III NIEDZIELA WIELKIEGO POSTU - Rok C

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

III NIEDZIELA WIELKIEGO POSTU

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Powołanie Mojżesza

Czytanie z Księgi Wyjścia

Mojżesz pasł owce teścia swego Jetry, kapłana Madianitów; zawiódł pewnego razu owce w głąb pustyni i przyszedł do góry Bożej Horeb. Wtedy ukazał mu się anioł Pana w płomieniu ognia w środku krzewu. Mojżesz widział, jak krzew płonął ogniem, a nie spłonął od niego.
Rzekł wtedy Mojżesz: ”Zbliżę się, aby ujrzeć lepiej to niezwykłe zjawisko, dlaczego krzew się nie spala”. Gdy zaś Pan ujrzał, że Mojżesz się zbliżał, aby lepiej mógł ujrzeć, zawołał doń Bóg: ”Mojżeszu, Mojżeszu!”.
On zaś odpowiedział: ”Oto jestem”.
Rzekł mu: ”Nie zbliżaj się tu. Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą”. Powiedział jeszcze Pan: ”Jestem Bogiem ojca twego. Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba”.
Mojżesz zasłonił twarz, bał się bowiem ujrzeć Boga.
Pan mówił: ”Dosyć napatrzyłem się na udrękę ludu mego w Egipcie i nasłuchałem się narzekań jego na ciemięzców, znam tedy dobrze jego uciemiężenie. Zstąpiłem, aby go wyrwać z jarzma egipskiego i wyprowadzić z tej ziemi do ziemi żyznej i przestronnej, do ziemi, która opływa w mleko i miód”.
Mojżesz zaś rzekł Bogu: ”Oto pójdę do synów Izraela i powiem im: »Bóg ojców naszych posłał mię do was«. Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, to cóż im mam powiedzieć?”. Odpowiedział Bóg Mojżeszowi: ”Ja jestem, który jestem”. I dodał: ”Tak powiesz synom Izraela: »Ja jestem posłał mię do was«”. Mówił dalej Bóg do Mojżesza: ”Tak powiesz synom Izraela: Pan, Bóg ojców waszych, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba przysłał mnie do was. To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia”.
Wj 3,1-8a.13-15

1-6. Bóg ukazuje się Mojżeszowi u stóp góry Bożej (nazywanej Synajem w tradycji J i P; Horebem w tradycji E i w Księdze Powtórzonego Prawa). Krzew (hebr. seneh,

gra słów nawiązująca do nazwy Synaj) nie zostaje strawiony przez ogień, lecz służy jako środek przekazu Bożego głosu. Mojżesz rozpoznaje święty charakter tego miejsca, słyszy swoje imię i spotyka Boga swoich ojców.

Wersety 7-8 (zaczerpnięte z tradycji J) zostaną powtórzone w pochodzących ze źródła E wersetach 9-10. Bóg interweniuje, ponieważ doszło go wołanie Jego cierpiącego ludu (por. 2, 23-25), który pragnie wyprowadzić z Egiptu. Mojżesz odmawia przyjęcia powołania, mówiąc: „Kimże jestem...". Boża odpowiedź w w. 12 jest enigmatyczna. W innych biblijnych scenach powołania, takich jak powołanie Gedeona w Sdz 6, 36-40, znak jest przykładem Bożej mocy poprzedzającym jej pełne objawienie w Bożym dziele; jej celem jest udzielenie powołanemu zachęty do wykonania powierzonej misji. Tutaj, w sposób wyjątkowy w Biblii, znak zostaje udzielony po wydarzeniu, by uwiarygodnić fakt, że było ono zamierzone przez Boga: „oddacie cześć Bogu na tej górze" (3,12; por. 19,2). Niektórzy naukowcy sądzą, że znakiem są również słowa „Ja będę z tobą" (w. 12a), wskazujące na bliskość Boga i Mojżesza ukazaną w cudach i mocy wstawiennictwa przywódcy. W każdym razie Mojżesz nie otrzymuje uprzedzających Boże działanie znaków, jak zwyczajni prorocy.

13-15. Druga wątpliwość Mojżesza dotyczy tego, że ludzie nie uwierzą, iż przemawia w imieniu Boga; dlatego prosi, by tajemniczy głos wypowiedział swe imię. Boże imię jest dla czciciela manifestacją Bóstwa - dawne imię (Bóg ojców) nie jest adekwatne do nowych czasów. „Jestem, który jestem” to imię, które Jahwe przekształcił nadając mu formę pierwszej osoby; sugeruje ono swobodny wybór i niczym nieograniczoną moc (jak też czynną obecność). W tradycji E (i P w 6, 2-7,7; szczególnie 6, 2-4) pod imieniem Jahwe Bóg po raz pierwszy objawił się Mojżeszowi. Natomiast w tradycji J ludzie zawsze wzywali imienia Jahwe (Rdz 4, 26). Etymologia imienia Jahwe pozostaje nadal przedmiotem dyskusji. Jest ono z pewnością formą pochodzącą od czasownika „być" (hayd), przypuszczalnie przyczynową formą „powoływać do istnienia, stwarzać". Niektórzy badacze sugerowali, że jest ono skróconą formą zdania-imienia: „(Bóg, który) stwarza (zastępy niebieskie)”

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

3,1. Różne wersje imion: Reuel (Wj 2,18) i Jetro (Wj 3,1). W poprzednim rozdziale teść Mojżesza nosi imię Reuel, tutaj Jetro, zaś w Lb 10,29 Chobab (zob. Sdz 4,11). Trudność tę można rozwikłać, wskazując na niejasności terminologiczne. Hebrajski termin oznaczający teściów płci męskiej nie ma charakteru konkretnego. Słowo oznaczające krewnych kobiety płci męskiej może być użyte w odniesieniu do jej ojca, brata, a nawet dziadka. Większość hipotez nawiązuje do tego faktu. Być może Reuel był ich dziadkiem piastującym rolę głowy rodu, Jetro ojcem Sefory i, w ten sposób. teściem Mojżesza, zaś Chobab jego szwagrem, synem Jetro. Inna hipoteza głosi, że Jetro i Chobab mogli być szwagrami Mojżesza, zaś Reuel - ojcem żony.

3,1. Góra Boża. Mianem góry Bożej określono tutaj Horeb, gdzie indziej Synaj, chociaż obydwie nazwy mogą się odnosić do tego samego ogólnego obszaru, konkretnego pasma lub wierzchołka. Mojżesz nazywa to miejsce Górą Bożą przypuszczalnie z uwagi na szczególną rolę, którą odegra w kolejnych rozdziałach, nie zaś z powodu jakichś wcześniejszych teofanii lub przesądów. W świecie starożytnym i w kulturze antycznej panował pogląd, że bóstwa zamieszkują szczyty gór.

3,2-4. Krzew gorejący. Podawano wiele naturalnych wytłumaczeń zjawiska płonącego krzewu, od roślin, które wydzielają łatwopalne olejki, po te, które okryte są liśćmi u jagodami o jaskrawych barwach. W późnoegipskich tekstach o Horusie, pochodzących ze świątyni Edfu, bóg niebios manifestuje się w postaci płomienia na konkretnym rodzaju krzewu, zapisek ten datuje się jednak na tysiąc lat po Mojżeszu.

3,2-7. Jahwe, Bóg ojca twego. Sposób, w jaki Bóg określa siebie samego ("Jestem Bogiem ojca twego"), wskazuje, że wyobrażenie opiekuńczego bóstwa najlepiej wyjaśniało sposób, w jaki Izraelici myśleli o Jahwe. Tytuł ten przestał być używany, gdy Jahwe stał się Bogiem narodu na górze Synaj. Określenie to identyfikuje Go również jako Boga przymierza.

3,5-6. Zdejm sandały z nóg. Powszechną praktyką było, że kapłani wchodzili do świątyni boso, by nie wnosić prochu i innych nieczystości.

3,7-10. Do ziemi, która opływa w mleko i miód. Kanaan został opisany jako "ziemia, która opływa w mleko i miód". Oddaje to jego obfitość w kontekście pasterskiego stylu życia, niekoniecznie obfitość w kategoriach osiadłego rolnictwa. Mleko jest jednym z produktów hodowli, zaś miód oznacza naturalne zasoby (przypuszczalnie chodzi raczej o syrop z daktyli niż miód pszczeli). Podobne wyrażenie pojawia się w ugaryckim eposie o Baalu i Mocie, w którym żyzność ziemi opisuje się w kategoriach wadi (potoków) opływających w miód. Teksty egipskie, nawet tak wczesne jak Opowieść o Sinuhe, opisują ziemię Kanaan jako bogatą w zasoby naturalne i uprawy.

3,13. Objawienie imienia Bożego. W świecie antyku wierzono, że imię jest ściśle związane z wewnętrzną naturą człowieka. Znajomość czyjegoś imienia oznaczała wiedzę na temat jego natury, a zatem, potencjalnie, sprawowanie nad nim władzy. Z tego powodu imiona bogów były czasami otoczone wielką tajemnicą. Na przykład egipski bóg słońca Re miał tajemne, ukryte imię, które znała jedynie jego córka, Izis. Zob. komentarz do Wj 20,7.

3,13-15. JESTEM, KTÓRY JESTEM. Imię Boga Izraela, Jahwe (zwykle oddawane jako PAN, w. 15), pochodzi od hebrajskiego czasownika "być". W wersecie 14 użyto tego czasownika w formie pierwszej osoby: "jestem". Imię Jahwe, noszone przez Boga Izraelitów, jest poza Starym Testamentem poświadczone na inskrypcji Meszy, ostrakonach z Arad, listach z Lakisz oraz inskrypcjach z Chirbet el-Kum i Kuntillet Adżrud, by wymienić tylko kilka najważniejszych. Być może słowo "Jahwe" lub "Jah" jako imię bóstwa było używane również poza Izraelem, chociaż wszystkie znane przypadki mają sporny charakter. Jednym z najbardziej interesujących jest wzmianka o "Yhw z kraju Szasu" w egipskich inskrypcjach z Nubii (dzisiejszy Sudan), pochodzących z połowy II tysiąclecia przed Chr. Szasu to grupa Beduinów, która na niektórych inskrypcjach łączona jest z obszarem Seiru (zob. Pwt 33,2; Sdz 5,4). Może to znajdować potwierdzenie w biblijnej wzmiance, że Madianita Jetro był czcicielem Jahwe (rozdz. 18). Należy jednak pamiętać, że Midian był również potomkiem Abrahama (Rdz 25,2-4), mogły więc istnieć tutaj związki z Bogiem Izraelitów.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Pan jest łaskawy, pełen miłosierdzia.

Błogosław, duszo moja, Pana
i wszystko, co jest we mnie, święte imię Jego.
Błogosław, duszo moja, Pana
i nie zapominaj o wszystkich Jego dobrodziejstwach.
Refren.
On odpuszcza wszystkie twoje winy
leczy wszystkie choroby,
On twoje życie ratuje od zguby
i obdarza cię łaską i zmiłowaniem.
Refren.
Dzieła Pana są sprawiedliwe,
wszystkich uciśnionych ma w swojej opiece.
Drogi swoje objawił Mojżeszowi,
swoje dzieła synom Izraela.
Refren.
Miłosierny jest Pan i łaskawy,
nieskory do gniewu i bardzo cierpliwy.
Bo jak wysoko niebo wznosi się nad ziemią,
tak wielka jest łaska Pana dla Jego czcicieli.
Refren.
Ps 103,1-4.6-8.11

Ps 103. Dziękczynienie jednostki, przypuszczalnie za odzyskanie zdrowia (w. 3), którego cechy hymniczne zostały zauważone przez Gunkela i późniejszą krytykę form.

Struktura: ww. 1-5.6-18 (dalej podzielone na 6-14 i 15-18).19-22.

3. Związek między przebaczeniem za grzechy a uzdrowieniem z choroby fizycznej jest motywem występującym w NT (Mk 2,10-11); związek między grzechem i chorobą występuje zarówno w ST (Hi; Ps 32,3-5; 107,17), jak i w NT (J 9; Jk 5,l4-l6).

4. Wybawienie psalmisty „od zguby” (Szeol) kontynuuje temat śmiertelnej choroby.

5. ”On twoje dni nasyca dobrami”: „Dobra” mogą oznaczać ogólnie dobrodziejstwa Boże lub konkretnie Bożą obecność, podobnie jak w Wj 33,19.

7. ”Drogi swoje objawił Mojżeszowi”: Obok cytatu Wj 33,13 w tym wersecie i Wj 34,6 w w. 8 występuje aluzja do Wj 34,9 w w. 3.

9-13. Wersety, które występują tuż po cytacie z Wj 34,6 stanowią jego komentarz; w. 9 charakteryzuje gniew Boży, w. 10 – jego łaskę, w 11. – jego łaskawość wynikającą z przymierza (heses) i w. 13 –Jego miłosierdzie.

15-16. Aluzja do Iz 40,6-8 albo niezależne wykorzystanie częstego motywu. Por. Ps 90,5-6; Hi 14,2; Iz 51,12. „Wiatr” niszczący rośliny to sirocco, wiatr ze wschodu.

17-18. Przeciwstawieniem przemijania życia ludzkiego jest wieczna miłość Jahwe wobec tych, którzy strzegą jego przymierza.

20-21. Psalmista zaprasza wszystkich członków rady Bożej i wszystkie zastępy niebieskie, by przyłączyli się do wielbienia Jahwe, który panuje w niebie.

22. Całe stworzenie przyłącza się do chóru chwały. Psalm kończy się powtórzeniem słów wstępu.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

DRUGIE CZYTANIE
Życie Izraela na pustyni jest zapowiedzią rzeczy przyszłych

Czytanie z Pierwszego Listu świętego Pawła Apostoła do Koryntian

 Nie chciałbym, bracia, żebyście nie wiedzieli, że nasi ojcowie wszyscy co prawda zostawali pod obłokiem, wszyscy przeszli przez morze i wszyscy byli ochrzczeni w imię Mojżesza, w obłoku i w morzu; wszyscy też spożywali ten sam pokarm duchowy i pili ten sam duchowy napój. Pili zaś z towarzyszącej im duchowej skały, a skałą był Chrystus. Lecz w większości z nich nie upodobał sobie Bóg; polegli bowiem na pustyni.
Stało się zaś to wszystko, by mogło posłużyć za przykład dla nas, iżbyśmy nie byli skłonni do złego, jak oni zła pragnęli. Nie szemrajcie, jak niektórzy z nich szemrali i zostali wytraceni przez dokonującego zagłady.
A wszystko to przydarzyło się im jako zapowiedź rzeczy przyszłych, spisane zaś zostało ku pouczeniu nas, których dosięga kres czasów. Niech przeto ten, komu się zdaje, że stoi, baczy, aby nie upadł.
1 Kor 10,1-6.10-12

Ustaliwszy, że ci, którzy spożywają mięso ofiarowane bożkom, powinni powstrzymać się, choć mają do tego prawo, Paweł podejmuje teraz temat nawiązujący do Pisma Świętego: seksualna niemoralność i związki chrześcijan z Koryntu z bałwochwalstwem w niczym nie różnią się od grzechów dawnego Izraela, które ściągnęły nań karę Bożą. Pawłowe wnioski mogły zaskoczyć jego czytelników, lecz styl argumentacji nie mógł nikogo dziwić: starożytni nauczyciele w dużym stopniu polegali na przykładach zaczerpniętych z przeszłości, szczególnie ze świętych ksiąg. Judaizm, w sposób dla siebie właściwy, czerpał przykłady z Pisma.

Posługując się przykładami ze ST, Paweł ostrzega Koryntian, że nawet ci, którzy zostali powołani przez Boga, mogą zostać potępieni z powodu niewierności.

1-4. Paweł wskazuje na paralelny charakter sytuacji Izraelitów na pustyni i położenia Koryntian. Zakłada, że czytelnicy znają wydarzenia opisane w Księdze Wyjścia, do której nawiązuje: obłok (Wj 13,21), morze (14,21), manna (16,4.14-18), woda (17,6) i bunt (32,6).

1-2. Niektórzy późniejsi nauczyciele żydowscy także kreślili paralele pomiędzy Morzem Czerwonym a żydowskim chrztem prozelitów, Paweł mógł jednak użyć tej ilustracji niezależnie od tego, czy w tym okresie byłą już stosowana. Zestawia on doświadczenie wybawienia podczas Wyjścia z Egiptu ze zbawieniem w Jezusie, by wykazać, iż nie chroni ono automatycznie przed możliwym upadkiem (1 Kor 10,6-12), (Żydzi oczekiwali nowego Wyjścia, obiecanego przez proroków, które miało nastąpić w czasach Mesjasza.)

1. ”pod obłokiem”: Podobnie jak w Ps 105,39 LXX.

2. ”ochrzczeni w [imię] Mojżesza”: Czysto chrześcijańska interpretacja, wzorowana na koncepcji „ochrzczenia w Chrystusie" (Ga 3,27; Rz 6,3).

3-4. Izraelici na pustyni mieli też święty pokarm i napój, jak Koryntianie (1 Kor 10,16), lecz ich to nie zbawiło (1 Kor 10,6-12). W pewnych tradycjach żydowskich źródło wody podążało za Izraelitami na pustyni (niektórzy dodawali, że to z powodu zasług Miriam). W Pawiowym zastosowaniu, utrzymanym w stylu midraszu, skała uczyniła dla Izraela to, czego Chrystus dokonał dla Koryntian.

3. ”pokarm duchowy (...) duchowy napój”: Przymiotnik pneumatikon wskazuje na ich cudowne pochodzenie – wyraźna aluzja do Eucharystii,

”z towarzyszącej im duchowej skały”: W ST nic nie wskazuje na przemieszczanie się skały. Opowiada o tym jedynie legenda nawiązująca do żydowskiej interpretacji Lb 21,17.
”a ta skała - to był Chrystus”: Żeby Koryntianie zrozumieli paralelny charakter sytuacji, muszą dostrzec w skale zapowiedź Chrystusa; wspólnym elementem jest ciągłość darów, nie zaś, w ślad za Filonem, utożsamianie owej skały z Mądrością
(Leg. atłeg. 2,86).
W tekście użyto czasu przeszłego nie dlatego, by wskazać, że Chrystus istniał w przeszłości, lecz dlatego, że skała opisana w Wj już nie istnieje.

5. Nauczyciele żydowscy przeważnie uważali wczesną śmierć za znak kary Bożej (zgodnie z ich opinią, badacze Prawa, którym Bóg stawiał wyższe wymagania, mogli zostać w ten sposób ukarani nawet za to, że nie studiowali Prawa wystarczająco pilnie).

6. Wydarzenia zapisane w Prawie miały być znakiem lub ostrzeżeniem dla innych (Lb 26,10). Złe pragnienia Izraelitów polegały na pożądaniu „lepszego” pokarmu od manny - duchowego pokarmu udzielonego przez Boga (Lb 11,4-6) - pragnęli mięsa (Lb 11,18; por. komentarz do 1 Kor 8,7).

”przykład dla nas”: Paweł odczytuje typicznie znaczenie Wj.

10. ”przez dokonującego zagłady”: Termin ten nie występuje w LXX. Powołując się na Wj 12,23; 2 Sm 24.16; 1 Krn 21,15; Mdr 18,20-25, rabini wierzyli w istnienie specjalnego anioła zagłady
(Str-B 3. 412).

11. Zob. komentarz do w. 6.

”których dosięga kres czasów”: Nie istnieje zadowalające wyjaśnienie użytej w tekście lm., chodzi o to. że chrześcijanie żyją w ostatnim okresie historii ludzkości.

12. Ostatnia myśl całej części.
Starożytni nauczyciele często wskazywali na to, że przeciwności dotykają wszystkich i że człowiek nie powinien unosić się dumą, lecz podporządkować swojemu losowi. O ile pogańscy pisarze podkreślali ludzką wolę, Paweł kładzie nacisk na wierność Boga.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Chwała Tobie, Królu wieków.
Pan mówi: Nawracajcie się,
bliskie jest królestwo niebieskie.
Aklamacja: Chwała Tobie, Królu wieków.
Mt 4,17

EWANGELIA

Jeśli się nie nawrócicie, wszyscy podobnie zginiecie  

W tym czasie przyszli niektórzy i donieśli Jezusowi o Galilejczykach, których krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar.
Jezus im odpowiedział: ”Czyż myślicie, że ci Galilejczycy byli większymi grzesznikami niż inni mieszkańcy Galilei, że to ucierpieli? Bynajmniej, powiadam wam; lecz jeśli się nie nawrócicie, wszyscy podobnie zginiecie. Albo myślicie, że owych osiemnastu, na których zwaliła się wieża w Siloe i zabiła ich, było większymi grzesznikami niż inni mieszkańcy Jerozolimy? Bynajmniej, powiadam wam; lecz jeśli się nie nawrócicie, wszyscy tak samo zginiecie”.
I opowiedział im następującą przypowieść: ”Pewien człowiek miał drzewo figowe zasadzone w swojej winnicy; przyszedł i szukał na nim owoców, ale nie znalazł. Rzekł więc do ogrodnika:
»Oto już trzy lata, odkąd przychodzę i szukam owocu na tym drzewie figowym, a nie znajduję. Wytnij je: po co jeszcze ziemię wyjaławia?«. Lecz on mu odpowiedział: »Panie, jeszcze na ten rok je pozostaw; ja okopię je i obłożę nawozem; może wyda owoc. A jeśli nie, w przyszłości możesz je wyciąć«”.
Łk 13,1-9

WSZYSCY MUSZĄ POKUTOWAĆ (13,1-9).
We fragmencie tym, występującym jedynie w Łk, uczniowie dowiadują się, że Jezus okazuje współczucie, lecz nie jest to oznaką słabości. Wzywa grzeszników, by się nawrócili, zanim będzie za późno. Dwukrotne wezwanie do nawrócenia (ww. 3, 5) da podstawę późniejszemu pytaniu oto, czy tylko nieliczni będą zbawieni (13,23).

1-5. W judaizmie, podobnie jak w większości starożytnych kultur, gdy kogoś spotkało nieszczęście, ludzie zastanawiali się, czy powodem nie jest jakiś zły czyn popełniony przez niego. Znane skądinąd okrucieństwo Piłata pasuje do wspomnianego tutaj konfliktu z Żydami, uzasadniona jest też obecność galilejskich pielgrzymów, którzy na święta ciągnęli do Jerozolimy. (Piłat również przybywał do miasta, by zapewnić w tych dniach zachowanie porządku). „Wieża w Silom” mogła znajdować się w obrębie murów Jerozolimy, ponad sadzawką o tej samej nazwie. Mogła być związana ze wzniesionym przez Piłata systemem akweduktów zapewniających zaopatrzenie miasta w wodę.

1. ”o Galilejczykach, których krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar”: Wydarzenie to nie zostało nigdzie indziej potwierdzone.

2-3. Tragedia opisana w w. 1 (a także ta z w. 4), nie zrobiła na rozmówcach Jezusa wrażenia, bowiem ludzie, o których mówił, byli zatwardziałymi grzesznikami. Wzywając uczniów by wyciągnęli wnioski z nieoczekiwanej śmierci innych, nawrócili się i przygotowali na sąd, Łukasz łączy ten fragment z tematem sądu, który rozwijał w rozdz. 12, w ww. 20,40.46.

3. ”jeśli się nie nawrócicie, wszyscy podobnie zginiecie”: Słowa te zostaną powtórzone niemal dosłownie w w. 5. Łukasz rozwija tutaj temat pokoju i nieuciekania się do przemocy: Jezus nie okazuje żadnej oznaki nienawiści czy chęci zemsty, gdy ludzie opowiadają mu o okrucieństwie Piłata i jego żołnierzy.

6-9. ”drzewo figowe”: Jest to przypowieść o współczuciu, która dodaje pociechy uczniom potykających się na chrześcijańskiej drodze a jednocześnie o kryzysie, co powinno poruszyć ociężałych i nie przynoszących owocu uczniów.

W palestyńskich winnicach często oprócz krzewów winorośli rosły też drzewa owocowe. Brak w danym roku owoców na drzewie figowym nie wskazywał na to, że nigdy już nie będzie owocowało (por. komentarz do Mk 11,12-14). W przypowieści ogrodnik prosi właściciela, by wstrzymał się do czwartego roku, aby się upewnić, że drzewo jest bezwartościowe (por. Iz 65,8). Zgodnie z 'rabinacką interpretacją fragmentu Kpł 19,23, nie można było przez trzy lata spożywać owoców młodych drzew (chociaż tradycja żydowska bardziej rygorystycznie odnosiła ten przepis do oliwek niż do drzew figowych.) Według późniejszej żydowskiej tradycji Bóg badał grzechy Izraela raz w roku, by postanowić, jak będzie los Jego ludu w roku przyszłym. Nie jest jednak jasne, czy Jezus nawiązuje tutaj do tej właśnie tradycji.
Ogrodnik odpowiada gospodarzowi jakby był jego sługą, mimo to wstawia się za drzewem figowym. Okopanie i obłożenie drzewa nawozem było powszechną praktyką, drzewa figowca nie potrzebowały jednak zwykle nawozu. Ogrodnik czyni wszystko, co w jego mocy, by ocalić drzewo. Żydowscy nauczyciele wiedli spory o to, czy 'nawrócenie Izraela może zmienić wyznaczony czas końca, zgadzali się jednak, że Bóg może zawiesić swój sąd w przypadku nawrócenia.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :