XXII NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK B

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

XXII NIEDZIELA ZWYKŁA – Rok B

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Zachowywać prawo Boże

Czytanie z Księgi Powtórzonego Prawa

Mojżesz powiedział do ludu izraelskiego:
„A teraz, Izraelu, słuchaj praw i nakazów, których uczę was wypełniać, abyście żyli i doszli do posiadania ziemi, którą wam daje Pan Bóg waszych ojców. Nic nie dodacie do tego, co ja wam nakazuję, i nic z tego nie odejmiecie, zachowując nakazy waszego Pana Boga, które na was nakładam.
Strzeżcie ich i wypełniajcie je, bo one są waszą mądrością i umiejętnością w oczach narodów, które usłyszawszy o tych prawach, powiedzą: «Z pewnością ten wielki naród to lud mądry i rozumny». Bo któryż naród wielki ma bogów tak bliskich, jak Pan Bóg nasz, ilekroć Go wzywamy? Któryż naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo, które ja wam dziś daję?”
Pwt 4,1-2.6-8

Prolog do ogłoszenia i nauczania Prawa (4,1-14).
Fragment łączący tę część z poprzedzającym materiałem nie ma charakteru oryginalnego, zakłada bowiem, że pouczono już w kwestii Prawa (ww. l, 5). Możliwe, że fragment 31,1-8 oraz następująca po nim narracja znajdowały się niegdyś bezpośrednio po 3,29 (von Rad, deuteronom 45, 48).

1. ”słuchaj” (šĕema'): Typowy wstęp do mów liturgicznych w D (5,1; 6,1.3.4; 9,7).

”praw” (hōq): Rozporządzeń prawnych o charakterze pozytywnym,

”nakazów” (mišpāt): Decyzja sądowa oparta na prawie precedensowym.

W Pwt Mojżesz jest przede wszystkim nauczycielem (1,5; 4,5; 5,31; 6,1), co wskazuje na związek prawnego nauczania tradycji D z kręgami lewicko-kapłańskiego urzędu nauczycielskiego. Przestrzeganie Prawa stanowi istotny warunek bezpiecznego zamieszkiwania ziemi.

2. Przykazanie, by nie dokonywać zmian w tekstach o charakterze publicznym, wskazuje na ich status „kanoniczny"; por. Kodeks Hammurabiego (ANET 178).

6-8. Przestrzeganie Prawa zawartego w tradycji D ma stanowić mądrość (hokmâ) i umiejętność (bînâ) Izraela, tj. być odpowiednikiem tradycji mądrościowej innych narodów; jest to ważny krok na drodze identyfikacji Tory z mądrością (Syr 24). Idea Boga przebywającego w pobliżu pełni ważną rolę w teologii księgi; por. 30,11-14 na temat dostępności Prawa. Nakaz zachowywania w pamięci wydarzeń i tworzenia zrębów (poprzez nauczanie) ma podstawowe znaczenie dla celów tradycji D (por. 6,4-9.20-25; 11,19).

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

6-8. Wynik praw. Prawa ukazano tutaj jako do­wód mądrości i sprawiedliwości, który różni Izra­elitów od innych narodów. W pewnych zbiorach dokumentów prawnych Bliskiego Wschodu poja­wia się prolog i epilog wyjaśniający, że prawa dowodzą, jak mądry i sprawiedliwy jest król. Po­dobnie mądrość Salomona znalazła wyraz w jego dekretach i prawach. Królowie Bliskiego Wschodu zwykle ufali, że zbiory ich praw przekonają bogów, iż są mądrymi władcami. Tutaj to Pan objawia własną mądrość i sprawiedliwość swojemu ludowi i światu.

7. Bliskość Bóstwa. W Mezopotamii król przed­kładał swe prawa bogu sprawiedliwości (Szamaszowi) na dowód, że jest sprawiedliwym władcą. Król otrzymywał prawo stanowienia praw od bogów - bogów, którzy byli strażnikami prawa kosmiczne­go. Prawa traktowano jako element wszechświata, miały też one w jakiś sposób odzwierciedlać bez­osobowe prawa kosmiczne. W myśli Izraelitów prawo wypływało jednak z charakteru Bożego, Bóg był też uważany za źródło praw. Mojżesz nie był prawodawcą - był nim Jahwe. Ogłaszając prawo, Pan objawił samego siebie w sposób, który odróż­niał Go od innych bogów starożytnego świata. Na tym polegała Jego „bliskość", na którą zwraca uwa­gę tekst biblijny.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Prawy zamieszka w domu Twoim, Panie.

Kto zamieszka na Twej górze świętej?
Ten, kto postępuje nienagannie, działa sprawiedliwie
i mówi prawdę w swym sercu,
kto swym językiem oszczerstw nie głosi.
Refren.
Kto nie czyni bliźniemu nic złego,
nie ubliża swoim sąsiadom,
kto za godnego wzgardy uważa złoczyńcę,
ale szanuje tego, kto się boi Pana.
Refren.
Kto dotrzyma przysięgi dla siebie niekorzystnej,
kto nie daje swych pieniędzy na lichwę
i nie da się przekupić przeciw niewinnemu.
Kto tak postępuje, nigdy się nie zachwieje.
Refren.
Ps 15,1b-3a.3bc-4ab.4c-5

„Liturgia wejścia".

Struktura:
w. 1 (pytanie czcicieli)
ww. 2-5a (odpowiedź kapłana)
w. 5b (zapewnienie).

1. ”Kto będzie przebywał”: To znaczy, kto jest godny czcić Boga?

”w Twym przybytku”: Inne tłumaczenia „namiocie": świątynia

”na Twojej świętej górze”: chodzi o Syjon, nazwany tak ze -względu na wierzenie, według którego bogowie mieszkają na górach.

2-5. Osobą godną stanąć przed obliczem Boga jest ta, która nie czyni bliźniemu złego (por. Rz 13,10).

2. Sprawiedliwy człowiek jest prawy w słowach (mowie) i czynach (postępowaniu, działaniu).

5. Lichwa była jednoznacznie zakazana (Wj 22,25; Kpł 25,36-37; Pwt 23,19-20; Ne 5,7), gdyż uważano ją za wymuszenie.

”nigdy się nie zachwieje”: Kroczenie bez przeszkód jest starotestamentalnym obrazem szczęścia, upadek lub potknięcie - obrazem ruiny (Prz 3,23; 4,12; Iz 40,31; 63,13; Jr 31,9).

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

DRUGIE CZYTANIE
Wprowadzać słowo w czyn

Czytanie z Listu świętego Jakuba Apostoła

Bracia moi umiłowani:
Każde dobro, jakie otrzymujemy, i wszelki dar doskonały zstępuje z góry, od Ojca świateł, u którego nie ma przemiany ani cienia zmienności. Ze swej woli zrodził nas przez słowo prawdy, byśmy byli jakby pierwocinami Jego stworzeń.
A przyjmijcie w duchu łagodności zaszczepione w was słowo, które ma moc zbawić dusze wasze. Wprowadzajcie zaś słowo w czyn, a nie bądźcie tylko słuchaczami oszukującymi samych siebie.
Religijność czysta i bez skazy wobec Boga i Ojca wyraża się w opiece nad sierotami i wdowami w ich utrapieniach i w zachowaniu siebie samego nieskalanym od wpływów świata.
Jk 1,17-18.21b-22.27

17. Zamiast zsyłać próby, by ludzi złamać (Jk 1,12-16), Bóg udziela darów, do których zalicza się stworzenie i ponowne narodziny (w. 18). Pogląd, iż Bóg jest źródłem wszelkiego dobra, był powszechnym rysem żydowskiej i greckiej mądrości. W starożytności uważano, że to, co znajduje się w niebie, jest doskonałe. Pisarze żydowscy używali czasami słów „z góry" w znaczeniu „od Boga".
Określenie „Ojciec świateł" może oznaczać „Stwórcę gwiazd". Poganie uważali gwiazdy za bogów, Żydzi zaś za aniołów. (Kananejczycy w Ugarit na dużo wcześniej nazwali boga El „Ojcem świateł", zaś zwoje znad Morza Martwego nazywają najpotężniejszego z Bożych aniołów „Władcą świateł". Różne starożytne teksty żydowskie nazywają gwiazdy „światłami" - por. Rdz 1,14-19; Jr 31,35). Starożytni astronomowie używali zwrotów w rodzaju „cień zmienności" na oznaczenie nieregularności w zachowaniu ciał niebieskich. Filozofowie uważali jednak za doskonałe to, co znajduje się w niebie, jako niezmienne i pozbawione bezpośredniego kontaktu z ziemią. Większość mieszkańców starożytnego ś wiata wierzyła w astrologie i lękała się mocy gwiazd. Jakub nie opowiada się tutaj za astrologią, raczej - podobnie jak inni pisarze żydowscy - ogłasza Boga Panem nad gwiazdami, zaprzeczając jednocześnie, jakoby była w Nim jakakolwiek sprzeczność. Dla starożytnych czytelników jego słowa oznaczałyby, że doświadczenia nie są wynikiem arbitralnej decyzji losu, lecz wiernymi dziełami miłującego Ojca.

Być może zostało tu zacytowane dobrze znane poetyckie przysłowie, dlatego wydaje się słuszniejszym (idąc za H. Greevenem, TZ 14 [1958] 1-13) traktować te słowa następująco: „Każdy dar jest dobry, a każdy prezent doskonały". Zawiera ono znaną opinię, iż to, co cenne w darze, to nie jego realna wartość, ale intencja ofiarodawcy. Głębsze znaczenie nadaje mu wskazanie źródła wszystkich dóbr stworzonych: każdy dar zstępuje z góry.

”od Ojca świateł”: Wyrażenie zdaje się odnosić do Boga jako Stwórcy niebieskich świateł i do pierwszych chwil udzielenia przez niego darów. Ten sam tytuł występuje w Apoc. Mos. 36:5.

”nie ma przemiany ani cienia zmienności”: W przeciwieństwie do ciał niebieskich, których ruchy według pór i sezonów dają zgodnie zmienne światło, wysyłane w przestworza, ich Stwórca jest niezmienny; zatem jego dobroć nigdy się nie pomniejszy.

18. Nie jest jasne, czy Jakub nawiązuje tutaj do ponownego narodzenia wierzących przez Ewangelię (por. Jk 1,21; l P 1,23), czy do pierwotnego stworzenia człowieka przez Boże słowo (Rdz 1,26). Słowo „pierwociny" może wskazywać na pierwsze znaczenie (początek nowego stworzenia). Niezależnie od konkretnego rozstrzygnięcia, myśl Jakuba jest jednak jasna: zrodzenie przez Boga zostało ukazane jako przeciwieństwo względem poczęcia z pożądliwości (Jk 1,15), i wyraża Bożą łaskawość wobec do Jego ludu (Jk 1,17).

”ze swej woli”: Boża inicjatywa powoływania przez Boga swoich dzieci kontrastuje ze ślepą żądzą, która rodzi grzech (ww.14-15).

”zrodził”: Wyrażenie to może być zrozumiałe w kontekście Pwt 32,18. Należy jednak przyjmować jego specyficznie chrześcijańskie znaczenie (jak w J 1,12-13), na co wyraźnie wskazuje podobieństwo w. 18 z 1 P 1,23, którego sens jest jednoznacznie chrześcijański. Chociaż nie wykluczone, że aluzja do stworzenia mogła być zamierzona. Pierwsze stworzenie (w Rdz) zaistniało dzięki Słowu Bożemu, tak samo dzieje się z nowym stworzeniem.

”przez słowo prawdy”: Odnosi się to prawdopodobnie do akceptacji przesłania ewangelii. Na temat użycia „słowa" zob. komentarz do 1,21.

21. „Zło" w tym kontekście odnosi się zapewne do niesprawiedliwego gniewu (Jk 1,20); „łagodność" - do cnoty niestawiania oporu.

”Przyjmijcie (...) zaszczepione w was słowo”: Greckie emphytos, „zaszczepiony", zwykle oznacza „wrodzony" - w obecnym kontekście taka interpretacja wydaje się nielogiczna. Zaszczepienie słowa odnosi się bowiem do akceptacji chrześcijańskiej wiary przez chrzest, jak i żądań natury etycznej. Zastosowanie terminu „słowo" (logos) w 1,18.21-23 odpowiada typowemu użyciu go w NT. Chodzi tu o Boże zbawcze objawienie, zapowiedziane w słowie danym prorokom i tym, dla których jest synonimem Prawa (tôrâ), lecz w pełni zostało wyrażone tylko w Chrystusie i w Ewangelii.

22. Przyjmowanie słowa (Jk 1,21) oznacza więcej niż tylko słuchanie. (Czytelnicy powinni się nim kierować w życiu (Jk 1.19-20). (Hipoteza, jakoby „zaszczepione" słowo odnosiło się do stoickiej koncepcji „wrodzonego rozumu”, którą wyrażano za pomocą podobnej terminologii, wydaje się tutaj niefortunna: „wrodzony” rozum nie musiał być „przyjmowany".) Większość nauczycieli żydowskich (choć nie wszyscy) przedkładała poznawanie Prawa ponad jego praktykowanie - gdyż uważali, że życic według Prawa zakłada jego poznanie - wszyscy zgadzali się, że jedno i drugie jest niezbędne. To, że człowiek musi nie tylko znać, lecz także okazywać posłuszeństwo prawdzie, było zasadą moralną powszechnie akceptowana, której czytelnicy nic podawaliby w wątpliwość. Słuchanie bez okazywania posłuszeństwa oznaczało oszukiwanie samego siebie.

Nakaz: bądźcie wykonawcami, a nie tylko słuchaczami. Ten werset stanowi trafne podsumowanie całego listu. Uderzające jest podobieństwo do Rz 2,13. Główny temat, „religia czynów", tak charakterystyczny dla Jk, jest widoczny także w innych pismach NT. Zob. Mt 7,24-27 par.; Łk 8,21; 11,28. Tło ST zob. w: Pwt 4,5-6; 28,13-15; Ez 33,31-32.

”oszukującymi samych siebie”: Typowy przykład tego samookłamywania, zob. w. 26.

27. W przeciwieństwie do gwałtownego i nieokiełznanego zapału religijnego żydowskich powstańców, prawdziwa religia zakłada obronę ludzi społecznie bezradnych (Wj 22.20-24; Ps 146,9; Iz 1,17) i unikanie światowości (tj. przejmowania wartości i sposobu postępowania tego świata; zob. komentarz do Jk 4,4). W ówczesnym społeczeństwie sieroty i wdowy nie miały zapewnionych środków utrzymania ani ochrony prawnej. W judaizmie ludzie, którzy zajmowali się rozdzielaniem pomocy pochodzącej z dobroczynności, zwracali uwagę, by wdowy i sieroty otrzymały właściwą opiekę, o ile nie miały krewnych, którzy by im pomogli. Taka dobroczynność jest też jednym z elementów przedstawionej tutaj pomocy wdowom. Społeczeństwo greckie otaczało opieką wolne sieroty, pozostałe były jej jednak pozbawione. Żydzi odwiedzali ludzi pogrążonych w żałobie, zwłaszcza tuż po śmierci bliskiej osoby. Podobnie odwiedzano ludzi chorych. Również wielu pisarzy grccko-rzymskich ceniło odwiedziny u chorych i pogrążonych w żałobie.

”czysta i bez skazy”: Te cechy, zwykle rytualne i kultyczne, są słusznie odniesione do praktykowania zewnętrznych aktów miłości, jak i do wewnętrznej prawości. Nie jest to próba definiowania religii; podkreślone zostały jedynie pewne jej aspekty, bez których praktykowanie religii byłoby pozbawione znaczenia. (Zob. Iz 58; Mt 23).

”wobec Boga i Ojca”: Tytuł ten nadano z myślą o ojcowskiej trosce Boga wobec wdów i sierot,

”nad sierotami i wdowami”: Są one naturalnymi obiektami miłosierdzia we wspólnocie; zob. Pwt 27,19; Syr 4,10; Dz 6, l.

”od wpływów świata”: To pejoratywne znaczenie „świata" (przeciwnego Bogu) występuje również w 2 P, J i w 1 J

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja
Ze swej woli zrodził nas Ojciec przez słowo prawdy,
abyśmy byli jakby pierwocinami Jego stworzeń.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja
Jk 1,18

EWANGELIA
Prawo Boże a zwyczaje

Słowa Ewangelii według świętego Marka

Zebrali się u Jezusa faryzeusze i kilku uczonych w Piśmie, którzy przybyli z Jerozolimy. I zauważyli, że niektórzy z Jego uczniów brali posiłek nieczystymi, to znaczy nie umytymi rękami. Faryzeusze bowiem i w ogóle Żydzi, trzymając się tradycji starszych, nie jedzą, jeśli sobie rąk nie obmyją, rozluźniając pięść. I gdy wrócą z rynku, nie jedzą, dopóki się nie obmyją. Jest jeszcze wiele innych zwyczajów, które przejęli i których przestrzegają, jak obmywanie kubków, dzbanków, naczyń miedzianych.
Zapytali Go więc faryzeusze i uczeni w Piśmie: „Dlaczego twoi uczniowie nie postępują według tradycji starszych, lecz jedzą nieczystymi rękami?”
Odpowiedział im: „Słusznie prorok Izajasz powiedział o was, obłudnikach, jak jest napisane: «Ten lud czci mnie wargami, lecz sercem swym daleko jest ode mnie. Ale czci na próżno, ucząc zasad podanych przez ludzi». Uchyliliście przykazanie Boże, a trzymacie się ludzkiej tradycji”.
Potem przywołał znowu tłum do siebie i rzekł do niego: „Słuchajcie mnie wszyscy i zrozumiejcie. Nic nie wchodzi z zewnątrz w człowieka, co mogłoby uczynić go nieczystym; lecz co wychodzi z człowieka, to czyni człowieka nieczystym. Z wnętrza bowiem, z serca ludzkiego pochodzą złe myśli, nierząd, kradzieże, zabójstwa, cudzołóstwa, chciwość, przewrotność, podstęp, wyuzdanie, zazdrość, obelgi, pycha, głupota. Wszystko to zło z wnętrza pochodzi i czyni człowieka nieczystym”.
Mk 7,1-8.14-15.21-23

SPÓR DOTYCZĄCY CZYSTOŚCI RYTUALNEJ (7,1-23).
Spór o tradycję jest punktem kulminacyjnym tej części (zob. 8,11-21); rozpoczyna się od zarzutu faryzeuszów i uczonych w Piśmie, że uczniowie Jezusa nie przestrzegają prawa dotyczącego rytualnej czystości i nie myją rąk przed posiłkiem (7,1-8). Jezus odpowiada, że jego przeciwnicy zastępują Boże przykazania ludzkimi tradycjami, takimi jak korban (7,9-13). Na zakończenie Jezus publicznie przedstawia swoje stanowisko, a na osobności wyjaśnia, dlaczego żydowskie przepisy pokarmowe już nie obowiązują (7,14-23). Perykopy są ze sobą luźno powiązane za pomocą wspólnego tematu (rytualnego obmywania rąk, koranu, przepisów pokarmowych). Centralnym tematem teologicznym jest starotestamentowe Prawo w relacji do Jezusa. Jezus odrzuca faryzejską tradycję narosłą wokół Prawa, ostrzegając przed zastępowaniem Bożych przykazań ludzką nauką i sięganiem po Prawo jako środek umożliwiający obejście zobowiązań, jak też znosząc obowiązywanie przepisów pokarmowych ST. Teologiczny wniosek, wypływający pośrednio z omawianego fragmentu, brzmi: Jezus posiada władzę autorytatywnego wykładania starotestamentowego Prawa.

1. Nie jest jasne, dlaczego faryzeusze, z których większość mieszkała w Jerozolimie, nagle znaleźli się w Galilei. Niektórzy komentatorzy sugerują, że przybyli tam, by dokonać oceny nauki Jezusa i przekonać się, czy nie jest fałszywym nauczycielem, który zwodzi lud (zob. Pwt 13,13-14). Hipoteza ta jest możliwa; gdyby jednak ich misja miała tak poważny charakter, Marek przypuszczalnie by o tym wspomniał. Faryzeusze owi mogli po prostu chcieć posłuchać i ogólnie ocenić tego znanego nauczyciela; mogli też reprezentować jedynie małe grono faryzeuszów, którzy mieszkali w Galilei.

”Faryzeusze i kilku uczonych w Piśmie”: Przeciwników Jezusa znamy z serii sporów opisanych w 2,1-3,6. To, że uczeni w Piśmie przybyli z Jerozolimy, wskazuje, że opisane wypadki miały miejsce w Galilei, chociaż Marek nie podaje szczegółów co do czasu i miejsca.

2-3. Faryzeusze skrupulatnie przestrzegali nakazu mycia rąk jako elementu rytualnej czystości, mimo że zasada ta nie wywodziła się ze Starego Testamentu i mogła nawiązywać do wpływów greckich. Marek daje swoim pogańskim czytelnikom jedynie pobieżną charakterystykę znacznie bardziej rozbudowanego zwyczaju (niektórzy uczeni są zdania, że obowiązywał on tylko w niektóre dni), chociaż mogli oni znać podobne praktyki żydowskie dotyczące czystości rytualnej, które były stosowane w ich części świata (Żydzi żyjący w diasporze znani byli z tego, ze obmywali ręce.)

”brali posiłek nieczystymi, to znaczy nie obmytymi rękami”: Zarzut dotyczył tego, że uczniowie Jezusa nie przestrzegali żydowskich przepisów dotyczących rytualnego oczyszczenia; nie chodziło tutaj o kwestie higieniczne. Wyjaśnienie dodane przez Marka („to znaczy nie obmytymi”) -wskazuje, że Ewangelię kierował do ludzi, którzy nie znali żydowskich zwyczajów.

Faryzeusze (...) i w ogóle Żydzi”: Marek dodaje wyjaśnienie na marginesie (7,3-4) dla czytelników wywodzących się z pogan, co wskazuje na krąg jego odbiorców oraz na przyświecający mu cel

”tradycji starszych”: Rabini stworzyli tradycję, według której wielcy nauczyciele Izraela byli kontynuatorami Mojżesza na Synaju. Faryzeusze pragnęli rozszerzyć obowiązywanie prawa rytualnej czystości, które w ST dotyczyło jedynie kapłanów, na wszystkich Izraelitów, realizując w ten sposób ideę ludu kapłańskiego,

”jeśli sobie rąk nie obmyją, rozluźniając pięść”:, trudne do przetłumaczenia greckie słowo pygmē może być latynizmem wywodzącym się z pugnus/pugillus, „garść", „garścią". Marek opisuje w ten sposób ilość wody potrzebną do rytualnych żydowskich obmywań

4. Obmycie rąk miało na celu usunięcie częściowej nieczystości rytualnej nabytej np. na targu. Ręce zanurzano w wodzie po nadgarstki lub polewano wodą z czystego naczynia. Faryzeusze mieli też przepisy dotyczące zanurzania naczyń w celu usunięcia ich nieczystości.

”obmywanie kubków, dzbanków, naczyń miedzianych”: Niektórzy komentatorzy dopatrują się w tej liście tonu ironii oraz irytacji; niektóre rękopisy dodają do tej listy „obmywanie łoża" (zob. Kpł 15), co tutaj mogło zostać pominięte przypadkowo lub z braku bezpośredniego związku z przyczyną sporu.

5. Faryzeusze mieli wielki szacunek dla swojej tradycji i niechętnie odnosili się do zmian, jeśli nie były one absolutnie konieczne. Zawsze starali się opierać na nauczaniu swoich poprzedników. Pragnęli dowiedzieć się czy Jezus, jako znany nauczyciel, porusza sprawy, o których naucza ich tradycja (takie jak obmywanie rąk), by na tej podstawie dokonać oceny Jego nauki.

6. ”Słusznie prorok Izajasz powiedział o was, obłudnikach”: Cytat z Księgi Izajasza Jezus odnosi do religijnego stylu życia faryzeuszów i uczonych w Piśmie. Greckie słowo hypokritēs oznacza aktora, którego twarz pozostaje ukryta za maską; słowo ma tutaj znaczenie „fałsz".

”Ten lud czci Mnie wargami”: Cytat z Iz 29,13 pochodzi z LXX, nie zaś z tekstu hebrajskiego, chociaż w LXX są pewne zmiany. Być może Marek (lub tradycja, z której czerpał) posługiwał się odmiennym greckim przekładem, z antologii cytatów ze ST.

7. ”Ale czci Mnie na próżno, ucząc zasad podanych przez ludzi”: Przekład LXX brzmi „ucząc przykazań i nauk ludzkich" (por. Kol 2,22). Faryzeusze i uczeni w Piśmie służą Bogu jedynie „ustami" i przedstawiają własną naukę jako Boże przykazania. Kontekstem debaty mogły być ówczesne starania faryzeuszów zmierzające do rozszerzenia obowiązywania praw rytualnej czystości na cały Izrael. Wczesnemu Kościołowi spór ten dostarczał argumentu, dlaczego uczniowie Jezusa nie przestrzegali żydowskich tradycji.

8. ”Uchyliliście przykazanie Boże, a trzymacie się ludzkiej tradycji”: Słowa te wyrażają wprost to, co było zawarte pośrednio w cytacie z Iz 29,13. Faryzeusze i uczeni w Piśmie zdecydowanie zaprzeczyliby temu oskarżeniu, bowiem uważali, że w praktyczny i konkretny sposób wyjaśniają niejasne nauczanie Prawa.

14-15. Wiemy, że także inni nauczyciele głosili słowa podobne do tej wypowiedzi Jezusa, czynili to jednak rzadko i na osobności. Jeśli odczytywać słowa Jezusa dosłownie, oznaczałyby to, że cały podział na rzeczy czyste i nieczyste ma wartość jedynie symboliczną. Ponieważ podział ten stanowił jedną z głównych barier oddzielających Żydów od 'pogan (zob. Rz 14), wypowiedź Jezusa otwiera drogę dla ponadnarodowej i ponadkulturowej wspólnoty stołu.

” przywołał znowu tłum”: Marek tworzy narracyjne ramy dla kilku wypowiedzi Jezusa, luźno związanych z poprzednim materiałem, nawiązujących do tematu czyste/nieczyste.

”Nic nie wchodzi z zewnątrz w człowieka, co mogłoby uczynić go nieczystym”: Jezus jak widać znosi starotestamentowe prawa związane z rytualną czystością oraz przepisy pokarmowe (zob. Kpł 11; Pwt 14), które zajmowały ważne miejsce w Pięcioksięgu i bezpośrednio wpływały na codzienne życie Żydów. Radykalny charakter wypowiedzi Jezusa oraz zdecydowane zerwanie z żydowską tradycją skłoniły wielu badaczy do uznania ich za autentyczne słowa Jezusa. Jeśli jednak były one niepodważalną nauką Jezusa, dlaczego nie nawiązano do nich podczas późniejszych sporów na temat przestrzegania żydowskich przepisów pokarmowych przez wierzących, wywodzących się z pogan

21-23. Inni żydowscy nauczyciele zgodziliby się, że grzechy wymienione przez Jezusa są ziem i po chodzą z serca człowieka. (Listy grzechów były również popularną metodą nauczania stosowaną przez starożytnych moralistów.) Nie zgodziliby się jednak z twierdzeniem Jezusa, jakoby większość z nich większą wagę przywiązywała do szczegółów prawnych niż do etyki, chociaż jako prawnicy większość swego czasu poświęcali na rozpatrywanie kwestii prawnych, nie zaś na przemianę ludzkiego serca.

”złe myśli, nierząd”: Lista grzechów zawiera zarówno złe uczynki, jak i wady. Podobne wykazy znajdują się w Ga 5,19-21; Rz 1,29-31; 1 P 4,3; wiele użytych tutaj terminów pojawia się w listach Pawła. Takie listy grzechów były powszechnie cytowane w kręgu kultury grecko-rzymskiej, a także w judaizmie (zob. l QS 4,9-11).

”Całe to zło z wnętrza pochodzi”: Ostatnie zdanie podsumowuje przesłanie zawarte w drugiej części wyjaśnienia (7,20-23)

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :