Drukuj
Pochodzenie św. Pawła
www.edycja.pl/index.php?mod=ksiegarnia&item=1681 |
publikacja 07.10.2010 11:45
Fragment książki "Paweł Apostoł. Chronologia życia i pism", który publikujemy za zgodą Wydawnictwa Edycja Świętego Pawła
Z okresu poprzedzającego nawrócenie Szawła, późniejszego Pawła, omówimy trzy zagadnienia naświetlające tamten etap jego życia: obywatelstwo rzymskie, obywatelstwo Tarsu i przynależność do faryzeuszy.
Z Dz dowiadujemy się, że Paweł posiadał obywatelstwo rzymskie - powołuje się na nie dwukrotnie: w Filippi (16, 37) i w Jerozolimie (22, 25. 27. 28); następnie, że był obywatelem znacznego miasta w Cylicji, Tarsu (21, 39); wreszcie, że przed nawróceniem był faryzeuszem, żyjącym „według najsurowszych zasad" (26, 5). Przy bliższym przyjrzeniu się tym trzem stwierdzeniom autora Dz pojawiają się niełatwe do pogodzenia trudności. Już w XIX w. W. Ramsay[1] pisał, że posiadanie przez Pawła obywatelstwa rzymskiego i obywatelstwa greckiego miasta umieszcza go wśród rządzących elit ówczesnego społeczeństwa. Nawet jeżeli nie przyjmiemy tak wysokiej pozycji społecznej Pawła w Tarsie, bycie obywatelem greckiego miasta zakładało znaczny stopień hellenizacji, co w przypadku Żyda stanowiło poważny problem; natomiast w przypadku gorliwego faryzeusza, wiernie przestrzegającego Prawa, jakim był wcześniej apostoł, stanowiło wręcz trudność nie do pokonania[2].
-----------------------------------------------------
[1] The Cities of St. Paul: Their Influence on His Life and Thought, London 1907, s. 227.
[2] Jedną z ostatnich publikacji zajmujących sią m.in. tym aspektem obrazu Pawła jest monografia J.C. Lentza (Luke's portrait of Paul, SNTSMS 77, Cambridge 1993).
1. Obywatelstwo rzymskie
Dz informują o obywatelstwie rzymskim Pawła w dwóch scenach. Pierwszy raz dowiadujemy się, że apostoł jest Rzymianinem w momencie zwolnienia go z więzienia w Filippi (16, 37-38) -po uprzednim biczowaniu i spędzonej tam nocy bez wcześniejszego procesu. W drugiej scenie, rozgrywającej się w Jerozolimie, apostoł powołuje się na swe rzymskie obywatelstwo przed biczowaniem, kiedy w ten sposób zamierzano wydobyć z niego zeznanie (22, 24n); wówczas wyznaje: civis Romanus sum. Prawo rzymskie lex Julia de vi publica (z ok. 50 r. p.n.e.) zabraniało biczowania Rzymianina. Tekst Dz 22, 24n informuje jeszcze o czymś ważnym. Wyznanie Pawła kontrastuje ze stwierdzeniem trybuna, który mówi: „Ja za wielką sumę nabyłem to obywatelstwo"; apostoł natomiast: „A ja mam je od urodzenia". Paweł jest Rzymianinem od urodzenia. To wyznanie wprawiło trybuna w zakłopotanie, przestraszył się nawet, że kazał go związać.
1.1. Sposoby uzyskiwania przez Żydów diaspory obywatelstwa rzymskiego
Sprawa posiadania przez Żydów obywatelstwa rzymskiego jest mniej problematyczna niż posiadanie obywatelstwa greckiego miasta. Wobec obywateli rzymskich, żyjących poza Rzymem, były nieliczne zobowiązania; jednocześnie status społeczny związany z obywatelstwem dawał nieliczne praktyczne korzyści. Za czasów Klaudiusza, kiedy Paweł prowadził znaczną część swej misyjnej działalności, obywatelstwo rzymskie było przedmiotem handlu, przez co znacznie obniżyło się jego znaczenie. Dio Kassjusz (155-235 r. n.e.) wspomina, że w późniejszym okresie panowania Klaudiusza każdy, kto przyniósł nawet „kawałek stłuczonego szklanego wyrobu"[3] mógł otrzymać obywatelstwo. Kassjusz stwierdza to oczywiście z przekąsem, ale dowodzi to, jak bardzo obywatelstwo rzymskie straciło na znaczeniu. Jest prawdopodobne, że trybun nabył swe obywatelstwo za czasów Klaudiusza (nawet jeżeli tekst mówi o wielkiej sumie), gdyż nosi imię Klaudiusz Lizjasz (23, 26). Było zwyczajem oddanie honoru temu, dzieją komu otrzymywało się obywatelstwo, przez przyjęcie jego imienia, podobnie jak wyzwolony niewolnik przejmował imię swego dotychczasowego pana.
Autor Dz nie mówi, w jaki sposób przodkowie Pawła uzyskali obywatelstwo rzymskie. Są nam znane trzy prawnie uznane drogi prowadzące do uzyskania przez Żydów diaspory takiego obywatelstwa. Pierwsza: przodkowie Pawła mogli otrzymać je za służbę w rzymskiej armii; druga: jeden z bezpośrednich przodków apostoła był wyzwolonym niewolnikiem i stał się obywatelem w momencie odzyskania wolności; trzecia: jeden z jego przodków lub krewnych otrzymał obywatelstwo jako wynagrodzenie za szczególne zasługi dla Rzymu.
Najmniej prawdopodobne wydaje się, że któryś z przodków Pawła otrzymał obywatelstwo za służbę w armii. Żydzi byli zwolnieni ze służby w armii[4]. Znane są jednak przypadki, kiedy zaciągali się dobrowolnie. Bardziej prawdopodobnym sposobem uzyskania obywatelstwa rzymskiego przez rodzinę Pawła było wyzwolenie z niewolnictwa. W czasach Augusta było tylu niewolników, którzy odzyskali wolność, że wydał on dekret mający na celu ograniczenie tego zjawiska. Jeżeli Paweł faktycznie posiadał obywatelstwo rzymskie, jest bardzo prawdopodobne, że odziedziczył je po swych przodkach, którzy najpierw byli niewolnikami, a następnie odzyskali wolność.
Hieronim[5] pisze, że słyszał o pochodzeniu rodziny Pawła z Judei. Kiedy region został zniszczony przez Rzymian, a Żydzi zostali rozproszeni, jego przodkowie osiedli w Tarsie w Cylicji. Mogło to nastąpić po r. 63 p.n.e., kiedy w latach 61, 55, 52, 4 p.n.e. i w 6 r. n.e. wielu Żydów stało się niewolnikami i zostało deportowanych z Judei[6]. Wielu z nich było deportowanych do Rzymu jako jeńcy wojenni, jak donosi Filon[7]. Zasiedlono nimi część Rzymu po drugiej stronie Tybru (Zatybrze); następnie ich właściciele nadawali im wolność i obywatelstwo. Jest możliwe, że w podobny sposób przodkowie Pawła uzyskali wolność i obywatelstwo w Tarsie. Jak wytłumaczyć w takim razie obywatelstwo greckiego miasta Tarsu w przypadku wyzwolonego niewolnika? Nie był to wystarczający status społeczny do tego, aby być obywatelem tak znacznego miasta. Jeżeli nie przyjmiemy, że w szybkim czasie uzyskali w bliżej nieznany sposób wysoką pozycję społeczną, trzeba szukać innej drogi do rzymskiego obywatelstwa.
Rodzina Pawła mogła również otrzymać obywatelstwo rzymskie za szczególne zasługi dla Rzymu. Nie jesteśmy w stanie określić, jakie to mogły być zasługi. Taki sposób otrzymania obywatelstwa zakłada, że jego rodzina należała do bardziej znamienitych. Rzym pragnąc pozyskać sobie lojalność rządzących w prowincjach klas, nadawał im prawa i przywileje. Rodzinę Pawła musiałby też cechować wysoki stopień zamożności. Taki status społeczny pozwala założyć, że Paweł był również obywatelem Tarsu. Czy nie stanowi trudności pogodzenie wysokiej pozycji z faktem, że zajmował się wyrobem namiotów (Dz 18, 3)? Otóż nie. Rzemiosła mógł się wyuczyć jako faryzeusz (zob. punkt 3).
-----------------------------------------------------
[3] „Halina tis skeuē syntetrimmena" (Hist. LX, 17, 5-6).
[4] F l a w i u s z, Staroż. XIV, 228. 232. 234. 237. 240.
[5] De vir. ill. 5: „Paulus apostolus, qui ante Saulus, [...] de tribu Beniamin et oppido ludaeae Giscalis fuit, quo a Romanis capto, cum parentibus suis Tarsum Ciliciae commigravit". Pochodzenie z pokolenia Beniamina potwierdza Rz 11,1b i Flp 3,5. Apostoł pochodził z tego samego pokolenia co król Saul i przed nawróceniem nosił jego imię.
[6] F l a w i u s z, W. Żyd. I, 157-157. 177. 180; II, 68.
[7] Legatio ad Gaium 155.
1.2. Tria nomina - dowód bycia Rzymianinem
Pośród wątpliwości przyjmuje się tradycyjnie, że wystarczającym dowodem na rzymskie obywatelstwo Pawła jest jego imię. Samo imię Paul(l)us, bez dwóch pozostałych, tzw. tria nomina, mówi niewiele. Każdy Rzymianin miał trzy imiona: praenomen (imię własne), nomen (imię rodowe) i cognomen (imię rodziny). Kiedy niewolnik uzyskiwał wolność, zatrzymywał swe własne imię jako cognomen i przybierał praenomen i nomen Rzymianina, któremu zawdzięczał wolność. Najczęściej używanym z tych imion było trzecie - cognomen[8]. J. Murphy - O'Connor[9] widzi w tym pewną trudność. Jego zdaniem jest nieprawdopodobne, aby tak typowe rzymskie imię, jak Paul(l)us, noszone przez wielkie senatorskie rodziny Aemilii, Vettenii czy Sergii było cognomen Żyda, którego rodzina otrzymała obywatelstwo - według niego - pokolenie wcześniej. Zwolennicy tej tezy utrzymują często, że apostoł przejął imię Paweł od prokonsula Cypru, L. Sergiusza Pawła, po jego nawróceniu (Dz 13, 9)[10]. Wydaje się to mało prawdopodobne, ponieważ nie widać żadnej racji, dla której apostoł miałby przejąć imię prokonsula za jego nawrócenie, nawet jeżeli w Dz do momentu nawrócenia prokonsula występuje tylko imię Szaweł, a po nawróceniu - Paweł. Jest to bardziej podyktowane przejściem od ewangelizacji w środowisku głównie żydowskim do ewangelizacji w środowisku coraz bardziej pogańskim[11]. Imię Paweł było bardziej praktyczne, tj. lepiej przyjmowane wśród pogan.
Samo imię Paweł nie dowodzi jego rzymskiego obywatelstwa. Wielu Żydów żyjących w diasporze nosiło bowiem rzymskie imiona, chociaż nie byli obywatelami Rzymu. Jednak posługiwanie się potrójnym imieniem było zastrzeżone tylko tym, którzy posiadali obywatelstwo. W tej sprawie Klaudiusz wydał dekret zabraniający posługiwania się potrójnym imieniem wszystkim innym[12]. Stanowi to dowód, że z jednej strony Rzym starał się chronić prawa swych obywateli; z drugiej strony, że mieszkańcy imperium uzurpowali sobie przywileje i że niektórzy z tych, których rzymskie imię wskazywałoby na ich obywatelstwo, w rzeczywistości takiego nie posiadali. W takim razie samo imię Paul(l)us, bez dwóch pozostałych, nie jest wystarczające do stwierdzenia jego rzymskiego obywatelstwa.
Używanie imienia Paul(l)us może być podyktowane inną racją. Wśród Żydów diaspory była praktyka przybierania imion greckich czy łacińskich, brzmiących podobnie do hebrajskich[13]. Stąd Jazon był często odpowiednikiem imienia Joszua, Menelaos - Menahem, a Symeon - Szymon. W taki sposób można np. wytłumaczyć, dlaczego Szaweł (Szaul) przybrał imię Paweł (Pau-lus) - brzmi ono bowiem podobnie. Jak wielu Żydów diaspory mógł pierwotnie być nazywany Szaweł-Paweł. Kiedy jednak jego działalność zwróciła się do pogan, imię Paweł stało się praktycz-niejsze i korzystniejsze. Sprawa jego rzymskiego obywatelstwa pozostaje otwarta. Apostoł - z jednej strony - mógł posługiwać się rzymskim imieniem nie mając takowego obywatelstwa; z drugiej strony używanie jednego imienia nie wyklucza rzymskiego obywatelstwa, ponieważ nie możemy stwierdzić z całą pewnością, że nie miał dwóch pozostałych imion, których (z jakiejś racji) nie używał.
1.3. Traktowanie Pawła przez władze rzymskie
Sceny przesłuchań Pawła w Dz dają do zrozumienia, że jest traktowany w wyjątkowy sposób i że jedynie ludzie o wysokiej pozycji społecznej mogli liczyć na przywileje, które prawo zapewniało wszystkim obywatelom rzymskim, przynajmniej w teorii. Lentz[14] wykazuje, że w praktyce istniał podwójny system karny, którego kryterium stanowiła wyższa lub niższa pozycja społeczna, a nie obywatelstwo rzymskie, które obie kategorie posiadały w równym stopniu. W prowincjach rzymskich, w przypadku odstępstwa od prawa, ich rządcy i sędziowie mogli orzekać w mniejszych wykroczeniach; natomiast w przypadku ciężkich wykroczeń nie mieli prawa skazywać obywatela rzymskiego, kiedy ten odwoływał się do wyższej instancji. Fakt, że odstępowano od tej zasady potwierdzają kolejne prawa w tym względzie, jak lex Valeria (z 509 r. p.n.e.), leges Porciae (ze 199/195 r. p.n.e.) i wspomniane wcześniej lex Julia de vi publica, które były przypomnieniem i potwierdzeniem tego przywileju.
To, że powyższe prawa nie były respektowane, potwierdza wyznanie Pawła w 2 Kor o trzykrotnym biczowaniu (11, 25). Tę karę należy odróżnić od żydowskiej chłosty, o której mówi wcześniej (w. 24), a której doświadczył pięciokrotnie do momentu pisania Listu[15]. Jest rzeczą znaną, że prawo w tej materii (lex Julia) było dosyć powszechnie łamane[16]. Stosowanie prawa było w prowincjach imperium często sprawą zwyczaju. Obywatel rzymski mógł znaleźć ratunek przez odwołanie się do przysługujących mu praw. Częściej jednak decydowały o tym oprócz obywatelstwa: pozycja społeczna, zamożność, jak również decydował prestiż, chociaż i w tych przypadkach znane są także odstępstwa.
Odesłanie każdego odwołującego się obywatela do Rzymu było w praktyce niemożliwe, gdyż groziło załamaniem się sądownictwa w stolicy imperium. Zdaniem Lentza[17] zdumiewa fakt odwołania się Pawła do cezara (Dz 25,11). Jest to jedyny znany w I w. n.e. przypadek odwołania się obywatela Rzymu mieszkającego w jednej z prowincji, którego apelacja zostaje przyjęta. Jeżeli Pawłowe odwołanie się do przysługujących mu praw w Dz (16; 22; 25) jest uszanowane (i nie jest to tylko inwencja autora Dz), należy sądzić, że były jeszcze inne racje niż samo rzymskie obywatelstwo. Odesłanie apostoła do Rzymu na jego prośbę wydaje się wątpliwe; znane są jednak przypadki, kiedy odsyłano do Rzymu wbrew woli zainteresowanego - w celu lepszego zbadania sprawy (np. przywódców rebelii).
Podsumowując, nie ma podstaw do tego, aby podważać rzymskie obywatelstwo Pawła, gdyż takie nie było trudno zdobyć i posiadało je wielu Żydów diaspory; w niektórych prowincjach każdy wolny obywatel otrzymywał je w momencie urodzenia.
-----------------------------------------------------
[8] Zob. np. Marcus Tullius Cicero czy Lucius Annaeus Seneca.
[9] Paul. A Critical Life, Oxford 1996, s. 42.
[10] Takie przypuszczenie jest już znane od czasów Hieronima (De vir. ill. 5).
[11] Zob. W. R a k o c y, Paweł - apostoł Żydów i pogan. Łukaszowy obraz powstania i rozwoju Pawłowych wspólnot, Kraków 1997, s. 32, 38-42.
[12] Swetoniusz, De vita caes. V, 25.
[13] F. F. B r u c e, The Acts of the Apostles. The Greek Text with Introduction and Commentary, Grand Rapids (MI) 1986 (ost. wyd.), s.
[14] Luke's portrait, s. 108n
[15] Żydzi diaspory mieli m.in. prawo wymierzania swym współziomkom czterdziestu razów (por. Pwt 25, 3). F l a w i u s z (Staroż. IV, 238) uznaje tą karą za najbardziej hańbiącą.
[16] Przykłady rzymskich obywateli, którzy byli biczowani a nawet straceni bez właściwego procesu podaje A. N. Sherwin-White, Roman Sonety and Roman Law in the New Testament, Oxford 1963, s. 73-76.
[17] Luke's portrait, s. 108.
2. Obywatelstwo greckiego miasta Tarsu
O Pawłowym obywatelstwie greckiego miasta dowiadujemy się w momencie, kiedy ten zwraca się do trybuna w języku greckim, prosząc go o pozwolenie na przemówienie do tłumu. Trybun zaskoczony tym - sądził bowiem, że Paweł był Egipcjaninem wzniecającym zamieszki - pyta go: „Mówisz po grecku?". Na co Paweł odpowiada mu: „Ja jestem Żydem z Tarsu, obywatelem (polites) znacznego miasta w Cylicji" (21, 39). Biegłą znajomość greki tłumaczy swym pochodzeniem z Tarsu w Cylicji. Nie była to próżna duma, ponieważ Tars był wówczas znacznym ośrodkiem, przy tym wolnym miastem i stolicą Cylicji[18].
Strabon[19] wychwala Tars jako miasto o wysokiej pozycji intelektualnej, kiedy mówi o jego mieszkańcach, że do tego stopnia oddali się studiom w ogólności, że prześcignęli Ateny i Aleksandrię; dalej mówi, że w Tarsie były wszelkiego rodzaju szkoły. Strabon wychwala Tars nie tyle za wyjątkową pozycję jego szkół w ówczesnym świecie, ile za niezwykłe oddanie się studiom jego mieszkańców. Dostrzega w związku z tym pewną anomalię[20]. Wśród oddających się studiom nie ma cudzoziemców, jak w innych miastach - ci nie chcą tam przyjeżdżać; natomiast mieszkańcy Tarsu, po zakończeniu edukacji na miejscu, wyjeżdżają do innych ośrodków w celu jej uzupełnienia i tam pozostają na stałe. Stąd nazywa Tars „macierzą" (metropolis), gdyż tak wielu wyjeżdża z niego i nigdy tam nie wraca. Ta anomalia każe nieco sceptycznie patrzeć na rangę tamtejszych szkół. Faktem jest natomiast niezwykłe zaangażowanie mieszkańców w zdobywanie wykształcenia. Taki klimat miasta potwierdza informację o studiach młodego Szawła (o ich uzupełnieniu) w Jerozolimie (Dz 22, 3) i pozostaniu tam do czasu nawrócenia.
2.1. Status społeczny Żydów w greckich miastach Imperium Rzymskiego
Paweł nie stwierdza w Dz, że urodził się w Tarsie, ale coś więcej: że jest jego obywatelem. Powołanie się na obywatelstwo greckiego miasta w połowie I w. n.e. było oznaką wysokiej pozycji społecznej, z którą szła w parze zamożność. Filostratos[21] pisze o Tarsie w pierwszej połowie III w. n.e., że „nigdzie ludzie nie oddają się do tego stopnia luksusom, co tutaj". W tak znacznym i zamożnym mieście ktoś, kto pretendował do obywatelstwa, musiał być przynajmniej średnio zamożny.
Ta trudność była do pokonania dla niejednej żydowskiej rodziny. Trudność nie do pokonania stanowiło pogodzenie obywatelstwa greckiego miasta z wiernym zachowywaniem Tory w przypadku kogoś, kto, jak Paweł, podzielał poglądy faryzeuszy. Faryzeusze słynęli ze ścisłego przestrzegania żydowskiego Prawa w sprawach np. czystości rytualnej czy spożywania pokarmów, co w konsekwencji prowadziło do znacznego izolowania się od społeczności, w której żyli. Podobnie wyglądała sytuacja w przypadku pozostałych Żydów, którzy z racji swej religii otrzymywali znaczne przywileje prowadzące do pewnego wyobcowania z życia publicznego, a to de facto utrudniało im pełny udział w życiu społecznym.
Żydzi cieszyli się w diasporze pewnymi prawami obywatelskimi, nie znaczy to wcale, że było to obywatelstwo w całym tego słowa znaczeniu. Stanowili jedną z wielu grup etnicznych, których status możemy określić jako średni. Określano go greckim terminem politeuma[22]. Było to semiautonomiczne ciało, które cieszyło się pewnymi prawami, ale nie miało wszystkich przywilejów przysługujących obywatelom danego miasta (dēmos). Wspólnota żydowska miała czasami szczególne prawa. Oprócz możliwości praktykowania własnej religii i zachowywania zwyczajów, Żydzi byli zwolnieni z uczestnictwa w jakiejkolwiek publicznej, religijnej ceremonii, również z kultu imperatora (z racji wyznawanego monoteizmu), co było przywilejem niespotykanym w innych grupach etnicznych[23].
Żydzi diaspory usiłowali poszerzyć własne uprawnienia, tj. pragnęli coraz większych, a nawet pełnych praw przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowych przywilejów. W Aleksandrii w Egipcie doprowadziło to do zamieszek w 38 r. n.e. Władze miasta postawiły jako warunek czczenie bogów Aleksandryjczyków. W końcu Klaudiusz wystosował w 41 r. list[24] do władz miasta, w którym potwierdza dotychczasowe prawa Żydów w Aleksandrii, ale jednocześnie odmawia im kategorycznie prawa do pełnego obywatelstwa: Żydzi nie powinni żądać więcej, niż mają. Prawna pozycja Żydów musiała wyglądać podobnie we wszystkich innych ośrodkach imperium. Jest rzeczą trudną do przyjęcia, aby w przypadku innych miast władze Rzymu stosowały odmienną politykę niż względem Aleksandrii, jednego z trzech największych miast ówczesnego świata[25], gdzie Żydzi stanowili najprężniej szą kolonię[26].
Problem politycznych i cywilnych praw Żydów w miastach greckich jest skomplikowany. Jedno wydaje się pewne na bazie źródeł: wspólnoty żydowskie nie miały w miastach greckich wszystkich praw obywatelskich. Przykładowo w Smyrnie udzielano obywatelstwa wszystkim mieszkańcom żyjącym w Magnezji, pod warunkiem że byli wolnymi Grekami[27]. Żydzi, którzy osiedlali się w miastach Syrii, Azji Mniejszej czy samej Grecji byli uważani za obcych. Wyróżniały ich tylko pewne przywileje, jak swobodne praktykowanie własnej religii. W niektórych miastach cieszyli się szczególnymi przywilejami, jak np. w Sardach[28] Uznanie jednak ich społecznej pozycji i religijnej wolności, nie oznacza jeszcze pełnych praw obywatelskich.
-----------------------------------------------------
[18] S t r a b o n, Geog. XIV, 5, 12-15.
[19] Dz. cyt. XIV, 5, 13.
[20] Tamże.
[21] Apoll. I,7.
[22] Na ten temat, zob. V. Tcherikover, Hellenistic Civilization and the Jews, Philadelphia 1961, s. 296-332.
[23] S. J. D. C o h e n, From the Maccabees to the Mishnah, Philadelphia 1987, s. 46.
[24] Do Aleksandryjczyków lin. 83-90.
[25] F l a w i u s z, W. Żyd. III, 29.
[26] W Aleksandrii było ich ok. 200 tys., czyli 40% wolnych obywateli (A. von H a r n a c k, Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten, Leipzig 1924, vol. l, s. 11, p. 3).
[27] Zob. L e n t z, Luke's portrait, s. 37.
[28] Zob. W. A. M e e k s, The First Urban Christians. The Social World of the Apostle Paul, New Haven 1983, s. 34-35.
2.2. Warunki i konsekwencje uzyskania obywatelstwa
Pełne obywatelstwo greckich miast zakładało lojalność względem lokalnych bóstw i uczestniczenie w greckiej edukacji. Żydzi, poza wyjątkami, nie brali w tym udziału, korzystając z prawa zwalniającego ich z czczenia obcych bóstw[29] i zezwalającego na praktykowanie własnych zwyczajów. Już samo nieuczestniczenie wkulcie lokalnych bóstw pozbawiało ich pełnych praw obywatelskich danego miasta[30]. Zatem pewne prawa, jakimi cieszyli się Żydzi diaspory, nie stanowiły jeszcze pełnego obywatelstwa - był to raczej średni status. Paweł nie jest tutaj wyjątkiem również ze względu na wykształcenie, które otrzymał - jak informuje autor Dz -"u stóp Gamaliela" w Jerozolimie (Dz 22, 3).
W miastach greckich nie uzyskiwano obywatelstwa przez sam fakt urodzenia się w nich (chyba że z rodziców, którzy byli już obywatelami danego miasta). Raczej obywatelstwo można było kupić, otrzymać w dowód jakichś zasług czy po prostu odziedziczyć. Dostęp do pełnego obywatelstwa był ograniczony. Jakie jest prawdopodobieństwo, że Paweł miał obywatelstwo miasta Tarsu? Dzisiaj, na bazie danych historycznych, nie przyjmuje się już tradycyjnego obrazu judaizmu, wyizolowanego od społeczeństwa. Jest wielkim uproszczeniem przekonanie, że Żydzi odcinali się od wszelkich form hellenizacji. Mamy coraz więcej dowodów na to, że wśród Żydów byli tacy, którzy starali się pogodzić własne przekonania religijne z otaczającym ich hellenistycznym środowiskiem.
Takie tendencje pojawiły się wcześnie. Za czasów Antiocha IV, w II w. p.n.e., niektórzy spośród Żydów zwrócili się do niego z prośbą o wzniesienie w Jerozolimie pogańskich budowli. Jak informuje l Mch l, 10-15, wybudowano wówczas m.in. gimnazjum, co było początkiem serii zdarzeń, które doprowadziły do powstania machabejskiego. W przypadku niektórych Żydów, jak Tyberiusza Juliusza Aleksandra, potomka jednej z najbardziej znanych i najbogatszych rodzin w Aleksandrii, kończyło się to porzuceniem własnej religii[31]. Przykładem próby pogodzenia własnej religii z kulturą hellenistyczną jest synagoga z III w. n.e., odkryta w Sardach w Lidii, która stanowiła jeden kompleks z łaźnią i gimnazjum[32]. Zdaniem cytowanego Trebilco jest to przypadek nie mający odpowiednika w ówczesnym świecie. Wydaje się, że w późniejszym okresie pojedynczy Żydzi mieli obywatelstwo greckich miast i jednocześnie nie uczestniczyli w pogańskich ceremoniach, które uznawali za bałwochwalcze. Tak było prawdopodobnie w Sardach, gdzie znaleziona inskrypcja wspomina z dumą członków synagogi, którzy byli obywatelami miasta i nawet urzędnikami[33]. Jednak z zasady, jeżeli jakiś Żyd chciał uczestniczyć w kulturalnym i publicznym życiu swego miasta i odgrywać w nim ważną rolę, musiał uzyskać jego obywatelstwo, a to wymagało czczenia pogańskich bogów[34].
Tego rodzaju przykłady obalają skrajne przekonania, że wszyscy Żydzi diaspory separowali się od pogańskiego społeczeństwa. Nie należy jednak sądzić, że wszyscy uczestniczyli w pełni w społecznym i politycznym życiu swych miast. Ci, którzy w nim uczestniczyli, nie zawsze byli otwarci na całkowitą helle-nizację. Ci natomiast, którzy poddali się całkowicie hellenizacji, tracili swą religijną tożsamość. W takim razie im bardziej rodzina Pawła była religijna, tym jest mniej prawdopodobne, aby posiadała pełne obywatelstwo Tarsu. Każde greckie miasto miało swego opiekuńczego boga czy boginią i uznanie tego bóstwa było wręcz istotowo związane z tożsamością mieszkańca danego miasta. Wydaje się nieprawdopodobne, aby Żyd szczycący się swym ścisłym przestrzeganiem Prawa, mógł ubiegać się o obywatelstwo greckiego miasta czy nim się chlubić.
-----------------------------------------------------
[29] T a c y t, Hist. V, 5.
[30] Zob. wcześniej przykład Aleksandrii i list Klaudiusza do władz miasta (punkt 2.1).
[31] M e e k s, First Urban Christans, s. 14.
[32] P. T r e b i l c o, Jewish Communities in Asia Minor, SNTSMS 57, Cambridge 1991, s. 40-43.
[33] Zob. M e e k s, First Urban Christians, s. 37-38. Jest to możliwe w Sardach, gdyż F l a w i u s z (Staroż. XIV, 235. 259-261) mówi o szczególnych przywilejach, jakimi cieszyli się tam Żydzi.
[34] Zob. F l a w i u s z, dz. cyt. XII, 126; Tcherikover, Hellenistic Civilization, s. 309.
2.3. Świadectwa żydowskie i pogańskie na temat obywatelstwa Żydów w greckich miastach
Ci, którzy tradycyjnie uważają, że Żydzi posiadali obywatelstwo wielu greckich miast, opierają się na Flawiuszu. Zdaniem Tcherikovera[35] poza Flawiuszem nie ma innego dowodu, że Żydzi w I w. n.e. mieli obywatelstwo wielu greckich miast. Flawiusz[36] w przypadku Żydów w Antiochii i Sardach używa wymiennie terminów obywatele (politai) i rezydenci (katoikountes), wprowadzając tym samym dwuznaczność. Innym przykładem może być Aleksandria. Filon i Flawiusz używają języka, który sugeruje, że mieszkający tam Żydzi mieli te same prawa[37]. Podważają to inne świadectwa historyczne. List Klaudiusza[38] stwierdza jasno, że nie cieszyli się tymi samymi prawami, ponieważ odróżnia ich od Aleksandryjczyków, kiedy mówi o Żydach jako żyjących „nie w ich własnym mieście" (en allotria polei). Kiedy Flawiusz[39] nawiązuje do postanowienia Klaudiusza, mówi o „równych obywatelskich prawach". Ten przykład dowodzi jednoznacznie, że Flawiusz (i inni autorzy żydowscy) posługuje się potocznym rozumieniem obywatelstwa.
Żydzi mieszkający w Aleksandrii są często nazywani Aleksandryjczykami, co znaczy jedynie, że mieszkają w tym mieście, a nie: że są jego obywatelami w całym tego słowa znaczeniu. Pochodzący z czasów Augusta papirus jest tego przykładem[40]. Pewien Żyd, który zwraca się z prośbą do prokuratora rzymskiego Gaiusa Turanniusa, nazywa siebie Aleksandryjczykiem. Na marginesie zachowała się uwaga urzędnika: „Żyd z Aleksandrii". Wyjaśnienie zostało naniesione, aby uniknąć niejasności co do statusu petenta.
Wszystko przemawia za tym, że wspólnoty żydowskie w Aleksandrii i w innych greckich miastach cieszyły się statusem autonomicznej grupy etnicznej, której religijne zwyczaje chroniło prawo. Była to wspólnota obcych, przybyszów na prawach rezydentów. W przypadku Żydów był to status znacznego uprzywilejowania, co nie znaczy jeszcze, że byli uznawani za obywateli w całym tego słowa znaczeniu.
Żydzi z Tarsu (w tym Paweł) nie cieszyli się wyższym statusem niż ich rodacy żyjący w innych miastach imperium. W żadnym mieście Żydzi nie posiadali obywatelstwa jako wspólnota. Tylko nieliczni z nich byli obywatelami w całym tego słowa znaczeniu. Przypisanie Pawłowi przez autora Dz obywatelstwa Tarsu stawia go wśród znacznej mniejszości Żydów, którzy mieli takie obywatelstwo. Tę mniejszość cechowała zamożność i duży stopień hellenizacji. Jest to w jaskrawej sprzeczności z religijnymi poglądami Pawła. Lentz[41] wyjaśnia tę trudność celem, jaki mógł przyświecać Łukaszowi: przedstawienie Pawła jako człowieka o wysokiej pozycji społecznej i dużym prestiżu. W rzeczywistości autor Dz używając terminu polites postępuje podobnie jak Flawiusz, tj. nie ma na myśli obywatelstwa w całym tego słowa znaczeniu (na co wskazuje ten termin), a jedynie w sensie rezydenta (katoikountos).
-----------------------------------------------------
[35] Dz. cyt, s. 328-329.
[36] Contra Apionem II, 39; Staroż. XIV, 259.
[37] Zob. Legatio ad Gaium (183. 194) i Staroż. (XIX, 281).
[38] Do Aleksandryjczyków lin. 95.
[39] Staroż. XIX, 281.
[40] Zob. Lentz, Luke's portrait, s. 40.
[41] Dz. cyt., s. 59-60.
3. Przynależność do faryzeuszy
W przemówieniu do jerozolimskich Żydów Paweł stwierdza, że wychował się w Jerozolimie i że u stóp Gamaliela otrzymał wykształcenie w Prawie ojczystym (Dz 22, 3; por. 26, 5). Przed Sanhedrynem wyznaje natomiast: „Jestem faryzeuszem, bracia, i synem faryzeuszy" (23, 6). Nasuwa się pytanie: gdzie i kiedy apostoł mógł zostać faryzeuszem? Odpowiedź na to pytanie pozwoli stwierdzić wiarygodność tej informacji. Dzięki niej ustalimy też, czy przynależność do stronnictwa faryzeuszy była do pogodzenia z obywatelstwem greckiego miasta[42].
3.1. Okoliczności przystąpienia do faryzeuszy
Jest prawie niemożliwe, aby Paweł już w Tarsie został faryzeuszem. O ile jest prawdą, że w diasporze żyli Żydzi wiernie zachowujący Prawo, to jest mało prawdopodobne, aby przed I Wojną Żydowską i zburzeniem Jerozolimy żyli w niej faryzeusze. Z tego okresu nie ma świadectw mówiących o ich stałej działalności w Galilei, do której udawali się sporadycznie[43] - tym mniej jest prawdopodobne, aby żyli poza Palestyną. Ich gorliwość o zachowywanie ojczystych zwyczajów, szczególna dbałość o czystość związaną ze spożywaniem pokarmów - co jest dobrze znane z Ewangelii - wykluczały zamieszkanie poza Palestyną i nawet poza Jerozolimą[44]. Paweł nie został zatem faryzeuszem w Tarsie, gdyż ci nie istnieli jeszcze wówczas poza Palestyną.
Istnieje jedynie możliwość, że Paweł wywodził się z rodziny faryzeuszy - chociaż bardzo nikła. Opiera się ona na zasłyszanej przez Hieronima informacji, że jego rodzina pochodziła z Giskali w Judei[45]. Miejsce pochodzenia budzi wątpliwości co do wiarygodności przekazu, gdyż jedyna znana Giskała znajduje się w Galilei, a nie w Judei[46]. Nazwa „Judea" może jednak być użyta do oznaczenia całej Palestyny, jak ma to np. miejsce w NT (Łk 1,5; 23,5). Jeżeli rodzina Pawła pochodziła z Galilei, należała do nielicznych faryzejskich rodzin w regionie, jak to zostało wcześniej stwierdzone. Istnieje nikłe prawdopodobieństwo, aby Paweł wyrósł w rodzinie o tradycjach faryzeuszy. Nie można jednoznacznie odrzucić scenariusza, że rodzina Pawła, zanim została przesiedlona przez Rzymian do Cylicji[47], była wcześniej związana z ruchem faryzeuszy. Przyjęcie hipotezy o wzrastaniu apostoła w rodzinie o tradycjach faryzejskich wyklucza prawie jednoznacznie pełne obywatelstwo greckiego miasta.
Bardziej prawdopodobne wydaje się późniejsze przyłączenie się Pawła do ruchu faryzeuszy. Jak w takim razie należy rozumieć oświadczenie, że jest faryzeuszem i „synem faryzeuszy" (Dz 23, 6)? Tę trudność można rozwiązać utrzymując, że zwrot „syn faryzeuszy" nie znaczy, że dziadek i ojciec Pawła byli faryzeuszami, ale wskazuje jedynie na jego przynależność do pewnej grupy; innymi słowy, że apostoł był po prostu faryzeuszem[48]. W takim razie autor Dz nie zamierza dać do zrozumienia, że przodkowie Pawła byli członkami ugrupowania, ale że to on w pewnym momencie swego życia zdecydował się zostać faryzeuszem.
Powyższa interpretacja oświadczenia podanego w Dz 23, 6 rozwiązuje częściowo dwa poważne problemy: a) sprawę pogodzenia obywatelstwa greckiego miasta z religijnymi przekonaniami, gdyż Paweł zostałby faryzeuszem w późniejszym okresie, oraz b) problem obecności faryzeuszy w diasporze. Późniejsze przystąpienie Pawła do ruchu faryzeuszy pozwala pogodzić jego religijne przekonania z obywatelstwem miasta Tarsu, o ile takie posiadał. Apostoł wywodziłby się w takim wypadku z zamożnej i zhellenizowanej rodziny; następnie odżyłyby w nim żydowskie korzenie i zostałby faryzeuszem po przybyciu do Jerozolimy. Taki scenariusz uznajemy jednak za mniej prawdopodobny (jego pierwszą część).
Ewentualne pochodzenie apostoła z zamożnej rodziny nie jest sprzeczne z wykonywanym przez niego zawodem, polegającym na wyrabianiu namiotów. Każdy faryzeusz przyuczał się do jakiegoś rzemiosła, aby utrzymywać się z pracy rąk własnych. W późniejszym okresie, już jako chrześcijanin, Paweł będzie stale pracował na swe utrzymanie, aby w ten sposób dowieść szczerości swych intencji względem zakładanych wspólnot[49].
-----------------------------------------------------
[42] W tym miejscu odwołujemy się do studium przeprowadzonego przez autora w monografii pt. Obraz i funkcja faryzeuszy w dziele Łukaszowym (Łk-Dz). Studium literacko-teologiczne, Lublin 2000, s. 178-181; por. tenże, Faryzeusze. Historia - Ewangelie, w serii: Jak rozumieć Pismo Święte 13, Lublin 2002, s. 159-165.
[43] Zob. S. F r e y n e, Galilee from Alexander the Great to Hadrian: 323 BCE to 135 CE, Wilmington 1980, s. 319.
[44] Por. Murphy-O'Connor, Paul, s.58.
[45] De vir. ill. 5.
[46] Zob. F. M. A b e l, Geographie de la Palestine, vol. 2, Paris 1938, s. 338.
[47] H i e r o n i m, De vir. ill. 5.
[48] J. J e r e m i a s, Jerusalem zur Zeit Jesu. Kulturgeschichtliche Untersuchung zur neutestamentlichen Zeitgeschichte, Göttingen 1958, cz. 2B, s. 122, p. 46.
[49] Zob. 1 Tes 2, 7-9; 2 Tes 3, 7-12; 1 Kor 4, 12a; 2 Kor 11, 7-12; Flp 4, 11.
3.2. Wątpliwości dotyczące przynależności Pawła do faryzeuszy
Pomijając trudność z ustaleniem, gdzie i kiedy Paweł został faryzeuszem, trzeba jeszcze ustosunkować się do opinii podważających przekonanie, że był nim w ogóle. Poza Dz, w których ich autor wkłada, będące dotychczas podstawą naszych analiz, wypowiedzi w usta Pawła, w jego Listach nigdzie nie jest powiedziane, że był Rzymianinem i obywatelem greckiego miasta, nie ma też w nich wyraźnego stwierdzenia, że był faryzeuszem. Zastanawia to, że na swe związki z faryzeuszami Paweł powołuje się tylko jeden raz, w Flp 3, 5, gdzie pisze: „w stosunku do Prawa - faryzeusz". Nie czyni tego natomiast w Rz 11,1; 2 Kor 11, 22 i Ga 1,14, gdzie podobnie próbuje ustalić swą wiarygodność. Stwierdzenie w Flp „w stosunku do Prawa - faryzeusz" nie musi - zdaniem niektórych - koniecznie znaczyć, że Paweł był faryzeuszem, a tylko: że faryzeusze byli stronnictwem, którego poglądy były mu najbliższe[50]. Paweł sympatyzowałby jedynie z faryzeuszami.
Na podstawie Flp 3, 5 przyjmujemy, że Paweł był faktycznie faryzeuszem. Wyznanie: „w stosunku do Prawa - faryzeusz" jest pozornie niejasne. Jeżeli apostoł, jak stwierdza w Liście, kierował się w życiu faryzejskim zrozumieniem i wypełnianiem Prawa[51] (kata nomori), znaczy to, że był de facto faryzeuszem. Trudno wyobrazić sobie przypadek, w którym ktoś żyje według faryzejskiej halachy (zwł. dziesięcina i czystość legalna) i nie należy do wspólnoty. Apostoł poczytuje sobie za chlubę to, że kierował się stylem życia właściwym dla tego ugrupowania. Trzeba to rozumieć jako przynależność do faryzeuszy. Sposób w jaki Paweł to stwierdza („w stosunku do Prawa") jest właściwy dla faryzeuszy. Potwierdza to przykład Flawiusza, który określa się w swych dziełach np. jako kapłan, lecz nie jako faryzeusz. Kiedy mówi o związkach z faryzeuszami, nie twierdzi, że wstąpił do jakiejś grupy, a tylko: że zaczął żyć według zasad (halachy) faryzeuszy[52]. Język Pawła, podobnie jak Flawiusza[53], odzwierciedla sposób rozumienia bycia faryzeuszem: nie tyle przynależność, ile kierowanie się określonymi zasadami.
Murphy-O'Connor[54] opowiada się za przynależnością Pawła do faryzeuszy powołując sią na upoważnienie, jakie otrzymał od arcykapłanów w Jerozolimie do prześladowania chrześcijan: „[...] wtrącałem do więzienia wielu świętych, głosowałem przeciwko nim, gdy ich skazywano na śmierć" (Dz 26, 10). Tylko Sanhedryn jerozolimski mógł występować o skazanie na śmierć i tylko jego członkowie mogli brać udział w takim głosowaniu. Apostoł jest - jego zdaniem - przedstawiony przez autora Dz jako członek Sanhedrynu w Jerozolimie. Jeżeli nim faktycznie był, chociaż Listy ponownie nic o tym nie mówią, jest bardzo prawdopodobne, że był nim jako faryzeusz, gdyż ci wchodzili w skład Sanhedrynu[55] i odgrywali w nim znaczną rolę[56].
Trudność polega na tym, że Paweł z początkiem lat trzydziestych był zbyt młody, aby zasiadać w Sanhedrynie. Prawdopodobnie w czasach Jezusa wymagano czterdziestu lat życia[57]. Ponadto faryzeusze byli znani ze swej tolerancyjnej postawy. W przeszłości wiele wycierpieli z rąk Hasmoneuszy: byli prześladowani i wielu z nich zamordowano. Osobiste doświadczenia mogły ukształtować ich tolerancyjną postawę. Kiedy przykładowo saduceusze postanowili zgładzić Jakuba, przełożonego kościoła w Jerozolimie, i wraz z nim innych - o czym informuje Flawiusz[58] - faryzeusze sprzeciwili się temu. Skąd zatem u Pawła taka wrogość względem Kościoła, o której sam pisze w swych Listach (Ga 1,13; Flp 3,6; 1 Kor 15, 9)? Czy w takim razie był wśród nich wyjątkiem (zelotą)? Język, jakiego używa w Ga 1,14 mówiąc, że w gorliwości o żydowskie Prawo - tradycję przodków - przewyższył rówieśników, jest dokładnie wyrażeniem, jakiego użyłby faryzeusz. Być może jego ogromne zaangażowanie w zwalczanie Kościoła było podyktowane świadomością, że zbyt późno wkroczył na tę drogę; jako przybysz z diaspory czuł, że ma wiele do nadrobienia - stąd jego wyjątkowa aktywność jako faryzeusza.
-----------------------------------------------------
[50] Por. L e n t z, Luke's portrait, s. 55.
[51] Według F l a w i u s z a (W. Żyd. 1,110; II, 162; Staroż. XVIII, 15) i Dz 26, 5 (kata tēn akribestatēn hairesm) faryzeusze byli uznawani za najlepszych znawców Prawa i przedstawicieli żydowskiej religii.
[52] Autobiografia 12; por. A. J. S a l d a r i n i, Pharisees, Scribes and Sadducees in Palestinian Society, Edinburgh 1989, s. 118-119.
[53] W ten sam sposób stwierdzają to w przypadku Pawła Dz: „ezēsa Pharisaios" (26, 5).
[54] Paul, s. 65-68.
[55] Zob. E. S c h ü r e r, Storia del popolo giudaico al tempo di Gesu Cristo, vol. 2, Brescia 1987 [tłum. z popraw, wersji ang. (G. Vermes - F. Miller - M. Black) niem. oryg. Geschichte des jüdischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi, Leipzig 1898], s. 262-272.
[56]Flawiusz (Staroż. XVIII, 1. 4) informuje, że sami saduceusze liczyli się. z ich zdaniem i godzili się na ich postanowienia z obawy przed ludem, który stał po stronie faryzeuszy.
[57] Zob. na temat wymaganego wieku w: J e r e m i a s, Jerusalem, cz. 2B, s. 103-104. 105.
[58]Staroż. XX, 9. 1 (201).
Podsumowanie
Na podstawie omówionych dotychczas świadectw trzeba stwierdzić, że nie mamy wystarczającej wiedzy, aby właściwie interpretować informacje znajdujące się w tekstach źródłowych. Wnioski, jakie z nich wyciągamy, opierają się czasami na jednej z możliwych interpretacji. Pomimo tego postaramy się ustalić w zakończeniu stopień zgodności z rzeczywistością historyczną trzech powyższych stwierdzeń autora Dz. Nie ma podstaw, aby powątpiewać o rzymskim obywatelstwie Pawła. To, że nie mówi o nim w Listach ani nie posługuje się potrójnym imieniem, może być podyktowane różnymi racjami. Podobnie nie budzi wątpliwości Pawłowa przynależność do faryzeuszy. Rzymskie obywatelstwo nie jest w sprzeczności z byciem ortodoksyjnym Żydem czy faryzeuszem. Trudność pojawia się w momencie przyjęcia, że Paweł miał pełne obywatelstwo miasta Tarsu. Ta trudność istnieje tylko w przypadku żydowskiej rodziny wiernie trzymającej się tradycji przodków (niekoniecznie o faryzejskim rodowodzie). Jeżeli była to taka rodzina, stopień prawdopodobieństwa pogodzenia religijnych przekonań z obowiązkami obywatela greckiego miasta jest nader nikły. Wydaje się najbardziej prawdopodobne, że Paweł nie miał w sensie dosłownym obywatelstwa Tarsu. Autor Dz mówiąc o jego obywatelstwie greckiego miasta używa podobnego języka jak Flawiusz czy Filon. Oznacza to, że apostoł nie miał pełnego obywatelstwa, ale cieszył się, jak wszyscy Żydzi, względnym uprzywilejowaniem (politeuma), tj. żył w Tarsie na prawach żydowskiego rezydenta. W przypadku przyjęcia pełnego obywatelstwa Tarsu jego rodzina musiała być zhellenizowana[59]. Pochodzenie Pawła z ortodoksyjnej czy zhellenizowanej rodziny nie jest w sprzeczności z jego przynależnością do faryzeuszy i zaciekłym prześladowaniem Kościoła: jak wielu jemu podobnych, młodych ludzi w Tarsie, opuścił miasto w celu kontynuowania nauki i przybył do Jerozolimy, gdzie został faryzeuszem. Wszystko rozbija się ostatecznie o to, czy apostoł posiadał pełne obywatelstwo miasta Tarsu i czy pochodził z ortodoksyjnej rodziny. Na podstawie wcześniejszego studium wykluczamy pierwsze; w takim razie pochodzenie apostoła z ortodoksyjnej czy zhellenizowanej rodziny nie stanowi więcej problemu.
-----------------------------------------------------
[59] Paweł pochodziłby też z zamożnej rodziny. Mogą za tym przemawiać następujące fakty: Paweł utrzymuje się sam w więzieniu w Cezarei, a Feliks spodziewa się nawet od niego korzyści materialnych (24, 26); opłaca swą podróż do Rzymu po odwołaniu sią do cezara (25,11); w Rzymie wynajmuje przez dwa lata mieszkanie (28, 30). Jednym słowem autor Dz przedstawia go jako zamożnego. Tego statusu apostoł nie osiągnął po swym nawróceniu, kiedy utrzymywał się z pracy rąk własnych i pomocy chrześcijan. L e n t z (Luke's portrait, s. 56-57) jest zdania, że taki wizerunek apostoła został stworzony i ma służyć przedstawieniu go jako człowieka o wysokiej pozycji społecznej, krótko mówiąc - jako wybitną, nieprzeciętną postać w pierwotnym chrześcijaństwie.
SPIS TREŚCI
WSTĘP
Rozdział I NARODZINY
Rozdział II POCHODZENIE
1. Obywatelstwo rzymskie
1.1. Sposoby uzyskiwania przez Żydów diaspory obywatelstwa rzymskiego
1.2. Tria nomina - dowód bycia Rzymianinem
1.3. Traktowanie Pawła przez władze rzymskie
2. Obywatelstwo greckiego miasta Tarsu
2.1. Status społeczny Żydów w greckich miastach Imperium Rzymskiego
2.2. Warunki i konsekwencje uzyskania obywatelstwa
2.3. Świadectwa żydowskie i pogańskie na temat obywatelstwa Żydów w greckich miastach
3. Przynależność do faryzeuszy
3.1. Okoliczności przystąpienia do faryzeuszy
3.2. Wątpliwości dotyczące przynależności Pawła do faryzeuszy
Podsumowanie
Rozdział III NAWRÓCENIE - PIERWSZE INICJATYWY MISYJNE
1. List do Galatów 1 - 2: pobyt w Arabii i Damaszku. Wizyty w Jerozolimie
2. Drugi List do Koryntian 11: ucieczka z Damaszku
3. Sposób obliczania czasu w starożytności
4. Zastosowanie informacji zawartych w Ga 1 – 2 i 2 Kor 11 w chronologii Pawła
Rozdział IV TAK ZWANE NIEZNANE LATA W ŻYCIU PAWŁA
Rozdział V MISJA NA CYPRZE I W AZJI MNIEJSZEJ (TZW. PIERWSZA PODRÓŻ MISYJNA)
1. Problem historyczności itinerarium w Dz 13 - 14
2. Miejsce Dz 13 - 14 w misji Pawła .
3. Czas trwania podróży misyjnej w Dz 13 - 14
Rozdział VI MISJA W GALACJI, MYZJI, MACEDONII I ACHAI (TZW. DRUGA PODRÓŻ MISYJNA)
1. Gallio prokonsulem Achai
2. Edykt Klaudiusza w sprawie Żydów
3. Datacja misji Pawła w Koryncie
4. Rok rozpoczęcia podróży misyjnej
5. Pierwszy List do Tesaloniczan
5.1. Problem jedności literackiej 1 Tes
5.2. Problem kolejności 1-2 Tes
5.3. Okoliczności powstania 1 Tes
6. Drugi List do Tesaloniczan
Rozdział VII TAK ZWANY SOBÓR JEROZOLIMSKI
1. Stan badań
2. Datacja i kolokacja w misji Pawła
2.1. Rok kalendarzowy Soboru
2.2. Kolokacja Soboru w misji Pawła
2.3. List do Galatów 2,1-10 = Dzieje Apostolskie 18, 22?
Rozdział VIII MISJA W AZJI, MACEDONII I ACHAI (TZW. TRZECIA PODRÓŻ MISYJNA)
1. Początek działalności w Efezie
2. List do Galatów
3. Więzienie efeskie
4. List do Filipian
4.1. Autentyczność i jedność literacka
4.2. Miejsce i czas powstania
5. Misja Apollosa w Koryncie
5.1. Moment przybycia Apollosa do Koryntu
5.2. Moment powrotu Apollosa do Efezu
6. Pierwszy List do Koryntian
6.1. Okres powstania 1 Kor w Efezie
6.2. Trudności z powstaniem 1 Kor na wiosnę
6.3. Powstanie l Kor z początkiem jesieni
7. Tzw. List we łzach
7.1. Hipoteza tzw. Listu we łzach
7.2. Argumenty przeciwko hipotezie tzw. Listu we łzach
8. Drugi List do Koryntian 1,15-16: plan wizyt w Koryncie
8.1. Weryfikacja hipotezy (1)
8.2. Weryfikacja hipotezy (2) i (2a)
9. Z Efezu do Macedonii
10. Drugi List do Koryntian
10.1. Problem jedności literackiej 2 Kor
10.2. Miejsce i czas napisania 2 Kor
11. List do Rzymian. Podróż do Jerozolimy
11.1. Autentyczność i jedność literacka Rz
11.2. Okoliczności związane z powstaniem Rz
Rozdział IX UWIĘZIENIE I PROCES
1. Więzienie cezarejskie
2. Więzienie rzymskie
3. List do Kolosan. List do Filemona
3.1. Problem autentyczności Kol
3.2. Miejsce i czas napisania Kol/Flm
Rozdział X OSTATNIE LATA ŻYCIA
1. Misja w Hiszpanii. Powrót do wspólnot na Wschodzie
2. Listy pasterskie (1-2 Tm; Tt)?
2.1. Problem autorstwa Listów pasterskich: argumenty
2.2. Propozycje rozwiązania problemu autorstwa Listów pasterskich
3. Drugie więzienie rzymskie. Męczeństwo
ZAKOŃCZENIE
TABLICA CHRONOLOGICZNA ŻYCIA I PIŚMIENNICTWA APOSTOŁA PAWŁA
WYKAZ SKRÓTÓW
BIBLIOGRAFIA