Pięć spojrzeń na wiarę Starego Testamentu

5. Czasy mędrców. Niepokoje wiary

Ostatnie spojrzenie na wiarę Izraela w epoce judaizmu: religia mędrców. Położenie Izraela w tej epoce jest coraz bardziej złożone. Hellenizm od IV wieku przed Chr. rodzi nowe trudności. Po raz pierwszy Izrael stanął w obliczu pogaństwa Zachodu, które chce nim zawładnąć. Ponadto na całym Wschodzie nastąpiło przewartościowanie idei. W Izraelu profetyzm wygasł; jego miejsce zajęło Pismo i skrybowie. Dynastia Dawida upadła, prawdziwym wodzem narodu jest teraz arcykapłan. Toteż kult, świątynia i duchowość kapłańska wyznaczają drogę wiary. Rodzą się stronnictwa religijne, nowe szkoły myślenia; w czasach Jezusa znana jest opozycja między faryzeuszami a saduceuszami. Zachowanie Prawa staje się skrupulatne. Często w judaizmie spotyka się pragnienie ideału życia religijnego, np. czystości. A jednak często pragnienie to przeradza się w niebezpieczny formalizm.

W tej epoce rozwija się nowa rzeczywistość: chodzi o ideę niemal uosobionej Mądrości. Obejmuje ona wiele elementów i trudno ją zdefiniować. Zresztą zrodziła się ona znacznie wcześniej: jej stare formuły  zachowała np. Księga Przysłów. Ale wzbogaciły ją ostatnie wieki, kiedy to w czasie wygnania zdołała ona przeniknąć wiarę tradycyjną. Jej cechą jest zwłaszcza umiłowanie życia i zaufanie rozumowi. Skryba bada Pisma, gdyż chce zostać wierny swemu Bogu, Jahwe. Ale także obserwuje, rozumuje, podróżuje, przejmuje doświadczenia innych. Myśli i naucza; ma odwagę myśleć. Myśli o szczęściu swoim i innych, opracowuje reguły życia wiodące do szczęścia. Mądrość zawsze interesuje się skutecznością swych zasad. Jest bardziej sztuką niż nauką. Często bliska jest roztropności, sprytowi. Rzemieślnicy na pustyni są „mądrzy”, gdyż znają swój fach (Wj 31,6). Mądrość Salomona to umiejętność trudnych rozstrzygnięć (1 Krl 3,16.28).

Zastosowana do dziedziny ściśle religijnej, mądrość Izraela wypracowała nową postawę wiary. Schematy są jednak zawsze niebezpieczne. Niegdyś patriarchowie, prorocy i ich słuchacze brali dosłownie Słowo  objawione z góry. Słowo zstępowało do człowieka, a człowiek - przyjmując je - wznosił się ku Bogu. Teraz kierunek jest raczej poziomy. Nie oznacza to lekceważenia Tradycji: Bóg nadal jest źródłem wszystkich darów, a zwłaszcza mądrości jeśli o nią prosić. Badanie Pism to przecież także pytanie Boga: „Bojaźń Boża - zaiste mądrością” (Hi 28,28; por. Prz 1,7). Lecz teraz chodzi głównie o określenie zasad życia. Wiara ma swe wymagania, stawia problemy; można ją porównać z „filozofiami” pogan. Izrael uczy się mądrości w refleksji nad własną historią i w konfrontacji z kulturą pogan. Musi być świadom tego, co go wyróżnia wśród ludów pogańskich, a zarazem akceptować to, co jest u nich dobrego. Musi się organizować, wyciągać wnioski praktyczne z Tradycji. Mówi się często, że mądrość biblijna jest z natury moralna, jej głównym zadaniem jest bowiem ukazywać postawy, sposób postępowania.

Refleksja mędrców rzuca nowe światło na dane wiary. Objawienie się rozwija. Sama tajemnica Boga staje się przedmiotem nowych ujęć. Mądrość jest darem. To Bóg udziela rozumu, gdyż sam go posiada: „Cała mądrość pochodzi od Pana” (Syr 1,1). Objawia się ona w dziele stworzenia i w historii; lecz zarazem istnieje od początku w Bogu. Jest potężna i tajemnicza jak Bóg. Niektóre teksty ją personifikują, przedstawiając jako osobę najbliższą Bogu; są to szczyty objawienia Starego Testamentu. „Mądrość woła na ulicach... w bramach miejskich przemawia...: Powróćcie do moich upomnień” (Prz 1,20nn). „Błogosławiony ten, kto mnie słucha..., bo kto mnie znajdzie, ten znajdzie życie” (8,34n). Iść za nią to iść za Bogiem, zdobyć Jego samego. Mądrość jest „tchnieniem mocy Bożej i przeczystym wypływem chwały Wszechmocnego... Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy działania Boga, obrazem Jego dobroci” (Mdr 7,25n).

Widać w tych tekstach wyraźny rozwój myśli objawionej. To wielka pani, zwiastująca Słowo, jak dawni prorocy; to cnota płynąca wprost od Boga, jak samo Słowo. Mądrość przygotowuje serca na przyjście Chrystusa, „Mocy Bożej i Mądrości Bożej” (1 Kor 1,24).

Refleksja mędrców kieruje wiarę Izraela także w innym kierunku; budzi niepokój co do odpłaty. Ezechiel sformułował zasadę odpłaty osobistej. Rodzi to nowe wymagania; jak bowiem wyjaśnić cierpienia ludzi prawych? Dawniej można było twierdzić, że człowiek prawy dźwiga grzechy i kary innych. Mędrcy stwierdzają powszechność cierpienia i starają się rozwikłać ten problem. Stopniowo uświadomią sobie, jak krótkie i nędzne jest życie ziemskie. Nie negują swej wiary, ale nie wystarcza im tradycyjne rozwiązanie. Nie znają jeszcze nadziei życia wiecznego, a jednak kwestionują tezę o odpłacie doczesnej. W konsekwencji prowadzi to do dramatycznej rozterki.