję wam, abyście się wzajemnie miłowali, tak jak Ja was umiłowalem; żebyście i wy tak się wzajem­nie miłowali (J 13, 34).

Pewnego dnia Pan Bóg postanowił wybrać dla siebie któryś z ludów ziemi. Zstąpił zatem na ziemię i udał się do Wikingów.
- Czy zechcielibyście zostać moim ludem? - zapytał.
- Co mamy czynić, aby nim być?
- Dam wam do przestrzegania jedno przykazanie: Nie zabijaj!
Ale, jako że Wikingowie mają we krwi walkę i zabija­nie, podziękowali i odmówili.
Wtedy Pan Bóg udał się do Rzymian.
- Cóż mamy czynić, aby zostać Twoim ludem? - zapy­tali Rzymianie.
- Dam wam zaledwie jedno przykazanie: Nie pożądaj cudzej żony!
Jak to, przecież zaplanowali porwanie Sabinek?! Po­dziękowali i odeszli.
Widząc, że z dużymi narodami nic nie wyszło, Pan Bóg postanowił udać się do Mojżesza, ubogiego pasterza, który wypasał swe stada na pustyni.
- Co mam uczynić, aby Izrael stał się Twoim ludem?
- Nic wielkiego, masz jedynie przestrzegać moich przykazań.
- A ile to kosztuje? - zapytał zaciekawiony Mojżesz.
- Nic, to jest zupełnie za darmo - odpowiedział Bóg.
- No to poproszę dziesięć!
No tak, ale ile tak naprawdę jest tych przykazań? To pytanie zadaje sobie również Alessandro Pronzato, kapłan i pisarz w jednej osobie. Konkretnie postawił je w książce zatytułowanej: Ritorno ai Dieci Comandamenti (Powrót do Dziesięciu Przykazań). Pytanie to nie jest wcale pytaniem retorycznym, jak by się mo­gło wydawać na pierwszy rzut oka. Istnieją bowiem róż­nice pomiędzy tym Dekalogiem, który przyjęli Żydzi, a tym, który został przyjęty przez chrześcijan. Rzeczywi­ście, my połączyliśmy dwa pierwsze przykazania („Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie!" oraz „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby"), które Żydzi traktują rozdzielnie. Jednak w celu zachowania liczby dziesięć przekompono-waliśmy ostatnie przykazanie (uczynił to św. Augustyn), dzieląc go na dwa niezależne: „Nie pożądaj": żony (dzie­wiąte) oraz rzeczy (dziesiąte). Dla Żydów stanowią one jedną całość. Kościół luterański również przyjął ten wczesnochrześcijański podział, natomiast Kościoły pra­wosławne oraz Kościół reformowany przyjęły podział żydowski.
Pytanie Pronzato nie jest retoryczne również z tego względu, że współczesna egzegeza często mówi również o jedenastym przykazaniu, za które uważa się to, które Jezus dał uczniom na krótko przed swoją śmiercią.
Jezus powiedział wyraźnie: Przykazanie nowe daję wam, abyście się wzajemnie miłowali, tak jak, Ja was umiłowalem; żebyście i wy tak się wzajemnie miłowali (J 13, 34). Nie cho­dzi tu o słowa, lecz o konkretne czyny.
,Jezus stawia się w pozycji prawodawcy nowego pra­wa, które On sam promulguje swoją Boską mocą" - pisze o. Livio Fanzaga, dyrektor Radia Maryja we Włoszech. Zdaniem wspomnianego Alessandro Pronzato: „To nowe przykazanie, które łączy i nadaje sens pozostałym, nie odwołuje Dziesięciu Słów, lecz nadaje im splendoru, głębi oraz nieporównywalnego bogactwa znaczeń".

A może nawet dwanaście?

Oznajmił wam swe przymierze, gdy rozkazał wam wypeł­niać Dziesięć Przykazań i napisał je na dwóch tablicach ka­miennych (Pwt 4, 13).
A On napisał na tablicach, takim pismem, jak poprzednio, Dziesięć Przykazań, które Pan do was wyrzekl na górze spo­śród ognia w dniu zgromadzenia, i dal mi je Pan (Pwt 10,4).

Za pośrednictwem Mojżesza Biblia mówi dwukrotnie: Przykazań danych od Boga jest dziesięć. Wystarczy je jednak uważnie policzyć, aby przekonać się, że w sumie jest ich więcej:
1. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie (Wj 20, 3).
2. Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obra­zu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią (Wj 20, 4).
3. Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył (Wj 20, 5).
4. Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, w błahych sprawach (Wj 20, 7).
5. Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić (Wj 20, 8).
6. Czcij twego ojca i twoją matkę (Wj 20, 12).
7. Nie będziesz zabijał (Wj 20, 13).
8. Nie będziesz cudzołożył (Wj 20, 14).
9. Nie będziesz kradł (Wj 20, 15).
10. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek (Wj 20, 16).
11. Nie będziesz pożądał domu twojego bliźniego (Wj 20, 17a).
12. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego (Wj 20, 17b).
Problem polega na tym, że chrześcijanie i Żydzi przy­jęli dwa różne sposoby liczenia przykazań. W Kościele ka­tolickim przyjął się sposób liczenia zaproponowany przez św. Augustyna, który uważał, że są tylko trzy przykaza­nia dotyczące Boga (w przeciwieństwie do Żydów, którzy uważają, że cztery); trzy - na cześć Trójcy Świętej.
Sposób liczenia przyjęty przez św. Augustyna stał się szczególnie pożyteczny w XVI wieku, i nie tylko, kiedy to bardzo ważna była możliwość łatwego zapamiętywania prawd wiary.
I w zasadzie cały problem rozbija się właśnie o to, jak je zapamiętać. To w głównej mierze sprawiło, że przyjęto liczbę dziesięć, ponieważ łatwo ją zapamiętać i policzyć na palcach u rąk. Jedno przykazanie na jeden palec.

Czy istnieją dwie wersje Dekalogu?

Wtedy wypowiedział Bóg wszystkie te słowa: ,Ja jestem Pan, Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie" (Wj 20, 1-3).
Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz mial cudzych bogów obok Mnie (Pwt 5, 6-7).

Wiele długich lat egzegeci poświęcili na ustalenie tego, która z powyższych wersji Dekalogu „powstała" jako pierwsza: czy ta zapisana w Księdze Wyjścia, czy może ta zawarta w Księdze Powtórzonego Prawa? Dlaczego Stary Testament nie przekazuje nam jednej, lecz dwie wersje Dekalogu, skoro w istocie rzeczy są tożsame, a różnice dotyczą praktycznie kwestii stylistycznych?
Przyjrzyjmy się przykazaniu dotyczącemu przestrzegania odpoczynku szabatu (Wj 20, 8-11 oraz Pwt 5, 15). Obydwie wersje różnią się zupełnie zarówno pod względem przedstawionej motywacji, jak i długości tekstu.
Księga Wyjścia nawiązuje do odpoczynku Pana Boga po dokonaniu dzieła stworzenia: W sześć dni bowiem uczynił Pan niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich, siódmego zaś dnia odpoczął. Dlatego pobłogosławił Pan dzień szabatu i uznał go za święty. Praca ludzka powinna mieć zatem odniesienie do Stwórcy.
Natomiast Księga Powtórzonego Prawa („Drugie Prawo" - jak zatytułowano ją w greckim tłumaczeniu Biblii) jako motyw odpoczynku podaje wspomnienie Wyjścia z Egiptu: Pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i wyprowadził cię stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i wyciągniętym ramieniem: przeto ci nakazał Pan, Bóg twój, strzec dnia szabatu. Czyli pamiętaj, że Pan Bóg uwolnił cię z własnej, nieprzymuszonej woli, i dlatego należy Mu się wdzięczność.
W obydwu wypadkach chodzi o naśladowanie Pana Boga. Jednak Bóg Wyzwoliciel z Księgi Powtórzonego Prawa zdaje się mieć bardziej ludzkie, społeczne oblicze. Zdaje się być bardziej przekonujący w porównaniu do odległego Boga Stwórcy (jak to tłumaczy Paul Beauchamp w książce pod tytułem La Legge di Dio (Prawo Boże).
Kolejna różnica pomiędzy tymi wersjami polega na długości tekstu dotyczącego poszanowania rodziców. W przypadku Księgi Wyjścia: Czcij twego ojca i twoją matkę, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, ci daje (Wj 20, 12). A w przypadku Księgi Powtórzonego Prawa brzmi ono tak: Czcij swego ojca i swoją matkę, jak ci nakazał Pan, Bóg twój, abyś długo żył i aby ci się dobrze powodziło na ziemi, którą ci daje Pan, Bóg twój (Pwt 5, 16).
W odniesieniu do przykazania na temat „fałszywego świadectwa" - wyjaśnia Soggin - Biblia używa aż dwóch różnych określeń. W Księdze Wyjścia mamy wyrażenie ed saqer, które jest określeniem prawniczym, używanym w sądach. Natomiast w Księdze Powtórzonego Prawa po­jawia się ed saw, bezsensowne świadectwo, prawie jak plotka. Jest to, oczywiście, postawa bardzo niebezpiecz­na w każdym środowisku społecznym (również dzisiaj), jednak trudna do wykrycia, a tym bardziej do ukarania na mocy prawa.
Jeszcze bardziej wyraźna jest różnica pomiędzy wer­sjami dotyczącymi ostatniego przykazania. Księga Po­wtórzonego Prawa ponad rzeczami, których nie należy pożądać, stawia kobietę, żonę bliźniego, później stawia przecinek, jakby chciała postawić znak wyraźnego roz­dzielenia, i zaczyna mówić o domu, polu, niewolnikach itd. Natomiast Księga Wyjścia (kiedy znajdujemy się jeszcze w typowo patriarchalnych strukturach społecz­nych) wylicza kobietę razem z wszystkimi innymi rze­czami, których nie należy pożądać, czyli razem z niewol­nikiem, wołem i osłem...
Która zatem wersja Dekalogu jest starsza? Oczywi­ście, że ta z Księgi Powtórzonego Prawa, chociaż w Pi­śmie Świętym została umieszczona na drugim miejscu.

 

Czy przykazania zostały podyktowane Mojżeszowi?

Pan zstąpił na górę Synaj, na jej szczyt. I wezwał Mojżesza na szczyt góry, a Mojżesz wstąpił (Wj 19, 20).

Alberto J. Soggin w Introduzione all'Antico Testamento (Wprowadzeniu do Starego Testamentu) nie ma wątpliwości, że Dekalog w żadnym wypadku nie pochodzi z czasów Mojżesza. Poszczególne odniesienia do przykazań - chociażby te związane ze stałą pracą wołu lub z miejskimi bramami - zakładają osiadły tryb życia ludu na konkretnym terytorium. A przecież w czasach Mojżesza lud Izraela był ludem koczowniczym!
Tego samego zdania jest wielu innych badaczy, m.in. ks. Fulwio Ferrario. Jego zdaniem, współczesna krytyka biblijna uczy nas, że Dekalog nie powstał w wyniku materialnego podyktowania przykazań przez Boga Mojżeszowi.
Poszczególne przykazania powstawały stopniowo, a na tablicach po raz pierwszy znalazły się nie wcześniej jak w VII wieku przed Chrystusem (życie Mojżesza oraz Wyjście miały miejsce ok. 1200 roku przed Chrystusem). Wtedy też ich postać bardzo mocno odbiegała od tej, jaką dziś spotykamy na kartach Pisma Świętego - i to zarówno w Księdze Wyjścia, jak i w Księdze Powtórzonego Prawa.
Zastrzeżenia wobec Dekalogu znajdujemy w samej Biblii. Księga Wyjścia mówi: Mojżesz zszedł na dól do ludu i to mu oznajmił (Wj 19, 25). To sugerowałoby, że w Księdze tej (20,1) nastąpi jego przemówienie. Niestety tak nie jest, lecz czytamy, że: Wtedy wypowiedział Bóg wszystkie te słowa, po czym następuje tekst Dekalogu.
Niewątpliwie redakcja Dekalogu została o wiele lepiej przeprowadzona w Księdze Powtórzonego Prawa niż w Księdze Wyjścia. Niemiecki egzegeta Werner H. Schmidt pisze jednak, że i tu Dekalog został dołączony w późniejszym czasie. Rzeczywiście, o ile słowa Dekalogu skierowane są do Izraela w drugiej osobie liczby pojedynczej, to poprzedzające je zdania (również skierowane do Izraela) używają drugiej osoby liczby mnogiej.
Różnice stylu oraz formy pozwalają nam myśleć o kilku autorach. Jedne przykazania są poparte motywacją dopingującą do ich przestrzegania, inne nie. Jedne są bardzo oszczędne w słowach (nie zabijaj), inne bardziej rozwinięte. Jedne są wyrażone w pierwszej osobie liczby pojedynczej, inne mówią o Bogu w trzeciej osobie. A począwszy od szóste­go przykazania, imienia Pana Boga nie spotykamy w ogóle.
Zdaniem Soggina, wszystko to sprawia, że „sformułowa­nia całego Dekalogu nie możemy przypisywać jednemu tylko autorowi lub redaktorowi. A to podcina korzenie ca­łemu tradycyjnemu myśleniu, łączącemu powstanie prawa z osobą Mojżesza". „Prawdopodobnie - zdaniem Wernera H. Schmidta - Dekalog powstał z połączenia krótkich, nie­zależnych serii, które składały się z dwóch lub trzech przy­kazań, mających własną niezależną historię".
Poza tym, dlaczego jest tam mowa o tym, aby nie po­żądać domu innego człowieka, skoro w tamtym czasie przyszły lud Izraela mieszkał jeszcze w namiotach? Po co było nakazywać odpoczynek szabatu również niewolni­kom, skoro Izraelici z pewnością nie mieli niewolników? (Zresztą dopiero co sami zostali wyzwoleni z niewoli).
Porównując Dekalog ze starszymi tekstami egipskimi, egzegeci zauważyli, że sześć ostatnich przykazań „odpo­wiada zasadom moralnym, jakich nauczano w Egipcie wiele lat przed Mojżeszem. Oddawanie czci ojcu i mat­ce było wyraźnie zapisane w pierwszych nakazach mo­ralnych, jakie znajdujemy w egipskich grobowcach" (Charles Marston, La Bibbia ha detto U vero - Biblia mówi prawdę). Jedynie przykazania dotyczące Jahwe, szczególnie te mówiące o monoteizmie, nie mają żadnego odpowiednika w in­nych tekstach prawa z tamtych czasów.
To wszystko nie jest wcale czymś negatywnym, ponie­waż różne poprawki oraz zmiany pozwoliły dotrzeć do istoty rzeczy, do serca Prawa Bożego. Nie wolno bo­wiem zapominać, że całe Pismo Święte jest natchnione przez Boga, co w przeciwieństwie chociażby do Koranu, który zdaniem muzułmanów został bezpośrednio podyk­towany przez Allacha, ma niemałe znaczenie.
Krótko mówiąc, autorzy biblijni byli wolni w swym pisaniu, aczkolwiek czynili to pod bacznym okiem Ducha Świętego. Poza tym tekst święty może zawierać nieścisłości wynikające z elementu ludzkiego. Nie posiada ich jednak w tym, co dotyczy istoty Bożego orędzia (mówimy o nieomylności Pisma). Biblia zawsze mówi prawdę, kiedy mówi o naszym zbawieniu, natomiast może zawierać nieścisłości, kiedy mówi o faktach historycznych, pojęciach geograficznych, wyobrażeniach technicznych itp.
Pismo Święte oraz Tradycja uważają, że mimo wszystko Pan Bóg nie potrzebował więcej niż dwie lub trzy minuty do podyktowania swych Dziesięciu Słów. A według pięknego obrazu z Księgi Wyjścia (31, 18) Pan Bóg wypisał je własnym palcem na kamiennych tablicach. W takiej sytuacji jakie znaczenie ma cała reszta?

I czy zostały wypisane na kamiennych tablicach?

Gdy [Bóg] skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dal mu dwie tablice Świadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Bożym (Wj 31, 18).
Mojżesz zaś zszedł z góry z dwiema tablicami Świadectwa w swym ręku, a tablice były zapisane po obu stronach, zapisane na jednej i na drugiej stronie. Tablice te były dziełem Bożym, a pismo na nich było pismem Boga wyrytym na tablicach (Wj 32, 15-16).
A Mojżesz przybliżył się do obozu i ujrzał cielca i tańce. Zapłonął, wówczas Mojżesz gniewem i rzucił z rąk swoich tablice i potłukł je u podnóża góry (Wj 32, 19).
Gdy wszedłem na górę, by otrzymać kamienne tablice przymierza, zawartego z wami przez Pana (Pwt 9, 9).

Bardzo stare dokumenty, sięgające swą historią czasów Mojżesza, potwierdzają istnienie zwyczaju zapisywania ważnych tekstów na kamiennych tablicach. Na początku ubiegłego stulecia znaleziono na półwyspie Synaj kamien­ne tablice z wyrytymi na nich tekstami. Ale, jak zauważa znany egzegeta, jezuita o. Paul Beauchamp, tekst przygo­towany do wyrycia na kamiennej tablicy jest zazwyczaj opracowany w stylu zwanym „lapidarnym"*, czyli bardzo oszczędnym w słowach (z łac. lapidarius 'kamienny'). Oczywiście, nie można mówić o zastosowaniu tego stylu do zapisania przykazania doty­czącego przestrzegania odpoczynku szabatu, ponieważ w języku hebrajskim zawiera on aż 64 słowa, na 189 uży­tych do zapisania całego Dekalogu (tu, jak sugeruje Beau­champ, należałoby zadać sobie pytanie, z czego wynika tak jaskrawa dysproporcja).
Istnieje jeszcze jeden powód skłaniający nas do po­wątpiewania, czy Dziesięć Przykazań zostało wyrytych na kamiennych płytach. Powód dotyczy ich (zazdrosnego) przechowywania w Arce Przymierza, czyli w przeno­śnym sanktuarium Izraela.
Arka była równoległościanem wykonanym z drew­na akacjowego, o wymiarach 122x76x76 centymetrów i pokrytego złotem. Przez cały czas wędrowała ona z lu­dem Izraela. Noszono ją na ramionach za pomocą dwóch drążków wkładanych pod jej dłuższe boki. Bar­dzo ważne było jej przykrycie, po hebrajsku kapporet, co może oznaczać nie tylko nakrycie, lecz również ekspia­cję lub wybaczenie. Było ono wykonane ze złotej płyty, na której naprzeciw siebie spoczywały dwa cherubiny z rozwiniętymi skrzydłami. Pomiędzy nimi spoczywał Duch Pański: Tam będę się spotykał z tobą i sponad przebła­galni i z pośrodka cherubów, które są ponad Arką Świadec­twa, będę z tobą rozmawiał o wszystkich nakazach, które dam za twoim pośrednictwem Izraelitom (Wj 25, 22) - po­wiedział Pan Bóg do Mojżesza, po wcześniejszym wyja­śnieniu mu szczegółów dotyczących jej zbudowania.
Arka zawierała dwie tablice Przymierza, dzbanuszek z manną oraz laskę Aarona. Była ona cały czas obec­na w historii Izraela, od przejścia przez Jordan i zburze­nia murów Jerycha, aż do Szilo, gdzie została „uprowa­dzona" przez Filistynów w czasie batalii pod Eben-Ezer (co zostało zapisane w l Księdze Samuela w rozdziale 4, a do czego nawiążemy, gdy będziemy mówić o Dawidzie i Goliacie), którzy jednak oddali ją po siedmiu miesią­cach nieszczęść.
W Jerozolimie król Dawid przygotował dla Arki spe­cjalny namiot, w którym znajdowało się Święte Świę­tych, Miejsce Najświętsze oraz sam Bóg. Najprawdopo­dobniej Arka zaginęła (lub została zniszczona) w czasie najazdu Babilończyków w 587 roku przed Chrystusem. Od tamtego czasu nic więcej o niej nie wiadomo.
W Arce miały spoczywać (i być noszone przez całą dro­gę do Ziemi Obiecanej) dwie ciężkie kamienne tablice z zapisanymi na nich przykazaniami. Trudna i skompli­kowana sprawa. O wiele bardziej prawdopodobne jest, że Dziesięć Słów Bożych zostało zapisanych na jednej lub dwóch tabliczkach z gliny, które o wiele łatwiej było trans­portować i chronić w razie niebezpieczeństwa.

Spis treści

Przedmowa
Wstęp
STARY TESTAMENT
Czy zostaliśmy stworzeni dwukrotnie?
Czy Ewa naprawdę powstała z żebra Adama?
Ewa nie zjadła żadnego jabłka
Czy Metuszelach i spółka żyli nawet tysiąc lat?
Czy potop trwał 40 dni?
Czy Noe zabrał ze sobą po siedem par zwierząt?
A może arka była łodzią podwodną?
Czy Wieża Babel naprawdę była wyzwaniem rzuconym Bogu?
Czy żona Lota zamieniła się w słup soli?
Czy wody Nilu zamieniły się w krew?
I czy wszyscy pierworodni Egipcjanie zostali zabici?
Czy Izraelici przeszli przez jakieś morze?
I czy to było Morze Czerwone?
Czy ucieczka Żydów z Egiptu jest prawdą, czy legendą?
A jeśli już Izraelici uciekli, to ilu ich było naprawdę?
Czy manna spadła z nieba?
I czy przepiórki na pustyni są czymś nadzwyczajnym?
Czy przykazań było dziesięć, czy jedenaście?
A może nawet dwanaście?
Czy istnieją dwie wersje Dekalogu?
Czy przykazania zostały podyktowane Mojżeszowi?
I czy zostały wypisane na kamiennych tablicach?
Czy Mojżesz miał rogi?
Czy trąby mają coś wspólnego z murami Jerycha?
Czy Dawid zabił Goliata?
I czy był bezlitosny dla swych wrogów?
Jonasz nie przebywał we wnętrzu wieloryba
Czy prawo odwetu to sprawiedliwe prawo?
Czy JAHWE jest Bogiem zemsty?

NOWY TESTAMENT

Czy Jezus urodził się 25 grudnia?
Czy urodził się w nocy?
Jezus nie urodził się w „roku zerowym"
i nie urodził się w samotnej grocie na bezludziu
Czy Maryja i Józef zostali naprawdę wyrzuceni z gospody?
Czy w betlejemskiej grocie były wół i osioł?
Co naprawdę powiedzieli aniołowie?
Czy gwiazda prowadząca mędrców była kometą?
Ilu było mędrców?
I czy byli królami?
Święty Mikołaj był chrześcijaninem!
Czy choinka jest pogańska?
Niepokalane Poczęcie to nie to samo, co Dziewictwo Maryi
Czy dziadkowie Jezusa nosili imiona Joachim i Anna?
Czy św. Józef był staruszkiem, gdy przyszedł na świat Jezus?
I czy był zwykłym stolarzem?
Czy małżeństwo Maryi i Józefa było prawdziwe?
Czy Jezus miał blond włosy i czy był wyjątkowo przystojny?
Czy Maria Magdalena była prostytutką, czy pobożną niewiastą?
Czy umiłowanym uczniem był św. Jan?
Czy Jezus rzeczywiście umarł w czasie Paschy?
Ile razy Jezus upadł w drodze na Kalwarię?
Czy Weronika otarła twarz Jezusowi?
Czy Jezus na krzyżu miał przepaskę na biodrach?
Jezus prawdopodobnie nie umarł w wieku 33 lat
Czy naprawdę istniał dobry łotr?
Czy Judasz naprawdę popełnił samobójstwo?
Czy św. Piotr został ukrzyżowany głową w dół w Rzymie?
Święty Paweł wcale nie spadł z konia

Alfabetyczny wykaz skrótów biblijnych
Bibliografia (podana przez autorów)